Jak vyhladała Biełaruś 100 hadoŭ tamu: unikalnyja FOTY sałdataŭ Hiermanskaj impieryi
Mnostva niezachavanych architekturnych pomnikaŭ, chramaŭ i navat cełyja vioski Biełarusi zastalisia na papiarovych vyjavach dziakujučy sałdatam i aficeram armii Hiermanskaj impieryi, piša radyjo «Svaboda».
11 listapada tradycyjna ŭšanoŭvajecca pamiać achviaraŭ Pieršaj usiaśvietnaj vajny. U hety dzień 1918 hodu było padpisanaje Kampjenskaje zamireńnie, jakoje pakłała kaniec hlabalnamu procistajańniu tahačasnych imperyj. Zrešty, dla Biełarusi kampanija skončyłasia značna paźniej — hiermancy sychodzili adsiul usiu pieršuju pałovu nastupnaha hodu.
Biascennaja hiermanskaja chronika
U savieckich respublikach tahačasnym padziejam nie nadavałasia asablivaj uvahi, bo rola balšavikoŭ u toj vajnie była dosyć niepryvabnaja. Biełaruś nia stała vyklučeńniem — pry tym, što try hady jaje padzialała linija frontu, a nasielniki prajšli praz samuju harłavinu «Vialikaj vajny».
Niamiecki sałdat pierad pałacam u Kabylniku (ciapier ahraharadok Narač na Miadzielščynie), 1915. Siadziba zbudavanaja ŭ druhoj pałovie XIX st. Pałac spaleny partyzanami ŭ 1943-m
Kajzieraŭski sałdat u Piaršajach na Vałožynščynie, 1916. Draŭlany chram, pabudavany jašče Juryjem Radziviłam, nieadnarazova ciarpieŭ ad pažaraŭ i ramantavaŭsia. U 1933 hodzie zamiest jaho ŭźviedzieny kamienny budynak, ad druhoj pałovy XX stahodździa vykarystoŭvaŭsia jak vytvorčaje pamiaškańnie. U 1990-ch viernuty viernikam. Inšych vyjavaŭ draŭlanaha kaściołu nie zastałosia
Sotni tysiač tutejšych mužčyn byli mabilizavanyja ŭ carskuju armiju, kožny dziasiaty paloh na froncie. Miljony ŭciekačoŭ pakinuli svaje damy, viarnułasia tolki pałova.
Asobnaj zhadki vartyja materyjalnyja straty — pa ŭsioj Biełarusi byli zraŭnanyja ź ziamloj harady i vioski, źniščanyja histaryčnyja pomniki.
Carkva ŭ Dabromyśli pad Ivacevičami, 1916. Draŭlany chram byŭ pabudavany ŭ XVIII stahodździ, stračany u XX-m
Carkva ŭ Baranavičach, 1915. Draŭlany chram byŭ pabudavany ŭ 1908 hodzie, zhareŭ u 1921-m. Paźniej na jahonym miescy ŭźviedzieny kamienny Śviata-Pakroŭski sabor
Biełaruskuju chranalohiju taho peryjadu adnaŭlaje siabra fondu pamiaci «Kroki» Ŭładzimier Bahdanaŭ. Kalekcyjanavańnie trafejnych fatahrafij pastupova pierarasło dla jaho ŭ daśledčuju pracu. Na siońnia ŭ tvorčym darobku šerah knih i fotaalbomaŭ, tysiačy dakumentalnych śviedčańniaŭ taho času — fatahrafii, paštoŭki, karciny, litahrafii, pałkavyja knihi.
Najčaściej aŭtary fatachroniki — niamieckija sałdaty i aficery, na čyju radzimu techničny prahres pryjšoŭ značna raniej, čym u Rasiejskuju imperyju. Farmavalisia admysłovyja mastackija roty, jakija specyjalizavalisia na samaj raznastajnaj drukavanaj pradukcyi, u tym liku z realijami pryfrantavoha žyćcia.
