U 28 hadoŭ vytrymaŭ usie dopyty NKVD
Jon pisaŭ ramantyčnyja vieršy pra załatyja zuby lichtaroŭ, pierakładaŭ na biełaruskuju Kiplinha i Puškina, prydumaŭ viasiołuju nazvu Tavarystvu amataraŭ vypić i zakusić. A ŭ 28 hadoŭ vytrymaŭ usie dopyty NKVD, byŭ vysłany i pamior u tajzie. Pra Michasia Bahuna piša Hanna Sieviaryniec.
Vulica Savieckaja (ciapier praśpiekt Niezaležnaści) u rajonie Załatoj Horki. 1937 hod. Fota: Wikimedia Commons.
Heta byŭ vydatna naładžany, vydatna naładžany kanviejer: zabić čałavieka — źniščyć mahiłu — vydalić sa schoviščaŭ jahonyja teksty — vykraślić proźvišča z encykłapiedyj i daviednikaŭ — vyrvać listy z chrestamatyj — vyrazać tvar z fotazdymkaŭ — zabaranić zhadvać nie tolki dobrym, ale navat i złym słovam.
Represii suprać ludziej zaŭsiody supravadžalisia represijami suprać tekstaŭ i vyjavaŭ, nie tolki mastackich — lubych. Kniha i fotazdymak, redkaja kinachronika byli adzinym mahčymym srodkam dasiahnuć bieśśmiarotnaści, i za hetym srodkam pilna sačyli. Z 1929-ha pa 1938 hod šmatlikimi zahadami z fondaŭ biblijatek byli vydalenyja miljony ekzemplaraŭ mastackich, publicystyčnych, navukovych tvoraŭ, navat kali «vorahi naroda» nie pisali ich, a tolki zhadvalisia na staronkach.
Što ŭžo kazać pra pomniki. Vorahi naroda nie mieli prava i na apošni tekst, zamacavany za kožnym z nas spradviečnaj tradycyjaj: imia, proźvišča i dźvie daty praz złučok.
Jašče bolš uražvaje, ź jakoj adčajnaj nastojlivaściu, adzinokija i zapałochanyja, ludzi zmahalisia sa śmiarotnym kanviejeram, advajoŭvajučy ŭ sistemy navat mizernuju, ledź zaŭvažnuju, ale mahčymaść zachavać pamiać pra čałavieka.
TAVIZ. Michaś Bahun, Źmitrok Astapienka, Julij Taŭbin. 1930 hod. Fota: Wikimedia Commons.
Dom na Załatoj Horcy
Hetaha adrasa ŭ Miensku siońnia niama: Malaŭščynskaja, 11. Ciapier heta rajon vulicy Załataja Horka. U kvatery numar dva, jakuju zajmaŭ paet Michaś Bahun, u siaredzinie tryccatych źbiralisia piśmieńniki, mienskaja bahiema, klatyja biełsavieckaj presaj pjanicy i hulaki, što nijak nie źmiaščalisia ŭ žorstkija ramki pravilnaj litaratury: Valer Marakoŭ, Aleś Zvonak, Aleś Dudar, Todar Klaštorny, Uładzimir Chadyka, Makar Šałaj, Symon Baranavych.
Mienavita haspadar kvatery Bahun i prydumaŭ hetuju nazvu — TAVIZ, «Tavarystva amataraŭ vypić i zakusić». Daśledčyk TAVIZa Viktar Žybul piša: «Nazvu TAVIZ supołka nasiła niebiespadstaŭna: jaje ŭdzielniki sapraŭdy viali bahiemny (ci blizki da jaho) ład žyćcia, byli schilnyja ŭžyvać ałkaholnyja napoi, a taksama zabaŭlać adno adnaho «parnahrafičnymi nadpisami»». Zrešty, usio heta mahło ŭsprymacca samimi litaratarami jak u peŭnym sensie markiory duchoŭnaj raźniavolenaści, valnadumstva, svabody tvorčaści. Tahačasnyja arhanizatary litaraturnaha pracesu ŭ BSSR sapraŭdy razhladali TAVIZ jak arhanizacyjna aformlenuju bahiemu i bačyli ŭ im ideałahičnuju niebiaśpieku dla raźvićcia aficyjnaj praletarskaj litaratury. Ciažka skazać, nakolki abaviazkovym i pryncypovym atrybutam źjaŭlalisia ŭ tavarystvie vypiŭka i zakuska. Dumajecca, jany byli bolš «dla advodu vačej», a hałoŭny akcent rabiŭsia ŭsio ž na niezaležnaści zhurtavańnia, na jaho niepadkantrolnaści palityzavanamu litaraturnamu aficyjozu, partyjnym ideołaham, cenzaram.
