Mienachiem Biehin: teraryst, jaki staŭ łaŭreatam Nobieleŭskaj premii miru
«Izrail lehitymny, tamu što jon isnuje». Pra adnaho z samych značnych palitykaŭ XX stahodździa, uradženca Bresta Mienachiema Biehina, piša Piatro Barysievič.
Mienachiem Biehin — premjer-ministr Izraila, 1978 hod. Wikimedia Commons.
Hety chłopčyk vyras u samym centry Bresta — kala ciapierašniaha kinateatra «Biełaruś», jaki ŭ tyja časy byŭ Vialikaj sinahohaj. U toj sinahozie i viałasia mietryčnaja kniha, dzie zapisvali ŭsich narodžanych habrejaŭ. Siamja Biehinaŭ była vielmi nabožnaj. Jaho tata byŭ sakratarom habrejskaj relihijnaj hminy. I vučycca Biehin pačaŭ u chiedery — relihijnaj škole. A paźniej surjozna zachapiŭsia idejami sijanizmu i zastaŭsia im vierny praz usio žyćcio.
Uschodniaja Jeŭropa — kuźnia sijanizmu
Sijanizm — ruch za viartańnie habrejaŭ na histaryčnuju radzimu, u Paleścinu, — ad samaha pačatku dzialiŭsia na dźvie ideałahičnyja płyni, jakija miž saboj kankuryravali ci časam navat vajavali. U kožnaj byli svaje struktury, u tym liku svaje moładzievyja arhanizacyi. Adna, sacyjalistyčnaja, spałučała marksizm i nacyjanalnyja ideały. Druhaja, pravaja, abapirałasia na nacyjanalnyja i kansiervatyŭnyja kaštoŭnaści.
Uradženiec Motala — heta niedaloka ad Pinska — Chaim Viejcman naležaŭ da sacyjalistyčnaha kirunku. Jaho budučy palityčny praciŭnik Mienachiem Biehin z Bresta— da druhoha.
Mienachiema baćka addaŭ u Breście ŭ himnaziju «Tachkiemonie», dzie navučańnie išło častkova pa-polsku, a častkova — na iŭrycie. Juny Biehin ustupiŭ taksama ŭ moładzievuju arhanizacyju «Ha-šamer ha-cair» («Małady vartaŭnik»). Ale kali hetaja supołka stała drejfavać u bok kamunizmu, jon pieravioŭsia ŭ vajenizavanuju arhanizacyju «Biejtar», pravaha tołku. Tam moładź prachodziła «pačatkovuju vajennuju padrychtoŭku».
Tym časam Chaim Viejcman, budučy pieršy prezident Izraila, adviedvaje ŭ susiednim Pinsku sacyjalistyčnyja sijanisckija hurtki «Safa brura».
Kinateatr «Biełaruś» u Breście pierabudavany ź Vialikaj sinahohi. Tata Biehina byŭ aktyvistam relihijnaj hramady. Niepadalok adsiul, la byłoj himnazii «Tachkiemonie», dzie vučyŭsia Mienachiem, staić pomnik jamu. Fota Siarhieja Hudzilina.
Biehin, student jurfaka Varšaŭskaha ŭniviersiteta, maje zvańnie padcharunžaha Vojska Polskaha i paralelna dasiahaje najvyšejšaha ranhu ŭ «Biejtary». Biehin jeździć pa ŭsioj Polščy, źbirajučy achviaravańni dla sijanisckaha ruchu. U adnoj z takich pajezdak jon i paznajomiŭsia z Alicyjaj Arnold, dačkoj naftavaha kancesijaniera z Drahobyča — heta za Lvovam. Na viasielle źjechalisia sotni aktyvistaŭ «Biejtaru», a družkam maładoha byŭ viadomy habrejski dziejač Zeeŭ Žabatynski. U Mienachiema z Alicyjaj narodziacca dźvie dački i syn.