Pałac u Kabakach kala Biarozy-Kartuskaj, 1915. Pabudavany ŭ XIX stahodździ. Byŭ mocna paškodžany ŭ 1939 hodzie, u 1950-ja razabrany nasielnictvam na budmateryjały
Siadzibny dom ŭ Šemietavie, 1916. Pabudavany ŭ XIX stahodździ. Spaleny partyzanami ŭ 1943 hodzie razam z apošnimi haspadarami
Samyja kaštoŭnyja — tyja, na jakich źnikłaja spadčyna Biełarusi: chramy, pałacy, miastečki. Nie zaŭsiody pryčynaj razbureńniaŭ była vajna — u mirny čas ščyravali savieckija majstry navadziełaŭ. Ale važna, što ich paśpieli zafiksavać na stužku armiejskich fotaaparataŭ.
Jak tłumačyć Uładzimier Bahdanaŭ, usio stračanaje možna padzialić na dźvie častki: toje, što źniščana padčas bajavych dziejańniaŭ, i toje, čym śviadoma achviaravali paśla abiedźviuch vojnaŭ.
Kaścioł u Zadzieŭi na Pastaŭščynie, 1915. Pabudavany ŭ 1911 hodzie. Značna paškodžany artyleryjaj u 1915-1916, paśla čaho razabrany niemcami na cehłu
«Naprykład, Zadzieŭje pad Pastavami. U 1911 hodzie, nieŭzabavie pierad vajnoj, tam pabudavali kaścioł. Jon apynuŭsia na linii frontu, pa im łupiła rasiejskaja artyleryja i ŭščent raźbiła. U vyniku niemcy jaho razabrali na cehłu dla akopnych piečak. Analahičnym čynam źniščanyja chramy ŭ Smarhoniach i Krevie. A, skažam, kaścioł Śviatoha Stanisłava ŭ Pinsku, jaki na momant pabudovy ŭ XVII stahodździ ličyŭsia samym vialikim u Rečy Paspalitaj, vystajaŭ Vialikuju vajnu. Zatoje paśla Druhoj usiaśvietnaj jaho pastanavili źlikvidavać praz «avaryjnaść», choć byli paškodžanyja tolki viežy. Dva tydni padryvali».
Prydarožnaja kaplica kala Šemietava, 1916. Hod pabudovy i los śviatyni nieviadomyja
Pavodle niamieckich zdymkaŭ, niedzie pamiž vioskami Voŭčyna i Nasovičy, što kala Šemietava na Miadzielščynie, stajała adna z samych vialikich viadomych prydarožnych kaplicaŭ, siahała jana ŭvierch metraŭ na 15. A ciapier daśledčyki nia mohuć znajści choć jakija ŭskosnyja prykmiety, absalutna nijakich śladoŭ.
Balšaviki rujnavali chutčej, čym vojny
A voś Miensk nie stajaŭ na linii frontu, vajennych dziejańniaŭ tut nie viałosia. Hiermancy siudy zajšli tolki ŭ 1918 hodzie, ale paśpieli pakinuć naščadkam tahačasnych mieścičaŭ dakumentalnyja śviedčańni taho, jak vyhladaŭ ichni horad na pačatku XX stahodździa. Naprykład, niezvyčajnaj architektury budynak vakzału.
Čyhunačny vakzał u Miensku (Vilenski), 1918. Pabudavany ŭ 1873 hodzie. Značna pierarobleny ŭ 1930-ja i źniesieny pry budaŭnictvie novaha vakzału ŭ 1990-ja
Kaścioł Maryi, Dom hubernatara i vieža-zvanica kalehijumu jezuitaŭ, 1918. Kompleks kalehijumu budavaŭsia ciaham XVIII stahodździa. U siaredzinie XX-ha kaścioł pieraabstalavany ŭ spartovuju zalu (adnoŭleny ŭ 1990-ja), Dom hubernatara pierabudavany ŭ muzyčnuju škołu, na miescy kalehijumu i viežy-zvanicy paŭstaŭ žyły dom
«Mnohich pomnikaŭ historyi, jakija niemcy nia tolki pabačyli, a i zafiksavali, u Miensku ŭžo niama, — praciahvaje daśledčyk. — I zusim nia ŭ vyniku vojnaŭ, a pastaralisia novyja ŭłady. Miačet, synahoha, kircha, Pakroŭskaja, Kazanskaja cerkvy — ničoha hetaha nie zastałosia. Usio nastupstvy balšavizmu: savieckaja ŭłada razabrałasia z tymi, chto nie daspadoby, i ich materyjalnaj spadčynaj chutčej, čym vojny. I pieradusim heta tyčycca chramaŭ. Dziela spraviadlivaści, havorka nia tolki pra Miensk. Tak, pierabudavanuju ŭ ruskim styli faru Vitaŭta ŭ Horadni niemcy jašče pabačyli, a my ŭžo ni ŭ jakim vyhladzie nie zastali».
