Alaksandr Haraviec: lotčyk-biełarus, jaki na pamiać čytaŭ adnapałčanam «Tarasa na Parnasie»
Pra lehiendarnaha avijatara časoŭ Druhoj suśvietnaj vajny piša vajskovy historyk Vital Čyrvinski.
Uviečary 6 lipienia 1943 hoda ŭ niebie pamiž Kurskam i Biełharadam adbyŭsia boj savieckaha źniščalnika Ła-5 suprać dvuch dziasiatkaŭ bambavikoŭ Ju-87 (tak zvanych «junkiersaŭ»). Hety boj uvajšoŭ u historyju savieckaj avijacyi jak samy vynikovy za ŭsie hady Druhoj suśvietnaj vajny. Lotčyk 8-j hvardziejskaj źniščalnaj dyvizii 5-ha źniščalnaha avijacyjnaha korpusa, namieśnik kamandzira eskadrylli hvardyi lejtenant Alaksandr Haraviec u adnym bai źbiŭ 9 samalotaŭ praciŭnika.
Maršał avijacyi Ściapan Krasoŭski, vychadziec z Bychaŭskaha rajona na Mahiloŭščynie, napiša praz hady: «U bajavoj praktycy savieckich lotčykaŭ adznačana niamała vypadkaŭ, kali źniščalniku ŭdavałasia za adzin vylet źbivać pa 5—6 varožych samalotaŭ. Ale ž pavietrany boj hvardyi lejtenanta Haraŭca pa svajoj advazie, chrabraści i bajavym majsterstvie źjaŭlajecca biesprecedentnym».
Hvardyi lejtenant Alaksandr Haraviec, jaki pravioŭ hety biesprecedentny boj, taksama byŭ našym ziemlakom. Ale pra ŭsio pa paradku.
Kurskaja duha
U krasaviku 1943 hoda linija saviecka-hiermanskaha frontu, jakaja ssoŭvałasia ŭ zachodnim kirunku, na niekatory čas spyniłasia. Kanfihuracyja frontu zastyła, utvaryŭšy ŭ rajonie horada Kursk vialiki vystup u bok praciŭnika (200 km pa froncie, 150 km uhłybiniu). Hety vystup uvajšoŭ u historyju jak Kurskaja duha. Na ŭsim froncie ŭstalavałasia stratehičnaja paŭza, i praciŭniki pačali rychtavacca da vyrašalnaha sutyknieńnia.
Schiema Antona Čyrvinskaha.
Niamiecki fiurar Adolf Hitler uskładaŭ značnyja spadziavańni na vialikaje letniaje nastupleńnie. Pieramoha jamu była patrebnaja jak pavietra, kab viarnuć stratehičnuju inicyjatyvu, uźniać bajavy duch svaich armij i adnavić vieru ŭ moc hiermanskaj zbroi ŭ satelitaŭ Treciaha rejchu. Paśla dadatkovych mabilizacyj kolkaść sałdat i aficeraŭ hitleraŭskaj armii dasiahnuła 5,32 młn čałaviek (amal stolki ž, kolki było ŭ červieni 1941 hoda pierad napadam na Saviecki Sajuz). Źjaviłasia novaja technika — ciažki tank «Tyhr», siaredni tank «Pantera», samachodnaja artyleryjskaja ŭstanoŭka «Fierdynand». Byŭ padrychtavany płan nastupalnaj apieracyi pad kodavaj nazvaj «Cytadel». Na Kurskaj duzie płanavałasia adnačasova nanieści dva sustrečnyja ŭdary na Kursk: adzin z rajona Arła na poŭdzień, druhi — z boku Charkava —Biełharada na poŭnač. Pry stanoŭčym vyniku ŭ niamieckaje akružeńnie traplali b vojski adrazu dvuch savieckich frantoŭ — Centralnaha i Varoniežskaha.
Bitva na Kurskaj duzie pačałasia 5 lipienia 1943 hoda i praciahvałasia amal 50 dzion.
