«Šukajem adnaho čałavieka dahetul, ale nie viedaju, ci znojdziem»: jak syn vialikaha biełaruskaha fatohrafa viarnuŭ pamiać ab im
Fatohraf Siarhiej Bruško pamior 42-hadovym ad redkaj chvaroby Rejno. Jaho tvorčy roskvit prypaŭ na epochu, kali savieckaja impieryja ruchnuła, a Biełaruś zdabyła niezaležnaść. A Bruško dakumientavaŭ žyćcio prostaha čałavieka ŭ epochu pieramien. Syn Siarhieja taksama staŭ fatohrafam i razabraŭ archiŭ baćki. Heta stała spravaj žyćcia. «Navat dumki nie dapuskaŭ, kab vyjechać ź Biełarusi», — kaža jon.
31 kastryčnika ŭ minskaj prastory «ZALA#2» ŭ Pałacy mastactvaŭ adkryłasia fotavystava «Źmiena» lehiendy biełaruskaj fotažurnalistyki Siarhieja Bruško. Jon pamior 19 hod tamu, pakinuŭšy paśla siabie ŭnikalny archiŭ fatahrafičnych śviedčańniaŭ pierałomnaj epochi dla Biełarusi — Pierabudovy i pačatku Niezaležnaści našaj krainy. Jaho syn Źmicier — kuratar vystavy — ŭvieś hety čas zachoŭvaŭ, raźbiraŭ, sistematyzavaŭ baćkavu spadčynu i čakaŭ, pakul jana stanie patrebnaj nie tolki jamu.
Dva hady tamu Źmicier Bruško vyrašyŭ vydać častku baćkoŭskaha archiva ŭ farmacie fotaknihi. Doŭha vynošvaŭ ideju, dumaŭ jak padać materyjał i jak da jaho padyści, paŭtara hoda adbiraŭ dy kampanavaŭ zdymki ŭ knizie i šukaŭ podpisy da ich u padšyŭkach «Čyrvonaj źmieny» — haziety, dzie pracavaŭ jaho baćka ŭ burnuju epochu hałosnaści, z 1988 pa 1993 hod.
Pieršapačatkova sponsara na vydańnie fotaalboma albo vydaviectva, hatovaha ŭkłaścisia ŭ vypusk knihi, nie znajšłosia, naadvarot, čaściej za ŭsio Źmicier sutykaŭsia ź nieparazumieńniem: kamu ŭ XXI stahodździ patrebnyja knižki, dy jašče z fotazdymkami? Tady jon pahladzieŭ u bok kraŭdfandynhu, i akazałasia, što drukavanyja vydańni i fotaknihi pa-raniejšamu cikaviać ludziej.
— Na płatformie Ulej.by nam udałosia sabrać 29 680 rubloŭ na vydańnie bolš za 500 asobnikaŭ knihi «Źmiena», a hałoŭny łot syšoŭ ambasadzie ZŠA ŭ Biełarusi. Kali ja ŭbačyŭ usiu sumu, nieabchodnuju dla vydańnia knihi, to było takoje adčuvańnie … Jak heta rastłumačyć?! Kali ty robiš prajekt, u jaki amal nichto nie vieryć, i raptam usio atrymlivajecca i atrymlivajecca dobra - heta kazka. A my, biełarusy, jak viadoma, lubim kazki.
— Jak dumajecie, čamu sfarmiravaŭsia zapyt mienavita na hetuju temu, čamu mienavita hety pieryjad znoŭ aktualizavaŭsia? I čamu mienavita ciapier?