Jaho turmy
Pieršy raz u turmu Biehin trapiŭ u Polščy — za arhanizacyju masavaj habrejskaj manifiestacyi ŭ Varšavie. Druhi raz jon sieŭ u savieckuju turmu — za toje, što ŭ Vilni, užo zaniataj savietami, vydavaŭ padpolnuju hazietu. Z Łukišak Biehina adpravili ŭ kancłahier NKVD u Komi ASSR. Jamu dali 8 hadoŭ z raspaŭsiudžanaj u toj čas farmuloŭkaj: «ahient brytanskaha impieryjalizmu i sacyjalna niebiaśpiečny elemient». Paradoksy doli: dziakujučy hetamu Biehin zastaniecca žyvy. Napali niemcy, Stalinu patrebnyja byli sajuźniki — i hramadzian Polščy stali vyzvalać i nakiroŭvać u armiju Andersa. Ale, jak tolki polski korpus dabraŭsia da Paleściny, Biehin dabiŭsia dazvołu na zvalnieńnie. U jaho źjaviłasia mahčymaść paŭdzielničać u ažyćciaŭleńni svajoj mary — adradžeńni habrejskaj dziaržavy.
Polski pašpart Biehina. Jaho ŭ kastryčniku 2019 hoda znajšoŭ u Dziaržaŭnym archivie Bresckaj vobłaści miascovy žurnalist i krajaznaŭca Mikałaj Alaksandraŭ. Planetabelarus.by.
Tym časam usia siamja Biehina zahinie ŭ Breście, u hieta.
Z Savieckaha Sajuza na histaryčnuju baćkaŭščynu Biehin pryvioz padvojnuju ahidu da kamunizmu, a taksama słova «urki», jakoje jon užyvaŭ u iŭrycie bieź pierakładu.
«Ja nie zaŭvažyŭ ŭ SSSR roŭnaści, — pisaŭ Biehin pra svaje ŭražańni ad «Krainy Savietaŭ». — U carstvie NKVD adna roŭnaść — roŭnaść strachu».
«Sustreniemsia ŭ Ijerusalimie!»
Paleścina, byłaja pravincyja Asmanskaj impieryi, paśla jaje raspadu ŭ 1918 hodzie pierajšła pad kantrol Brytanskaj impieryi. Liha Nacyj dała brytancam mandat na časovaje kiravańnie z dalejšaj pieradačaj dvum narodam — habrejam i arabam — prava na samavyznačeńnie.
Da siaredziny XIX stahodździa habrejaŭ u Paleścinie było kala 5% nasielnictva, heta značyć kala 25 000. U toj ža čas arabaŭ — pieravažna musulman, ale taksama chryścijan, — kala 90%. Amal usie habrei Paleściny tady razmaŭlali abo pa-arabsku, abo na ładzina — movie siefardaŭ (pierasialency ź Ispanii i paŭnočnaha Mižziemnamorja). Uschodniejeŭrapiejskija habrei aškienazi pačali pierajazdžać na Śviatuju Ziamlu, u «Sijon», z 1880-ch. Sijaniscki paryŭ narastaŭ, u 1922 hodzie habrei ŭžo składali ŭ Ijerusalimie bolšaść, a pa stanie na 1948 hod u Izraili sabrałasia ŭžo 600 tysiač habrejaŭ.
20-hadovy Biehin (sprava) razam sa svaim kumiram i načalnikam pa arhanizacyi «Biejtar» Zeevam Žabatynskim pravodzić parad-ahlad habrejskaj moładzi ŭ Pinsku. Wikimedia Commons.
Paralelna nabiraŭ moc arabski nacyjanalny ruch. Araby spačatku maryli pra vyzvaleńnie ad Asmanskaj impieryi, a paśla — ad jeŭrapiejskich kałanizataraŭ.
Araby tady pieravažna viali patryjarchalny ład žyćcia, mieli nizki ŭzrovień adukacyi. A voś habrei z Uschodniaj Jeŭropy byli nośbitami najnoŭšych technałohij, u tym liku sacyjalnych: zasnoŭvajucca sielskahaspadarčyja pasieliščy i kaapieratyvy — kibucy i mašavy, a taksama pieršyja čysta habrejskija harady — Tel-Aviŭ i Chajfa. Rej viadzie Partyja pracy na čale z Davidam Ben-Huryjonam, jaki vystupaŭ za mocnuju rolu dziaržavy ŭ rynkavym i nacyjanalnym kiravańni.