Mienski miačet, 1918. Pabudavany ŭ 1902 hodzie, kančatkova źniščany pry pabudovie hatelu «Jubilejny» u pačatku 1960-ch
Mienskaja Śviata-Kazanskaja carkva, 1918. Uźviedzienaja ŭ pačatku XX stahodździa na miescy sučasnaj płoščy Miaśnikova. Uzarvanaja balšavikami ŭ 1936-m
Analahičny los napatkaŭ šmatlikija pałacy, majontki, panskija siadziby pa ŭsioj Biełarusi. Za savieckim časam jany ŭ lepšym vypadku stajali razrabavanyja i zaniadbanyja, a čaściej išli pad znos nieŭzabavie paśla taho, jak byli deklasavanyja ich haspadary.
«Pry niemcach tam zvyčajna mieścilisia štaby, i kamandavańnie da nieruchomaści staviłasia dosyć dbajna. Niekalki razburanych majontkaŭ sapraŭdy možna śpisać na vajennyja nastupstvy (Makryca kala Naračy ci Mysa na Smarhonščynie). Ale značnuju rolu ŭ źniščeńni adyhrali partyzany Vialikaj Ajčynnaj, jakija ŭ ramkach taktyki «vypalenaj ziamli» palili ŭsie biezabaronnyja siadziby, navat tyja, dzie na toj momant niemcaŭ nie było (Kabylniki, Šemietava, Kosaŭski pałac). Usio astatniaje — savieckaja biezhaspadarnaść i biednaść: ich prosta raźbirali na budaŭničyja patreby. Zrešty, kali nadmahilli vyryvali z koraniem i kłali ŭ padmurki fermaŭ, dyk što kazać pra budynki z cehły, jakoj katastrafična nie chapała?».
Siadziba ŭ Vialikaj Mysie pad Smarhoniami, 1916. Pabudavanaja ŭ XIX stahodździ. Razburanaja ruskaj artyleryjaj u sakaviku 1917-ha
Hiermancy ŭ Ščorsach, 1916. Pałac Chraptovičaŭ uźviedzieny ŭ druhoj pałovie XVIII ctahodździa. Kompleks paciarpieŭ u Pieršuju suśvietnuju vajnu, całkam razabrany ŭ 1950-ja
Ź niamieckich fatakartak pazirajuć tady jašče davoli šmatludnyja biełaruskija vioski, budučyja achviary industryjalizacyi i ŭrbanizacyi. Dziela spraviadlivaści, tam, dzie stajali niemcy, adbyvalisia istotnyja cyvilizacyjnyja źmieny: kłali chodniki, asušvali darohi, pravodzili elektryčnaść, zapracavali pieršyja kinateatry.
Šmat jakija pasieliščy ŭ niedalokim savieckim budučym čakaŭ los «nieperspektyŭnych». Tamu zdymki, jakija niemcy rabili ŭ vioskach, sami pa sabie ŭnikalnyja, ličyć Uładzimier Bahdanaŭ.