— Tamu što ab hetym časie daloka nie ŭsio skazana. Mnie zdajecca, što režysior Darja Žuk zrabiła film «Chrustal» pa toj ža pryčynie. Histaryčnaja pamiać karotkaja, my ničoha nie zachoŭvajem i žyviom nibyta tolki ŭ ciapierašnim časie. Vobrazna kažučy: abnaŭlajem našy ŭjaŭleńni pra siabie, jak kamiera videafiksacyi — kožnyja 24 hadziny, a staraja infarmacyja, kali jana nie patrebnaja, ścirajecca. Ja dumaju, što pamiać ab Pierabudovie i razvale Sajuza važnaja dla nas, jak dla hramadzian niezaležnaj dziaržavy, bo heta — zero point, toje, z čaho my pačali svaju historyju.
— Fotakniha nazyvajecca «Źmiena». Zrazumieła, što nazva adsyłaje da «Čyrvonaj źmieny», u jakoj pracavaŭ Siarhiej Bruško. A pra što jašče hetaja nazva?
— Nazva haziety, pierachod, pracoŭnaja źmiena i ŭvohule źmieny. Heta epocha pieramienaŭ, tektaničny razłom ŭ časie. Ale hałoŭnaje, źmiena — heta pieryjad, kali adna dziaržava źnikła i źjaviłasia inšaja. Heta važny momant nie tolki z punktu hledžańnia fatahrafii, ale i z punktu hledžańnia historyi Biełarusi, dy i ŭ cełym dla jeŭrapiejskaj historyi. Zdajecca, što źjaŭleńnie niezaležnaj krainy ŭ 1991 hodzie adbyłosia amal vypadkova i niečakana dla nas samich. Tak, viadoma, biełarusy zmahalisia za svaju niezaležnaść i ŭ 18 stahodździ, i ŭ 19-ym, i ŭ 20-m, ale biespaśpiachova tanuli ŭ kryvi. Tut ža ŭ adzin momant padpisali papiery i — bac! — niezaležnyja. Ale dalej źjavilisia novyja pytańni: ad kaho hetaja niezaležnaść, dla čaho i jak heta adbyłosia?
I voś «Źmiena» jakraz heta pakazvaje i raskazvaje, jak ŭ hety pieryjad vyklikaŭ žyli zvyčajnyja ludzi. Charastvo fotaknihi ŭ tym, što navat prosty čałaviek, jaki ničoha nie razumieje ni ŭ fatahrafii, ni ŭ mastactvie, ni ŭ historyi, zmoža znajści ŭ joj štości čaplajučaje. «O, ja pamiataju hety čas! Voś za takimi butelkami małaka ja stajaŭ u čarzie dźvie hadziny i źmiorz da čorcikaŭ». Mnie zdajecca, što navat kali adzin taki fotazdymak moža vyklikać refleksiju, kali pačynajecca dyjałoh čałavieka z samim saboj, to heta ŭsio ŭžo niedarma, heta praca nad histaryčnaj pamiaćciu.
— Skažycie, što vymušaje vas stolki hod biezupynna zajmacca baćkavym archivam?
- Paśla śmierci taty ŭ mianie skłałasia dakładnaje adčuvańnie, što za jaho ŭžo nichto nie «zastupicca», a sam jon užo za siabie pastajać nie zmoža, tak što heta pavinien zrabić ja. U mianie jość mastackaja adukacyja, ja bačyŭ jaho archiŭ i razumieŭ jaho važnaść: što heta nie prosta zdymki «fatohrafa-niaŭdačnika», jak pisali dzieści na forumach, a značnaja reč dla kultury i historyi Biełarusi. Dakumientalnyja śviedčańni cełaj epochi, jakaja syšła biezzvarotna. Jon zdymaŭ mitynhi, čerhi, nastupstvy avaryi na ČAES — usio, z čym daviałosia sutyknucca ludziam.
— Ale pry hetym mnohija jaho zdymki majuć niejki paetyčny charaktar, što robić Siarhieja Bruško sapraŭdnym fotamastakom. Ci płanujecie vy zaniacca hetaj «mastackaj» častkaj jaho spadčyny?