Skončyłasia jana tym, što, źniasiliŭšy ŭdarnyja tankavyja hrupoŭki praciŭnika, savieckija vojski pierajšli ŭ paśpiachovaje kontrnastupleńnie. Byli raźbityja 30 dyvizij praciŭnika z 70-ci, źniščana 3 500 samalotaŭ.
Mienavita na Kurskaj duzie zaviaršyŭsia karenny pierałom u niamiecka-savieckaj vajnie. Paśla hetaj bitvy hitleraŭskija vojski buduć užo tolki abaraniacca i adstupać.
Chranałohija podźvihu
Na paŭdniovym fasie Kurskaj duhi na ziamli i ŭ niebie druhi dzień zapar hrymieła, dymiła i šuhała połymiem vyrašalnaja bitva.
6 lipienia, na hadzińniku 19.40. Eskadrylla źniščalnikaŭ paśla vykananaha zadańnia pa prykryćci naziemnych vojskaŭ Varoniežskaha frontu viartałasia na bazu. Alaksandr Haraviec, jaki lacieŭ zamykajučym, zaŭvažyŭ vialikuju hrupu niamieckich bambavikoŭ Ju-87 i sprabavaŭ paviedamić pra heta svajmu viadučamu — lejtenantu Vasilu Rakunovu. Ale suviaź nie pracavała. Tady biełarus vyrašyŭ samastojna atakavać praciŭnika, tym bolš što «junkiersy» na vyšyni 2 500 mietraŭ išli da frontu biez prykryćcia źniščalnikaŭ.
Haraviec — udzielnik mastackaj samadziejnaści. 1930 hod.
Haraviec atakavaŭ tady, kali samaloty pačali pierastrojvacca dla bombakidańnia. U pieršaj atacy jon źniščyŭ fłahmana hrupy. Potym, pa-majstersku manieŭrujučy, padychodziačy ŭsutyč da varožych mašyn i rasstrelvajučy ich karotkimi čerhami, źbiŭ jašče siem pikiroŭščykaŭ. Apošni «junkiers» byŭ źniščany taranam — biełarus nanios udar vintom pa chvaście z čornaj svastykaj.
Vytraciŭšy ŭvieś bojezapas, saviecki lotčyk uziaŭ kurs na svoj aeradrom, ale raptam sam byŭ atakavany čaćviorkaj niamieckich samalotaŭ-źniščalnikaŭ Mie-109 («miesieršmitaŭ»). Pa inšaj viersii, heta byli źniščalniki FW-190.
Na hadzińniku kala 20.00. Padbity samalot biełarusa padaŭ uniz. Pierad samaj ziamloj mašyna vyjšła ź pikie, zatym, byccam paranienaja ptuška, to zadzirajučy nos, to chilačysia na kryło, rezka dała nyrca, amal pad pramym vuhłom urezaŭšysia ŭ rychły čarnaziom aharoda na ŭskrainie chutara Zorynskija Dvary (ciapier Biełharadskaja vobłaść Rasii).
Da svajho aeradroma lotčyk nie daciahnuŭ usiaho 4 km. Dalej Kurskaja bitva praciahvałasia bieź jaho…
Duchoŭny dopinh pa-biełarusku
Svaim bajavym siabram Alaksandr Haraviec zapomniŭsia čałaviekam upeŭnienym u sabie, strojnym, sa śvietła-rusymi zavitkami vałasoŭ i miakkim, dobrazyčlivym pozirkam. Havaryŭ pa-rusku z mocnym biełaruskim akcentam.
I dla jaho nie prajšoŭ darma vučnioŭski ŭdzieł u školnaj samadziejnaści. Prytym samadziejnaści nie jakoj-niebudź, a nacyjanalna biełaruskaj. Zasvojenaje tady paśla demanstravałasia i pa-za miežami Biełarusi, prytym taksama pa-biełarusku.
Alaksandr Haraviec u 1941 hodzie (źleva) i pierad adpraŭkaj na front (1942 hod).
