«Adzin z prajektaŭ — pra rak skury». Biełaruskamoŭnaja daśledčyca pierajechała ŭ Paryž i kiruje svajoj łabaratoryjaj
Alena Škumatava ź Minska, ale ciapier žyvie i kiruje ŭłasnaj łabaratoryjaj pry Instytucie Kiury ŭ Paryžy. 42.TUT.BY pahutaryŭ z Alenaj pra trendy ŭ sučasnaj navucy, technałohii budučyni, navukovyja startapy i pra toje, jak maładaja žančyna ź Biełarusi apynułasia ŭ takoj cikavaj i nietryvijalnaj śfiery, dzie dahetul siarod kiraŭnikoŭ bolš mužčyn-navukoŭcaŭ. Intervju Alena pryncypova davała na biełaruskaj movie.
Alena Škumatava. Fota: Manon Matias / Institut Curie
Instytut Kiury (Institut Curie pa-francuzsku) — adzin ź lidzirujučych navukovych instytutaŭ u halinie bijafiziki, malekularnaj bijałohii i ankałohii. Jon byŭ zasnavany Maryjaj Składoŭskaj-Kiury ŭ 1921 hodzie, raźmieščany ŭ Paryžy. Asnoŭnymi napramkami daśledavańniaŭ źjaŭlajucca bijafizika, malekularnaja bijałohija i ankałohija. Za ŭvieś čas pracy supracoŭniki instytuta atrymali čatyry Nobieleŭskija premii ŭ dvuch navukovych śfierach — chimii i fizicy.
— Alena, raskažycie, jak tak stałasia, što vy pierajechali ŭ Paryž i pracujecie ŭ takoj niezvyčajnaj śfiery?
— Šlach da svajoj łabaratoryi ŭ Instytucie Kiury byŭ dastatkova doŭhim, ale ŭ navucy tak zaŭsiody. Ja vyvučała bijałohiju va ŭniviersitecie ŭ Vienie, PhD atrymała ŭ EMBL (The European Molecular Biology Laboratory), heta adna z najvialikšych jeŭrapiejskich navukovych arhanizacyj. Paśla ja pajechała ŭ ZŠA, u Bostan, dzie była ŭ postdaktarantury.
Paśla hetaha maje CV i vopyt dazvalali mnie šukać pracu ŭ jakaści kiraŭnika łabaratoryi. I ja padavała zajaŭki va ŭsie mahčymyja ŭniviersitety.
Tak stałasia, što instytut Kiury — toje, što mnie padychodzić. Paryž mnie padabaŭsia taksama, i ja vyrašyła, što heta — cudoŭnaje miesca dla taho, kab tut była maja łabaratoryja.
— U jakim hodzie vy kančatkova pierajechali?
— U 2013-m i adrazu ž adkryła tut svaju łabaratoryju. Pakolki ŭ mianie było dastatkova mocnaje CV, ja zmahła adrazu zajmać lidzirujučyja pazicyi. Prapanovy pastupali z roznych miescaŭ, tamu vybar u mianie byŭ.
— A dzie vy navučalisia ŭ Miensku?
— U 147-j škole z mastackim uchiłam, a paśla vielmi koratka navučałsia na bijafaku. Mnie padajecca, ja pravučyłasia tolki dva siemiestry, a paśla ŭžo pajechała dalej.
— Davajcie pahavorym pra Maryju Kiury. Heta dastatkova kananičny vobraz mocnaj žančyny, jak dokaz taho, što žančyny šmat čaho mohuć u navukovaj śfiery. Ci ŭpłyvała heta na vaš vybar instytuta?
— I tak, i nie. U navukovaj śfiery, na žal, jašče bačny tak zvany hienderny pierakos, kiraŭniki zvyčajna mužčyny. I kali ja pryjechała na intervju siudy, mianie ŭraziŭ hienderny bałans: maimi budučymi kalehami i zahadčykami łabaratoryjami byli i mužčyny, i žančyny.