— Epocha Pieramienaŭ była vielmi fotahieničnaj i mastackaj. Baćka byŭ ramantykam, tonka adčuvalnym čałaviekam, ale davoli zamknionym i ŭtojlivym. Byvała, što ŭ jaho ŭnutry ŭsio hareła ad taho, što adbyvajecca, a z vyhladu jon zastavaŭsia chałodnym, razumnym i prahmatyčnym repartažnym fatohrafam. Ale kali pryhledziecca — navat u jaho «hazietnych» zdymkach prastupaje paezija i humanistyčnaje staŭleńnie da hierojaŭ. Ad niekatorych rabot litaralna rviecca duša.
Što tyčycca publikacyi hetaj nierepartažnaj častki jaho tvorčaści — ŭsio ŭpirajecca ŭ finansavy bok pytańnia. Dumaju, spačatku tvorčaść Siarhieja Bruško treba zafiksavać u historyi biełaruskaj fatahrafii (što my z kamandaj i zrabili vypuściŭšy albom «Źmiena»), a zatym možna budzie padumać i pra jaje.
— Jakimi byli vašy pieršyja ŭspaminy pra baćku i jaho pracy?
— Tata pačynaŭ pracavać u jakaści fotakarespandenta ŭ Salihorsku, u haziecie «Kalijščyk Salihorščyny». Ja byŭ zusim maleńkim, ale vielmi dobra pamiataju atmaśfieru ŭ fotałabaratoryi — pachi tytuniu i chimičnych reaktyvaŭ pad akampaniemient piesień Vysockaha ŭ kasietnych zapisach. Kali ja vučyŭsia ŭ 2-3 kłasie, baćka ŭpieršyniu ŭziaŭ mianie z saboj na zdymki. My kudyści doŭha išli, a potym apynulisia ŭ natoŭpie ludziej sa ściahami, transparantami — na adnym ź ich było napisana: «Stalin — kat!». Pracesam kiravaŭ niejki łysavaty kryklivy dziadźka. Pastaleŭšy, ja zrazumieŭ, što hety dziadźka — Zianon Paźniak, a ludzi išli ŭ Kurapaty.
— Vy źbiralisia stać mastakom i pastupać u mastacki kaledž imia A. K. Hlebava, ale ŭ vyniku pajšli pa śladach baćki — pracujecie fotakarespandentam. Nakolki heta byŭ samastojny vybar?
— Ja atrymaŭ dypłom mastackaj škoły i chacieŭ praciahvać adukacyju ŭ hetaj halinie. Ale adnojčy baćka raskryŭ daviednik dla pastupajučych, tknuŭ palcam i skazaŭ, što vučycca mnie treba iści ŭ kaledž na fatohrafa.
U prafiesii mastackaja adukacyja vielmi dapamahaje, tamu što ŭ fatahrafii, viadoma, inšy instrumientaryj, ale takija ž bazavyja praviły, jak u vyjaŭlenčym mastactvie, hałoŭnaje — śviadoma padychodzić da jaho vybaru.
— Jakija hałoŭnyja baćkavy ŭroki ŭ fatahrafii vy zasvoili?
— Sapraŭdnaja vučoba pačałasia ŭ 16 hod. Baćka kupiŭ mnie fotaaparat i dva abjektyvy — užo nie Zienit, a Nikon. Vučoba ŭ baćki była žorstkaja, viadoma. Na žal, tady ja nie razumieŭ, što jana tak chutka skončycca. A tata heta viedaŭ, tamu staraŭsia jak maha bolš ŭkłaści ŭ mianie. Razbory maich fatahrafij adbyvalisia na vysokich tanach i biez saramlivaści ŭ vyrazach. Heta, viadoma, nie pra techničnyja momanty, nie pra prajaŭku plonki, nie pra kantrast, ziarnistaść, rezkaść — heta mnie było rastłumačana daŭno. Jon bolš kazaŭ pra toje, što ja prynios u redakcyju i jak źniaŭ. U tyja časy fatohrafy respublikanskich haziet pracavali na adnym paviersie ŭ Domie presy, i ŭsie kalehi čuli, jak tata vielmi hučna i rezka tłumačyŭ mnie, što «nie pavinna bł *** być hetaja jełačka za čałaviekam» na fatahrafii. Heta čuli ŭsie, viadoma, i potym tolki padjałdykvali: «Nu jak uroki, Dzima?». Ale hetaja žorstkaść, patrabavalnaść da siabie mnie pieradałasia ad baćki i dumaju, što heta važnaja jakaść u prafiesii.