Araby pieryjadyčna buntujuć, pahromničajuć. Habrejskija pasialency prychodziać da razumieńnia patreby ŭ stvareńni mocnaj samaabarony. Takija ludzi, jak Biehin, z palityčnym i vajennym dośviedam, u «išuvie», heta značyć «pasialeńni», jak znachodka.
Pa-nad arabami i habrejami — brytanskija kałanijalnyja ŭłady, jakija kirujucca pryncypam «padzialaj i ŭładar», sutykajučy narody łbami. A na zachodnim dalahladzie — nacyscki afrykanski ekśpiedycyjny korpus hienierała Ervina Romiela. Jon imkniecca vybić anhličan ź Blizkaha Uschodu. Habrejskaja supolnaść bałansuje: padtrymlivaje brytancaŭ suprać hitleraŭcaŭ i adnačasova vybudoŭvaje padpolnyja struktury, kab u zručny momant zachapić uładu ŭ Paleścinie.
Biehin ulivajecca ŭ padpolle. U śniežni 1943 hoda jon stanovicca kiraŭnikom uzbrojenaj hrupoŭki «Irhun» — pa-habrejsku heta značyć «arhanizacyja». Jaje taksama nazyvali «Ecel» pa abrevijatury ad jaje poŭnaj nazvy. U adroźnieńnie ad «Chahany» (aficyjnaj samaabarony), «Irhun» abviaściŭ paŭstańnie suprać brytancaŭ i pierajšoŭ da teraktaŭ.
Habrejskaje samakiravańnie było kateharyčna suprać takoj taktyki, ličyła, što padčas vajny brytancaŭ čapać nie varta.
«Raskoł byŭ žachlivy», — zaznačyŭ potym Biehin.
Vybuch u hateli «Car David»
Pavarotnym momantam u zmahańni za niezaležnaść Izraila staŭ vybuch u hateli «Car David» u Ijerusalimie — miescy pracy brytanskaj administracyi. 22 lipienia 1946 hoda irhunaŭcy pranieśli praz słužbovy ŭvachod hatela zapoŭnienyja dynamitam bitony z-pad małaka. Mahutny vybuch źnios pravaje kryło hatela, zahinuŭ 91 čałaviek — siarod ich 41 arab i 17 habrejaŭ, ale paru dziasiatkaŭ brytancaŭ taksama. Paśla takich teraktaŭ adnosiny habrejaŭ i brytancaŭ nie mahli być raniejšymi. A kiraŭnik habrejskaha samakiravańnia Bien-Huryjon nazvaŭ «Irhun» «vorahami habrejskaha naroda».
Hatel «Car David», rezidencyja brytanskaj administracyi, staŭ abjektam habrejskaha terakta. Booking.com.
Kanśpiratar
Anhličanie pryznačali za hałavu Biehina ŭznaharodu — 10 tysiač funtaŭ. Chavajučysia ad palicyi — niekalki hadoŭ! — Biehin maskiravaŭsia pad rabina, vychadca ź Jemiena. Dziela hetaha jon nadzieŭ jarmołku i adhadavaŭ baradu. Žonka Alicyja i syn Zeeŭ-Bieńjamin dapamahali ŭ kanśpiracyi.
Ciažka nie stać palitykam, kali ty raścieš u siamji Biehina. Syn choć i vyvučyŭsia na hieołaha, ale praciahnuŭ spravu baćki — u 90-ja hady staŭ palitykam i deputatam izrailskaha parłamienta — Kneseta.
Biehin z žonkaj Alicyjaj i synam Zeevam-Bieńjaminam. Wikimedia Commons.
Čałaviek idei
U 1948 hodzie Izrail paśpiachova zhulaŭ na supiarečnaściach miž vialikimi dziaržavami — ZŠA, SSSR i Brytanijaj — i abviaściŭ niezaležnaść. «Irhun» ulivajecca ŭ Armiju abarony Izraila. Kiraŭnikom urada stanovicca sacyjał-demakrat David Bien-Huryjon, a Biehin stvaraje pravuju partyju «Chierut» («Vola»). «Chierut» u parłamient prachodzić, ale nabiraje tolki 11,5% hałasoŭ. Biehina čakajuć 30 hadoŭ u apazicyi. Ale Izrail — demakratyčnaja dziaržava, Biehin moh vieści palityčnuju ahitacyju. I ad vybaraŭ da vybaraŭ papularnaść jaho pravaj partyi rasła.