Bolš skažu, hałoŭnaja dyrektarka ŭ našym departamiencie — taksama vydatnaja žančyna-navukoviec. Heta mianie natchniła, chacia prapanovy byli i ź inšych miescaŭ. Ale Kiury padaŭsia mnie sakralnym navukovym miescam.
«Adzin z našych prajektaŭ jakraz pra miełanomu»
Instytut Kiury ŭ Paryžy. Fota: wikipedia.org
— Alena, nad čym kankretna vy zaraz pracujecie ŭ svajoj łabaratoryi?
— Kali abahulnić prostymi słovami, to my zajmajemsia vyśviatleńniem funkcyj RNK (rybanuklainavyja kisłoty). Jość DNK (dzie zachoŭvajecca hienietyčnaja infarmacyja) i prateiny (asnoŭnaja adzinka ŭ našym arhaniźmie). A my zajmajemsia RNK, jakija nie kadzirujuć prateiny.
Ale, jak my vyśvietlili paru hadoŭ tamu, RNK majuć cikavyja funkcyi ŭ arhaniźmie, naprykład, jany mohuć madeliravać rakavyja zachvoravańni. Adzin z našych prajektaŭ jakraz pra miełanomu (rak skury).
Kali adbyvajecca mutacyja ŭ adnoj z takich RNK-malekuł, miełanoma pačynaje raźvivacca značna chutčej. Hety hien nie moža vyklikać rak sam pa sabie, ale kali takoje adbyłosia, to hetaja malekuła moža dapamahčy heta «prytušyć». Heta adzin z prykładaŭ našaj pracy.
Zaraz užo zrazumieła, što RNK — nie pasiŭnaja suviaź pamiž DNK i prateinam, ale maje svaje funkcyi. Tamu ŭsie stali šukać mahčymaść, jak z dapamohaj maleńkich malekuł zainhibiravać RNK, kab zrabić ź ich leki. Naša łabaratoryja zaraz raspracavała ŭnikalnuju mietodyku, z dapamohaj jakoj my možam pahladzieć na inhibicyju RNK, heta ŭ svaju čarhu dapamoža razabracca s drennymi prajavami roznych chvarobaŭ. Chutka na hetuju temu vyjdzie naš artykuł.
Zaraz u kamandzie Alony — čatyry čałavieki: inžynier Łuiza Demi (Louise Damy) i try aśpiranty (PhD student) — Fłaryjan Kanstanci (Florian Constanty); Hanna Naŭrocka (Anna Nawrocka) i Ksavje Sabaćje Kadienas (Xavier Sabate Cadenas).
U hetym hodzie ŭ kamandy vyjšła ŭžo dźvie publikacyi ŭ prestyžnych navukovych časopisach — u Nature Communications i ńju-jorkskim RNA. Akramia taho, u pačatku hoda Alona atrymała hrant ad Jeŭrapiejskaha daśledčaha savieta na praciah daśledavańniaŭ u halinie niekadujučaj RNK, što pavinna dapamahčy znajści novyja terapieŭtyčnyja mietady baraćby z ankałohijaj.
Vyjava: Marie Irondelle — Philippe Chavrier — Nikon Imaging Center / Institut Curie — Cnrs
— Raskažycie, jak vyhladaje dzień žančyny-navukoŭca.
— Šmat zaležyć ad miesiaca, naprykład, u minułym było šalona: non-stop, z ranicy da viečara kanfierencyi, prezientacyi. Ale maja rola — abmierkavańni prajektaŭ, prahres, i, kali niešta nie atrymlivajecca, vyśviatleńnie, jak my možam abyjści prablemu.
Ja dumaju nad prajektami, realizuju ich, pišu artykuły, kali padrychtavany materyjały. Abaviazkova hranty. Heta patrabuje šmat času. Taksama kałabaracyi ź inšymi hrupami i abmien vopytam.
— Ci časta vy sustrakajecie biełarusaŭ padčas svajoj pracy? Moža, jość supołka albo kamjunici navukoŭcaŭ ź Biełarusi?