Źmicier Bruško. Fota: Śviatasłaŭ Zorki, kp.by
Kali baćki nie stała, to vučycca pryjšłosia samomu, i vučycca «nie na kocikach», a pa-surjoznamu, na pamyłkach, nabivajučy huzy. Tamu što prosta atrymać dypłom fatohrafa — heta adna sprava, a stać fatohrafam — zusim inšaje. Dumaju, što mienavita «staŭ» fatohrafam ja ŭ dzień pachavańnia baćki, kali da mianie padyšoŭ jaho siabar, pakłaŭ ruku na plačo i skazaŭ: «Dzima, nikomu hety archiŭ nia patrebien akramia ciabie». Tady ž ja i zrazumieŭ, što baćkoŭski archiŭ sapraŭdy prosta źniknie, kali ja za jaho nie vaźmusia.
— U vas jość lubimy zdymak z baćkoŭskaha archiva?
— Jość adzin momant: za hady pracy z baćkoŭskimi fatahrafijami ja tak šmat razoŭ ich bačyŭ, što ciapier, kali znachodžu novuju fatahrafiju, to jana adrazu ž stanovicca dla mianie samaj-samaj. Ale z tych, što daŭno ŭ archivie, ja b vyłučyŭ zdymak pracoŭnych u vahonie. Zdajecca jany jeduć na torfabrykietny zavod. Z voknaŭ na ludziej padaje takoje rembrantaŭskaje śviatło i vakoł usio ŭ lohkaj smuzie; mianie prosta zavarožvaje malunak śviatłacieniem i jak jon padkreślivaje typažy poźniaj savieckaj epochi.
A z fotaalboma «Źmiena» ja b nazvaŭ fatahrafiju, zroblenuju baćkam u dziciačaj ankałahičnaj balnicy. Na ścianu dzicia paviesiŭ vyrazanaha z kardonki Čaka Norysa pobač ź Isusam. Na vystavie jaje niama, ale ŭ ekspazicyi jość dziŭnaja fatahrafija ź dziciačaha pryjomnika-raźmierkavalnika. 13-hadovy padletak piša aryfmietyčnaje ŭraŭnieńnie na došcy. Jaho levaja ruka zabitaja tatuiroŭkami. Voś hetyja rečy — nakołka i školnaja doška stvaraje adčuvańnie nieprymirymaj supiarečnaści i kantrastu. Mnie zdajecca, heta taksama jaskravy śled toj epochi: dualnaść taho savieckaha žyćcia i novaha času, my žyli ŭ adnym, vučylisia inšamu, a što vyjšła z nas — pakul nieviadoma.
— Uvieś hety čas ci nie dumali vy bolš pra svaje asabistyja płany na žyćcio i što archiŭ ža nikudy nie dzieniecca, što vy im zaŭsiody paśpiejecie zaniacca?
— Nie, ja tak nie dumaŭ. Dziadula pamior, kali mnie było 17, zatym u 19 — nie stała baćki. Babula zastałasia adna, u Salihorsku — maci ź siastroj-invalidam, dapamohi nie było adkul čakać i adstupać nie było kudy. Navat dumki nie dapuskaŭ ab tym, kab pavučycca dalej ci źjechać ź Biełarusi.