«Na pasiadžeńniach bahiemy biez staršyni i sakratara za kuchlem ci kiliškam čytalisia tvory, jakija pisali dla siabie, a nie dla druku. Tut kožny adčuvaŭ siabie samim saboj, tut skidvalisia tyja «maski», pra jakija pryhadvaŭ Jazep Pušča», — pisaŭ Jurka Vićbič, majučy na ŭvazie radki z Puščavaha vierša «Praroki i vučni»:
Usie, usie my nosim maski,
Nat skinuć doma baimosia.
Da śloz śmiajomsia ŭ viečar majski.
Da śloz śpiavajema ŭvosień.
Ekśpierymienty i kanfarmizm
My pakul niašmat viedajem pra adnaho z zaciatych «tavizaŭcaŭ» Michasia Bahuna. Sapraŭdnaje proźvišča jahonaje — Błoškin, naradziŭsia jon ŭ 1908 hodzie ŭ Miensku. Paśla zakančeńnia nastaŭnickich kursaŭ pry lehiendarnym Biełpiedtechnikumie imia Ihnatoŭskaha (ot dzie biełaruščyna ćviła, i kvitnieła, i davała niečuvany plon!)
Michaś Bahun. Fota: Wikimedia Commons.
Bahun nastaŭničaŭ u vioscy Rožna na Biahomlščynie. U pačatku tryccatych pierabraŭsia ŭ Połack, žurnalistam u «Čyrvonuju Połaččynu», potym viarnuŭsia ŭ Miensk. Usie hetyja hady, pačynajučy z 1925-ha, vychodzili ŭ druku jahonyja vieršy i pierakłady: nasyčanyja śmiełymi vobrazami, adznačanyja hustoŭnymi farmalnymi ekśpierymientami, jany byli zaŭvažnymi navat u tym mory bliskučych talentaŭ, jakoje raźlivałasia tady pa mienskim bruku:
Tam,
Dzie zmrok załatymi zubami
Zahryzajuć na śmierć lichtary —
Čałaviečaja pamiać
Plamić
Aziory bliskučych vitryn.
Tam,
dzie ŭ sercy skryžovanych vulic
Čałaviečaja plešča raka —
Ciabie ŭ parkalovaj kašuli
Ja spatkaŭ.
Taptali my ślizkija śpiny
Skryžovanych vulic-hadziuk,
I miesiac nad horadam ŭskinuŭ
Svaju załatuju ładździu.
Viadoma, ź ciaham času zapyt na vobrazy i ekśpierymienty ŭ biełaruskaj paezii źnik, a zapyt na ideałahična pravilnyja radki — uzmacniŭsia i staŭ adzinym mahčymym. Adkazvaŭ na jaho i Michaś Bahun. Jurka Vićbič uspaminaje:
«Michaś Bahun mieŭ zaŭsiody napahatovie 5—6 vieršaŭ «Na śmierć pravadyra».
Kali chto-niebudź ź ich zdychaŭ, dyk jon, padstaviŭšy adpaviednaje imia, jak chutčej bieh sa svaje Daŭhabrodskaje ŭ «Źviazdu» ci «Čyrvonuju źmienu». Adnojčy, kali pamior Dziaržynski, pabieh jon z pračułym vieršam u «Źviazdu». Prybieh, až zasopsia, a ź jaje vychodzić Todar Klaštorny i ŭśmichajecca: «Darma, bratka. I tut, i ŭ «Čyrvonaj źmienie», i ŭ «Rabotnicy i sialancy», i ŭ «Pijaniery Biełarusi» idzie majo»».
Ci nie siabroŭskaj pomstaj «tavizaŭskaha» raźlivu vyhladaje recenzija Bahuna na zbornik Klaštornaha «Praz štorm na šturm» z brutalnaj nazvaj «Z darohi, krot i krakadził!»?
«Amierykanka»
U listapadzie 1936 hoda Michaś Bahun byŭ aryštavany — adnym ź pieršych z trahičnaha šerahu, u jaki trapili amal usie «tavizaŭcy», dyj i nie-tavizaŭcy taksama.
Z pratakoła dopytu Michasia Bahuna ad 27 lipienia 1937 hoda:
«Vopros: priznajotie li vy siebia vinovnym v priedjavlennom vam obvinienii?
Otviet: V priedjavlennom mnie obvinienii ni v kakoj stiepieni vinovnym siebia nie priznaju, tak kak ja nie był učastnikom kontrrievolucionnoj nacionał-fašistskoj orhanizacii i kontrrievolucionnoj špionsko-tierrorističieskoj diejatielnosťju nie zanimałsia.
Vopros: Hovoritie pravdu!