Sabraŭšy pad svaje ściahi siefardskich, ci ŭschodnich, jaŭrejaŭ, Biehin pabudavaŭ svaju palityčnuju siłu na asnovie artadaksalnych relihijnych vieravańniaŭ i biblejskaj ideałohii, a nie sacyjalistyčnych ci libieralnych ideałaŭ.
David Bien-Huryjon abviaščaje niezaležnaść Dziaržavy Izrail. Tel-Aviŭ, 1948 hod. Yediot.co.il.
Biehin ros u pieryjad miž dźviuma vojnami. Heta byli žorstkija časy. Na śvietaŭsprymańnie Biehina paŭpłyvaŭ i kašmar Chałakostu. Usie da adnaho bresckija svajaki Mienachiema zahinuli. «My nie chočam niamieckich hrošaj!», «Vorahu niama vykupleńnia!» — zajaviŭ Biehin, kali ŭłady FRH na znak prymireńnia i «vypraŭleńnia zła» abvieścili pra hrašovyja vypłaty habrejam.
U adkaz izrailskija radykały — peŭna, padahretyja ŭ tym liku i pramovami Biehina — adpraŭlajuć na imia niamieckaha kanclera Konrada Adenaŭera kanviert z vybuchoŭkaj. Da Adenaŭera jon dajści, jasnaja reč, nie moh, ale hinie čałaviek, jaki sprabavaŭ bombu abiasškodzić.
Hety radykalizm spałučaŭsia ŭ Biehinie z pobytavym kansiervatyzmam. Jaho palityčnyja kankurenty z Partyi pracy apranalisia niefarmalna, časam navat u šorty zamiest štanoŭ. Tady jak Biehin navat u samuju śpioku zaŭsiody chadziŭ u strohim čornym kaściumie pry halštuku. Cikava, što jaho syn, Zeeŭ-Bieńjamin, kali staŭ deputatam parłamienta i ministram, u adroźnieńnie ad taty, źniaŭ strohi pinžak i źmienšyŭ svajo doŭhaje, jakoje patychała jeŭrapiejskimi chasidskimi tradycyjami, imia da narodnaha Bieni.
Viaršynia ŭłady
Hiehiemonija sacyjalistaŭ, što tryvała ad časoŭ stvareńnia dziaržavy ŭ 1948-m, skončyłasia ŭ 1977-m. Paśla čarhovych vybaraŭ Biehin staŭ premjeram.
U hramadstvie nazapasiłasia niezadavolenaść karupcyjaj. Akramia taho, vychadcy z arabskich krain, «mizrachi», byli ŭ kryŭdzie na toje, što jeŭrapiejskija habrei hladzieli na ich zvysoku.
Turemny zdymak Biehina ź vilenskich Łukišak. Wikimedia Commons.
Adnak ź pieršych dzion premjerstva Biehin pavodziŭ siabie nie tak, jak ad jaho čakali prychilniki «žaleznaj ruki». Na klučavuju pasadu ministra zamiežnych spraŭ jon pastaviŭ adnaho sa svaich palityčnych praciŭnikaŭ — Maše Dajana i pačaŭ pieramovy ź jehipieckim kiraŭnictvam pa mirnym urehulavańni.
Jany skončylisia padpisańniem u amierykanskim Kemp-Devidzie spačatku papiaredniaha pahadnieńnia 17 vieraśnia 1978 hoda, a 26 sakavika 1979-ha — i paŭnavartasnaj mirnaj damovy. Pavodle jaje ŭmovaŭ Izrail viartaŭ Jehiptu Sinajski paŭvostraŭ i pryznavaŭ «zakonnyja pravy paleścinskaha naroda». Krainy vychodzili sa stanu ŭzajemnaj vajny, pamiž imi ŭstaloŭvalisia dypłamatyčnyja i ekanamičnyja adnosiny.
A paśla było paśpiachovaje źniščeńnie ŭ 1981 hodzie amal dabudavanaha irakskaha atamnaha reaktara la Bahdada. Dziorzkaja apieracyja — i atamnaja prahrama Sadama Chusejna była raźbitaja ŭ druz.