Zachavalisia paślavajennyja ŭspaminy lotčyka-źniščalnika, namieśnika kamandzira 3-j eskadrylli staršaha lejtenanta Piatra Vysočyna, jaki pryhadaŭ adzin ź impravizavanych kancertaŭ, što ładzili lotčyki ŭ volnuju chvilinu: «Spačatku jon (Haraviec) čytaŭ niaśmieła, z ahladkaj na toje, ci razumiejuć biełaruskuju movu tavaryšy. I nie dziva. U pałku słužyli ludzi roznych nacyjanalnaściaŭ. Akramia ruskich i ŭkraincaŭ, tut byli pradstaŭniki inšych narodaŭ… Ale nieŭzabavie Alaksandr, mabyć, adčuŭ, što biełaruskaja mova ŭsprymajecca žyva. I, uvajšoŭšy ŭ smak, čytaŭ niazmušana, lohka, natchniona, imknučysia žestami i mimikaj bačna pieradać vobrazy piersanažaŭ. A čytaŭ jon na pamiać dziŭna sakavityja, na moj pohlad, vieršy pra pryhody «na tym śviecie» biełaruskaha sielanina-leśnika. Mnie nie daviałosia potym sutykacca z hetaj paemaj, ale da hetaha času pamiataju viasiołyja scenki z balavańniem i skokami bahoŭ. Niekatoryja momanty prasili paŭtaryć. Takija impravizavanyja kancerty prykmietna ŭzdymali naš nastroj. Moža być, ciapier heta budzie śmiešna, ale paśla takich voś duchoŭnych dopinhaŭ my sychodzili na bajavoje zadańnie z padvojenaj enierhijaj».
Paemu «Taras na Parnasie» (a mienavita jaje słuchaŭ Piatro Vysočyn sa svaimi bajavymi tavaryšami) Alaksandr Haraviec dobra viedaŭ jašče sa školnaj łavy.
Nieadnojčy dekłamavaŭ jaje i ŭ rodnaj chacie, dzie prymušaŭ pokatam katacca sa śmiechu svaich rodnych. To paradzirujučy adnaho z pjanych bahoŭ: «A Zieŭs tym časam naściabaŭsia, što nosam čuć ziamlu nie ryŭ, — jon vočy pluščyŭ i kivaŭsia dy byccam niešta havaryŭ», —to kidaŭsia ŭ skoki razam z hałoŭnym hierojem paemy: «Jak staŭ prytaptyvać atopkam, až rot raziavili bahi: to jon pryśviśnie, to prytopnie, to šparka pojdzie u kruhi».
14 hadoŭ bieź viestak
Na nastupny dzień paśla taho słavutaha boju na zahad kamandziraŭ 88-ha źniščalnaha avijacyjnaha pałka i 8-j źniščalnaj avijacyjnaj dyvizii byli stvoranyja pošukavyja kamandy. Ale vyjavić samalot Alaksandra Haraŭca, a taksama znajści cieła lotčyka ŭ ich nie atrymałasia. Abšukali mierkavanaje miesca hibieli «łavačkina» i bajcy 242-j tankavaj bryhady, ale akramia kavałka chvastavoha apiareńnia Ła-5 ničoha nie znajšli. Zrešty, zajmacca hetym doŭha nie vypadała: ciažkija bai na tym kirunku prymusili spynić pošuki.
20 žniŭnia 1943 hoda Alaksandr Haraviec zahadam Hałoŭnaha ŭpraŭleńnia kadraŭ byŭ vyklučany sa śpisaŭ Čyrvonaj armii jak źnikły bieź viestak.
Niahledziačy na hetuju akaličnaść, pa chadajnictvie kamandavańnia avijacyjnaha pałka, dzie słužyŭ Haraviec, 28 vieraśnia 1943 hoda «za biasprykładny podźvih, ździejśnieny ŭ apošnim bai», jamu paśmiarotna prysvoili zvańnie Hieroja Savieckaha Sajuza. To-bok nijakich sumnievaŭ u tym, što jon mienavita zahinuŭ, a nie patrapiŭ u pałon, ni ŭ koha, jak vyhladaje, nie było.