Pra los archiva ja tady ž vyrašyŭ: viedaŭ, jakoha jon pamieru i razumieŭ, što kidać jaho ciapier nielha. Tamu što kali b ja jaho kinuŭ, naprykład, u chleŭ, to jon prosta byŭ by zhubleny. U mianie byŭ dośvied pracy ź plonkami i niehatyvami, ja viedaŭ, jak važna zachoŭvać ich technična pravilna, inakš možna adrazu ŭsio vykinuć — sapsujucca. Da taho ž z archivam treba pastajanna pracavać: źbirać infarmacyju, šukać podpisy da fatahrafij i plonak, čytać teksty pa historyi. Heta nie taki prosty praces, jak moža padacca na pieršy pohlad: padčas pracy nad albomam «Źmiena» ja šeść tydniaŭ pravioŭ u Nacyjanalnaj biblijatecy, zajmajučysia tolki pošukami podpisaŭ da fatahrafij z haziety «Čyrvonaja źmiena». A archiŭ baćki značna šyrejšy.
— Na vystavie ŭ ZALA#2 pradstaŭleny nie tolki zdymki z alboma. Jakija jašče?
— Ja b skazaŭ, što 70% vystavy — fatahrafii z alboma «Źmiena» i 30% novaha materyjału. Vystava praciahvaje temu, sfakusavanuju ŭ fotaalbomie, prosta ŭ bolš kancentravanaj formie. Ja dadaŭ asablivyja i važnyja zdymki, naprykład, fatahrafiju ź pieršych vybaraŭ u 1994 hodzie i pryjezd Klintana ŭ Biełaruś. Heta znakavyja fatahrafii jakija raskryvajuć temu naradžeńnia i pierachodu.
— Zaraz znoŭ aktualizavałasia tema Čarnobyla, vidavočna paśla takoha hučnaha pośpiechu amierykanskaha sieryjała. Vaš baćka byŭ adnym ź pieršych, chto pačaŭ jeździć u Čarnobylskuju zonu paśla avaryi i zdymać, pry hetym uvieś čas tudy viartaŭsia. Čamu jaho tak cikaviła hetaja tema?
— Jon nie byŭ pieršym, chto pačaŭ tudy jeździć. Naprykład, fatohraf Siarhiej Płytkievič zdymaŭ praces evakuacyi litaralna ŭ pieršyja dni paśla avaryi. Baćka ž pačaŭ tudy jeździć tolki naprykancy 1980-ch. Ale ŭ jaho byŭ inšy padychod. U Čarnobylskaj trahiedyi jaho cikaviła tema adzinoty: jon fatahrafavaŭ samasiołaŭ, jakija viartalisia dadomu, niahledziačy na radyjacyju, tamu što chacieli žyć na svajoj ziamli, na Radzimie.
U albomie «Źmiena» i na vystavie jość fatahrafija dzie całujucca dvoje ŭžo niemaładych mužčyn. U hetym zdymku takaja vialikaja moc i stolki emocyjaŭ! Što pavinna adbycca, kab dvoje biełarusaŭ (a my ludzi, mnie zdajecca, dosyć skupyja na emocyi) pacałavalisia? Heta raźvitańnie. Jany razumiejuć, što nikoli bolš nie ŭbačacca.
Paźniej źjaviŭsia biełaruska-šviejcarski prajekt — fotakniha pra Čarnobyl «U pošukach Biełarusi. Hod dvanaccaty paśla Čarnobyla». Spačatku šviejcarcy vyjšli nie na baćku — chacieli zaprasić inšaha fatohrafa, ale toj admoviŭsia, a baćka ŭziaŭsia. Jon razumieŭ, što prychodzić čas, kali treba zrabić niešta vialikaje, naprykład, fotaknihu, ale heta byŭ vielmi składany i doŭhi praces. Jon doŭha źbiraŭ infarmacyju, a heta tady było zusim niaprosta — bieź interneta i skajpa, a potym treba ž było znajści ŭ redakcyi volnaha kiroŭcu, kab jon advioz ciabie ŭ Čarnobyl, pry hetym kiroŭca nie vielmi-ta choča tudy jechać. Pracavydatki ŭsich hetych kamandzirovak byli vielizarnymi, tamu hetyja zdymki zaraz kaštoŭnyja, a nie tolki tamu, što jon adzin ź pieršych hetuju temu pačaŭ vyvučać. Jon chvareŭ joj ščyra i zdymaŭ całkam addajučysia spravie.