Vioska Intoka (ciapier nie isnuje) na Pastaŭščynie, 1916. Źnikła jak nieperspektyŭnaja ŭ druhoj pałovie XX stahodździa
Rybackaja vioska Atoki, 1917. Stajała na samym bierazie pamiežnaha z Polščaj Buhu i źnikła ŭ XX stahodździ
«U haradach histaryčnyja pomniki, budynki kali-nikali fatahrafavali, a voś ad niekatorych viosak chiba paru malunkaŭ zastałosia. Jak, skažam, na Pastaŭščynie. Naohuł, byŭ taki paniatak za savieckim časam: perspektyŭnyja i nieperspektyŭnyja. Vidać, mnohija z tych viosak, jakija isnavali ŭ Pieršuju ŭsiaśvietnuju, z kalektyvizacyjaj trapili ŭ šerah nieperspektyŭnych i, jak vynik, vyžyć nia zdoleli. Tamu pa hetych vyjavach možna panazirać, jak XX stahodździe katkom prakaciłasia pa Biełarusi, jakuju kolkaść samabytnaha bahaćcia my stracili».
Most praz rečku Łastajanku, na druhim bierazie — siadzibny dom ŭ vioscy Kuty. Siadziba stračanaja ŭ XX stahodździ
Siadziba ŭ Kušlanach, 1916. Stračanaja paśla dałučeńnia zachodniaj častki Biełarusi da BSSR u 1939 hodzie
Čaściej pieradavaja prachodziła ŭdalečyni ad nasielenych punktaŭ, tamu rujnavańni byli nie takija značnyja. Adnak abminuć harady dy vioski ŭdavałasia nie zaŭsiody. Najbolšyja razbureńni — u Smarhoniach, Pastavach, Lachavičach, Baranavičach, Bieraści.
Imperskaja taktyka «vypalenaj ziamli»
Hetaksama razburany šerah architekturnych pomnikaŭ, jakija apynulisia pa roznyja baki linii frontu i rehularna abstrelvalisia. Naprykład, Kreŭski zamak i były kaścioł u susiednim Navaspasku: u zamku chavalisia niemcy, u chramie — rasiejcy. Adny adnych «vykurvali» masiravanym ahniom.
Razburany kaścioł u Krevie, 1916. Pabudavany ŭ XIX stahodździ, paśla Pieršaj suśvietnaj vajny na jahonych padmurkach uźviedzieny draŭlany katalicki chram. U saviecki čas pierarobleny ŭ špital, kančatkova źniesieny ŭ 2002-m
Źniščany chram u Smarhoniach, 1918. Pabudavany ŭ pačatku XX stahodździa. Paśla Pieršaj suśvietnaj vajny nie adnaŭlaŭsia
Vializnyja straty infrastruktury naniesła taktyka «vypalenaj ziamli», jakuju ŭžyvała rasiejskaja armija. Va ŭmovach, kali avijacyja jašče nie była raźvitaja, dla niemcaŭ surjoznaj prablemaj było zabieśpiačeńnie vojska.
Charčy, materyjały, žyvuju siłu dla roznych rabot niemcy musili šukać na akupavanaj terytoryi. Adstupajučy, rasiejcy niščyli nia tolki stratehičnyja abjekty (jak farty Bieraściejskaj i Haradzienskaj krepaściaŭ), a i kamunikacyi — masty, čyhunki, vytvorčyja budynki, zavodzkaje abstalavańnie.
Vieličny kaścioł u Pinsku, 1916. Budaŭnictva zavieršanaje ŭ 1648 hodzie. Uzarvany jak «avaryjny» u 1953-m
Chram u Astašynie (ciapier Karelicki rajon), 1915. Kalvinski zbor pabudavany ŭ XVI stahodździ, źniščany ŭ siaredzinie XX stahodździa
Vyzvaleńnie biełaruskich ziemlaŭ pačałosia paśla pieramohi sajuźnikaŭ u Eŭropie i źviazana z padpisańniem Kampjenskaha pahadnieńnia 11 listapada 1918 hodu. Pa jaho ŭmovach Niamieččyna pavinna była vyvieści svaje vojski z zaniatych terytoryj.
Ź Miensku kajzeraŭcy sychodziać u śniežni taho ž hodu, ale zachodnija rehijony kančatkova pakidajuć až da siaredziny 1919-ha. Tak što farmalna dla Biełarusi 100-hodździe zakančeńnia Pieršaj usiaśvietnaj vajny nadyšło tolki sioleta.
Stračanaja tradycyja haradzkich kirmašoŭ. Lida, 1917 hod