Dakumient na ŭznaharodžańnie Alaksandra Haraŭca ordenam Čyrvonaha Ściaha. Jaho ŭ lutym 1943 hoda padpisaŭ kamandzir 166-ha źniščalnaha avijacyjnaha pałka hvardyi major Stefan Rymša, taksama ŭradženiec Viciebščyny. Jon pieražyvie svajho ziemlaka Alaksandra Haraŭca tolki na dva dni. 8 lipienia 1943 hoda Rymša sam paviadzie eskadryllu źniščalnikaŭ na prykryćcio naziemnych vojskaŭ i hieraična zahinie.
Paŭtara dziasiatka hadoŭ sialanie, jakim naležaŭ toj aharod, kudy na ichnich vačach urezaŭsia saviecki samalot, navat nie sprabavali adšukać jaho reštki, praciahvajučy na hetym miescy štohod sadžać harodninu.
Tolki ŭ kastryčniku 1957 hoda žychary chutara Zorynskija Dvary adkapali na mietrovaj hłybini abłomki samalota, pierakulenaha kabinaj uniz. Ź ciažkaściu vyciahnuli ruchavik. «Vyciahnuli — i chałodnyja dryžyki prajšli pa ciele. Pad matoram lažali boty, a ŭ botach — byccam absiečanyja halonki. Reštki cieła prykryvała satlełaja himnaściorka z paciamniełymi ordenam Čyrvonaha Ściaha i hvardziejskim znakam», — uspaminaŭ miascovy sielanin Siarhiej Siarhiejeŭ.
Alaksandr Haraviec. U toj ža Kurskaj bitvie zahinuŭ i jaho małodšy brat. Maci Amalija Michajłaŭna paśla hetych trahiedyj doŭha nie pažyła, pamioršy adrazu paśla vajny. Zastalisia siostry Zina, Nina, Sofja, Lida, Vala i ich baćka Kanstancin Ivanavič.
Razam z pareštkami advažnaha lotčyka sialanie znajšli pistalet TT z patronami, płanšet z kartaju, vyćviłuju fotakartku, palavuju aščadnuju knižku, bartavy žurnał, paśviedčańnie asoby i listy. U nahrudnaj kišeni himnaściorki vyjavili partyjny bilet na imia Haraŭca Alaksandra Kanstancinaviča. Taksama padniali na pavierchniu pahnutyja harmaty i kulamioty biez bojeprypasaŭ. Lichtar kabiny (šklany kupał) byŭ adkryty. Mahčyma, lotčyk sprabavaŭ vyskačyć z parašutam, ale pierabityja stropy nie ŭtrymali kupała, jaki vyrvaŭsia z kabiny.
Ci možna pastavić podźvih pad sumnieŭ?
Niekatoryja sučasnyja daśledčyki asprečvajuć kolkaść samalotaŭ Luftvafe, źbitych u apisanym bai. Treba skazać, što arhumienty ŭ ich dastatkova važkija.
Bo ŭ toj dzień, 6 lipienia 1943 hoda, lotčyki 8-j hvardziejskaj źniščalnaj avijadyvizii, dzie słužyŭ lejtenant Haraviec, zajavili ab źniščeńni 18 varožych «junkiersaŭ», što i było adznačana ŭ bajavych daniasieńniach (adnak heta biez uliku 9 źbitych samalotaŭ, jakija potym prypisali Haraŭcu). U toj ža čas, pavodle niamieckich dadzienych, 4-y pavietrany fłot, jaki dziejničaŭ u hetym rajonie, za dzień uvohule straciŭ tolki 10 samalotaŭ Ju-87.
Dzie praŭda i kamu vieryć? Upeŭniena možna kazać tolki pra toje, što niaroŭny pavietrany boj adzinokaha savieckaha samalota byŭ — heta nieasprečny fakt. Bo niabiesnuju bataliju nazirali ź ziamli sotni bajcoŭ i kamandziraŭ Varoniežskaha frontu, a taksama žychary miascovych viosak. Zachavalisia ich uspaminy.
Na ziamlu pobač z tranšejami i akopami našych vojskaŭ sypalisia adzin za adnym padbityja niamieckija «štuki», a kolki ich było nasamreč u toj viečar — 9, 8 abo 7, — nie tak užo i istotna, sam fakt podźvihu biełarusa tut vidavočny.