— U knizie i na vystavie šmat zdymkaŭ histaryčnych, masavych padziej: zabastoŭka salihorskich šachcioraŭ, šeście 7 listapada, mitynhi, ale i šmat partretaŭ prostych ludziej u typovych dla ich situacyjach. Sprabavali kali-niebudź šukać hierojaŭ zdymkaŭ taho času?
— Tak, šukajem adnaho čałavieka dahetul, ale nie viedaju ci znojdziem. U fotaalbomie «Źmiena» jość fatahrafija baćki-adzinočki. Jon siadzić ź piaćciu dziećmi ŭ zaparožcy. Ja viedaju, što jon były supracoŭnik milicyi i navat viedaju ŭ jakim RAUS pracavaŭ u 1992 hodzie, ale znajści jaho praz MUS nie atrymałasia. Nie pajšli na sustreču našamu z žurnalistam zapytu ab pošuku jaho kantaktaŭ. Vielmi škada, było b cikava daviedacca, što zdaryłasia ź siamjoj za 27 hadoŭ.
— Na adkryćcio «Źmieny» pryjšło šmat ludziej, albom taksama staŭ paśpiachovym prajektam na kraŭdfandynhu. Ci źmianiłasia vaša mierkavańnie, što baćkavy fatahrafii nikomu nie patrebny, akramia vas?
— Mnie zdajecca nam z kamandaj atrymałasia aktualizavać imia baćki, pralić śviatło na jaho tvorčaść, jakoje inakš by ścierłasia z pamiaci. Ja zachodžu ŭ ZALA#2 i baču naviedvalnikaŭ, jakija žyva abmiarkoŭvajuć ubačanaje: starejšyja addajucca nastalhii, ravieśniki niezaležnaści i padletki, mahčyma, upieršyniu bačać, jak vyhladała maładość ich baćkoŭ. Mnie zdajecca, što cikavaść da epochi i da baćkavych prac jość.
— Što płanujecie rabić dalej?
— Padumaju pra dzień siońniašni. Pa-pieršaje, pryviadu ŭ paradak usie svaje spravy, tamu što za dva hady pracy nad albomam sabrałasia masa bytavych prablem, pa-druhoje, treba samomu bolš zdymać, a pa-treciaje … voś kali ŭsio budzie dobra, tady padumaju pra druhuju knižku. U 2021 hodzie spoŭnicca 30 hod z abviaščeńnia Niezaležnaści, moža udasca zrabić vialikuju vystavu tvorčaści baćki, pakul nie viedaju.
Daviedka:
Siarhiej Bruško naradziŭsia 28 traŭnia 1958 hoda ŭ pasiołku Haradzieja. Adzin z samych viadomych biełaruskich fatohrafaŭ, imia jakoha krytyki staviać u adzin šerah z Anry Karćje-Bresonam. Udzielnik biełaruska-šviejcarskaha vystavačna-vydavieckaha prajektu «U pošukach Biełarusi. Hod dvanaccaty paśla Čarnobyla» (sumiesna sa šviejcarskim fatohrafam Chuha Jehi, Hugo Jaeggi) (1998 h.). Udzielnik vystaŭ u Hiermanii, Šviejcaryi, Biełarusi i Irłandyi. Pracavaŭ u hazietach: «Kalijščyk Salihorščyny», «Čyrvonaja Źmiena», «Narodnaja hazieta».
Pamior u 2000 hodu ad redkaj chvaroby Rejno.