— Takoj mocnaj biełaruskaj supołki ŭ mianie niama, tamu što halina, u jakoj ja pracuju, vielmi śpiecyfičnaja. Ale cikava, što jość biełaruska, ź jakoj mianie časta błytajuć, jana pracuje ŭ Oksfardzie, pryčym ŭ toj ža halinie, što davoli niezvyčajna.
I ŭ mianie cudoŭny siabra ź Biełarusi Aleś Sarokin. U jaho svaja bijatechnałahičnaja kampanija pad Paryžam. Paznajomilisia my vypadkova, jon źbiraŭ biełarusaŭ z francuzskaj stalicy ŭ supołku. My pačali razmaŭlać, i vyśviatliłasia, što my možam dapamahčy adzin adnamu. Zaraz supracoŭničajem nad ahulnym prajektam.
«Navuka raźvivajecca chutčej, čym etyčnyja normy čałavieka»
Fota: Benoit Rajau/ Institut Curie
— Cikava, što vy nazvali śfieru bijatechnałohij. Zaraz u Biełarusi šmat uvahi da śfiery IT, a ŭ Jeŭropie intares vyklikajuć mienavita bijatechnałahičnyja startapy. Ci tak heta? I ci treba Biełarusi źviarnuć uvahu na bijatechnałohii?
— Ciažka skazać. Maja ekśpiertyza ŭ hetaj temie bolš skancentravana na hruntoŭnych daśledavańniach. Bolš hłyboka my pačali vyvučać hetuju temu dva hady tamu, kali raspracavali našu mietodyku.
Ale heta praŭda, što Francyja sprabuje raspracavać vialikuju płatformu dla bijatechnałahičnych startapaŭ, bo bačyć za hetym vialikuju budučyniu i raźvićcio.
Heta ciažka paraŭnać ź IT i ŭzroŭniem inviestycyj. Tut, u Francyi, achvotna dajuć hranty na raźvićcio takich startapaŭ. Ale ja mahu skazać, što raźvićcio bijatechnałohij vielmi važna, tym bolš što za apošnija hady adbyŭsia vielizarny ryvok, naprykład była raspracavana novaja technałohija redahavańnia hienoma CRISPR-Cas9.
— Redahavańnie čałaviečaha hienoma — cikavaja tema, ale, jak ja viedaju, heta zabaroniena amal va ŭsich krainach. Jak vy staviciesia da hetaha?
— Heta vialikaje pytańnie, i jano bolš pravavoje. Ale z punktu hledžańnia navukoŭca mahu skazać tak: navuka raźvivajecca chutčej za etyčnyja normy i ramki čałavieka. Jeŭrapiejskija krainy i ZŠA bolš kansiervatyŭnyja, čym, naprykład, Kitaj.
My nie viedajem dakładnych nastupstvaŭ takoha ŭmiašańnia — heta absalutna zabaroniena ŭ navukovym śviecie. My jašče nie na toj stadyi, kali možam sabie dazvolić rabić takija vopyty na ludziach, nie viedajučy mahčymych vynikaŭ. Asabliva što tyčycca Germline — kletak zarodkavaj linii. Prabačcie, mnie davoli ciažka znajści admysłovuju terminałohiju, kab heta hučała nie na anhielskaj.
— Darečy, na jakoj movie vy pracujecie?
— Usia kamunikacyja viadziecca na anhielskaj, Instytut Kiury — vielmi internacyjanalnaje miesca. Mova navuki — anhielskaja.
— Ci možacie vy nazvać hałoŭnyja trendy suśvietnaj navuki zaraz? Nad čym usie chočuć pracavać, što samaje «modnaje»?
— Kaniešnie, manipulacyja z hienomam na ŭsich uzroŭniach — heta samy-samy vialiki trend. Nikudy nie źnikli i stvałavyja kletki, my zrabili stolki pośpiechaŭ u minułyja hady ŭ hetym napramku, kab lekavać roznyja zachvorvańni.
Vialikaje pytańnie — antybijotyki i rezistencyja: pošuki alternatyvy antybijotykam viaducca pastajanna. Taksama imunaterapija — vielmi važny i vialiki krok da lekavańnia, naprykład, raka.
Taksama trend — toje, čym ja zajmajusia, niekadzirujučaja RNK, kab manipulavać chvarobaj.