Była i pabudova jaŭrejskich pasialeńniaŭ na Zachodnim bierazie Iardana. Biehin razhladaŭ terytoryi, zachoplenyja padčas vajny z arabami ŭ 1967 hodzie, jak spadčynnyja ziemli Judei i Samaryi sa Staroha Zakonu. Jaho ŭrad ličyŭ ich zasialeńnie svaim, možna skazać, maralnym i relihijnym abaviazkam. Takoje sprečnaje rašeńnie vyklikała krytyku z boku apazicyi i asudžeńnie AAN, jakaja nazvała pabudovu pasialeńniaŭ «niezakonnaj». U adkaz Biehin abviaściŭ usiamu śvietu, što Izrail nie maje patreby ni ŭ čyim błasłaŭleńni i što jon «lehitymny tamu, što jon isnuje».
Izrail i Jehipiet padpisvajuć mirnuju damovu pry pasiarednictvie prezidenta ZŠA Džymi Kartera. Wikimedia Commons.
A paśla byŭ samy haniebny momant. Vajna ŭ Livanie, 14 vieraśnia 1982 hoda musulmanie-paleścincy zabivajuć prezidenta krainy, chryścijanina, sajuźnika Izraila. U adkaz izrailskija vojski faktyčna prapuskajuć chryścijanskich apałčencaŭ u łahiery ŭciekačoŭ-musulman Sabra i Šaciła. Za dva dni, 16 i 17 vieraśnia 1982 hoda, tam zabili paŭtary tysiačy čałaviek.
Jurydyčnuju adkaznaść za heta tradycyjna ŭskładajuć na ministra abarony Aryela Šarona, ale ž premjeram byŭ Biehin.
Niečakany sychod
A syšoŭ Biehin z pasady niečakana. Jon byŭ ź vizitam u ZŠA, kali ad chraničnaj emfiziemy lohkich pamierła jaho žonka. Śmierć samaha blizkaha čałavieka pahruziła Biehina ŭ hłybokuju depresiju. Jon tak i nie patłumačyŭ publična pryčyn svajoj adstaŭki. Na pasiadžeńni ŭrada Biehin prosta skazaŭ: «Pryčyna majho paviedamleńnia absalutna asabistaja. Ad pačatku ja prašu prabačeńnia, pieraprašaju ŭsich. Ci atrymaju ja prabačeńnie ad usich — hetaha ja nie viedaju»…
Siem nastupnych hadoŭ jon pražyŭ u svajoj dvuchpakajoŭcy kala Ijerusalimskaha lesu. Žyć u zvyčajnaj kvatery było normaj dla tadyšnich kiraŭnikoŭ Izraila. Bien-Huryjon doŭhi čas uvohule tuliŭsia ŭ kibucnym baraku. Zatoje Izrail pry ich kiravańni pieratvaryŭsia ŭ adnu z samych zamožnych krain płaniety. Heta byli ludzi idei, hrošy dla ich byli niečym druhasnym.
Mienachiem Biehin hulaje ŭ šachmaty sa Źbihnievam Bžezinskim u pierapynku mirnaj kanfierencyi ŭ Kemp-Devidzie. 1978 hod. Wikimedia Commons.
Mienachiem Biehin pamior chałodnaj zimovaj nočču, pierad śvitankam, 9 sakavika 1992 hoda, u paniadziełak (4-y dzień miesiaca Adar-Biet 5752 hoda pa habrejskim kalendary). Jon prasiŭ pachavać siabie biez ušanavańnia, biez pramoŭ, jak chavajuć ludziej z narodu, i nie ŭ niekropali kiraŭnikoŭ krainy, a na staražytnych habrejskich mohiłkach na Aliŭnaj hary la muroŭ Staroha horada ŭ Ijerusalimie. Pobač z tavaryšami pa padpolli z «Irhuna», jakich brytancy asudzili na śmierć za teraryzm. Tysiačy ludziej pravodzili Mienachiema Biehina ŭ apošni šlach.
Redakcyja dziakuje Irynie Vaŭraniuk za istotnyja dapaŭnieńni ŭ hety artykuł.