«Heta jak endarfiny ad zaniatkaŭ sportam, tolki tut zaležnaść ad adkryćcia»
Fota z asabistaha archivu Alony Škumatovoj
— Jašče pytańnie — ci hladzicie vy sieryjały pra navuku, dzie havorka idzie pra sučasnyja trendy? Ci majuć jany adnosiny da realnaści?
— U bolšaści vypadkaŭ my nie pahadžajemsia z tak zvanaj navukaj u filmach ci sieryjałach. Tam šmat złoŭžyvańniaŭ kliše. Navukovyja vobrazy, jak niechta siadzić u łabaratoryi i za dźvie chviliny vyśviatlaje, što heta niejki virus… Nie, tak nie byvaje. Heta doŭhi i ruplivy praces i vielmi časta marudnaja praca, jakaja nie daje vyniki adrazu. Pa hetym šlachu treba iści ŭvažliva i razumieć, jakoha dakładna vynika ty čakaješ.
— Tady adrazu ž uźnikaje pytańnie: kali vy abirali hetuju śfieru, ci razumieli, što heta budzie davoli ciažka? Ci nie škadujecie, što nie abrali bolš prosty šlach, moža, kamiercyjny?
— Vy sapraŭdy majecie racyju, heta patrabuje značna bolšaj uvahi i kancentracyi, čym niechta žadaje achviaravać. Ci škadavała ja? Nie. Mianie zaŭsiody cikaviła adkryćcio, tak by mović. Heta navukovy čellendž, jaki robić ciabie zaležnym. Heta jak endarfiny ad zaniatkaŭ sportam, tolki tut zaležnaść ad adkryćcia.
Heta nie tak lohka, ale heta i pryvilei: ja pracuju z takimi ludźmi, ź jakimi pracavać prosta nievierahodna. Taksama ŭ mianie jość svaboda i mahčymaść realizoŭvać svaje idei, nie kažučy pra abmieny vopytam ź ludźmi, jakija natchniajuć.
Jość i minusy, ale ja taki čałaviek, što zaŭsiody addaju pieravahu plusam. Što tyčycca kamiercyi, to i ŭ hetym napramku jość raźvićcio, usio bolš inviestycyj u hetaj halinie. Padajecca, usie pačynajuć razumieć, što ad raźvićcia navuki zaležyć naša ahulnaja budučynia. Ja asabista jašče nie tak daŭno nie mahła ŭjavić, što budu dumać pra ŭłasny navukovy startap, ale ŭžo dumki jość, što taksama krok da kamiercyjnaha pracesu.
— Vy maładaja žančyna, ci ŭpłyvaje heta na vašu karjeru abo adnosiny da vas jak śpiecyjalista?
— Nie, ja ni razu nie sutykałasia z dyskryminacyjaj abo abmiežavańniami. Ale jość pazicyi, dzie patrebna być krychu stalejšym čałaviekam. I naadvarot — dzieści čakajuć bolš maładych śpiecyjalistaŭ.
Ale takoje moža adbycca ŭ pracesie publikacyi: byvaje, što praca, jakaja zroblena bolš stałym śpiecyjalistam, moža być lepš adznačana. Ale hłabalna heta nie ŭpłyvaje na pośpiech.
— Hałoŭnaje pytańnie: što treba zrabić u Biełarusi, kab jaje navuka adpaviadała ŭsim navukovym sučasnym trendam?
— Skažam tak, mnie padajecca, što asnoŭnaje pytańnie, jakoje jość nie tolki ŭ Biełarusi, — heta finansavańnie navuki. Jana darahaja i nie prynosić dyvidendaŭ «užo zaŭtra», heta bolš pra budučyniu.
Tamu atrymlivajecca tak, što napieradzie krainy, jakija zrazumieli, što navuka — inviestycyja na doŭhaterminovuju pierśpiektyvu. Pavinna być vielmi mocnaja padtrymka dziaržavy i razumieńnie, što navuka nie pryniasie hrošy adrazu. Ale, tym nie mienš, heta vielmi važna.