Otviet: Ja, kak pisatiel, imieł blizkije prijatielskije otnošienija s riadom pisatielej: Dudarom, Klaštornym, Kovalom, Mikuličiem, Zvonakom, Moriakovym i boleje otdalennyje, a v poślednieje vriemia i nieprijaźniennyje, s Šašalevičiem. Mnie iźviestno było, čto Šašalevič vyskazyvał kontrrievolucionnyje nacdiemovskije nastrojenija…»
My možam tolki ŭjavić — nie, my i ŭjavić sabie nie možam! — što nasamreč adbyvałasia ŭ kabiniecie śledčaha ŭ tyja chviliny i navat hadziny, sutki, jakija adlustravanyja ŭ pratakole karotkim vyrazam «Hovoritie pravdu!». Toje, što katavańni byli nialudskimi, viadoma siońnia ź inšych pratakołaŭ — kali dapytvali śledčych nakont «pieravyšeńnia paŭnamoctvaŭ». Tym nie mienš mienavita pratakoły dopytaŭ Bahuna ŭtrymlivajuć čystyja staronki (značyć, jon kateharyčna admaŭlaŭsia davać pakazańni), mienavita jahonaha podpisu nie chapaje pad pratakołami niekatorych vočnych stavak. Heta, niachaj i ŭskosna, śviedčyć, što jon trymaŭsia, kolki moh.
U 1937-m Michaś Bahun byŭ asudžany da vaśmi hadoŭ łahieru, a ŭ 1938-m pamior u pierasylnaj turmie niedzie ŭ Sibiry. Majsiej Siadnioŭ, jaki byŭ asudžany razam z Bahunom, uspaminaŭ: «Pad huki «Jak umru, to pochovajte» na rukach Zvonaka i Mikuliča pamior małady biełaruski paet Michaś Bahun. Było heta ŭ studzieni 1938 hoda ŭ Maryinsku Novasibirskaj vobłaści. Aryštavanych trymali ŭ niejkaj «liciejcy», dzie pa ścienach ściakali čystyja kropli vady (na vulicy było —45 pa Celsiju, a ŭ «liciejcy» sotni i sotni ludziej)».
Tajha — Vajskovyja — Horadnia
Dzie pachavali Michasia Bahuna — nieviadoma. Jak i Maksimu Hareckamu, jak i Uładzimiru Chadyku, jak i Adamu Babareku, zahinułym u HUŁAHu, pomnikam Bahunu stała tajha. Šukaj — nie adšukaješ. Jahonyja knihi byli «vyčyščanyja» ź biblijatek, pierakłady vyklučanyja z antałohij, imia vykraślena z daviednikaŭ.
U 1954 hodzie ŭ Miensku pamior Fiodar Sazontavič Błoškin, paetaŭ baćka. Jaho pachavali na Vajskovych mohiłkach. Pakul nieviadoma, čyja heta była vola — napisać na nadmahilnaj šyldzie nie tolki imia Fiodara Sazontaviča, ale i syna, Michasia Bahuna: «M. F. Bahun. Zahinuŭ u 1938 h.». Tut ža pracytavanyja radki: «Mianie ŭ Sibiry pryvitała zialonakryłaja tajha». Heta adzin ź niešmatlikich kienatafaŭ (simvaličnych pachavańniaŭ) Vajskovych: čałavieka ŭ ziamli niama, ale pamiać pa im jość.
Mahiła baćki sa zhadkaj pra syna. Minsk. Fota Hanny Sieviaryniec.
Maci Bahuna, Viera Jafimaŭna, na toj čas žyła ŭ Horadni: ź Fiodaram Sazontavičam jany razyšlisia, chutčej za ŭsio, jašče da vajny. Viera Jafimaŭna była druhi raz zamužam, małodšy syn jaje ŭ novym šlubie nasiŭ proźvišča Pabiedzin. Mienavita jon, Mikałaj Pabiedzin, staviŭ pomnik pa maci (jana pamierła ŭ 1963 hodzie) na haradzienskich mohiłkach pa vulicy Antonava — hetyja mohiłki, najstarejšyja ŭ Horadni i adnyja z samych starych u Biełarusi, stali miescam apošniaha spačynu «haradzienskaha dojlida» Džuzepe Saka, maci Maksima Bahdanoviča, piśmieńnicy Elizy Ažeška.
Mahiła maci. Fota Juryja Kamiahina, 015.by
Pomnik Viery Jafimaŭnie maje nadpisy i partrety z dvuch bakoŭ. Na adnym — tvar paetavaj maci i radki jaje syna: «Pryjdu damoŭ i srebnuju matulu abdymu. Syn Michaś Bahun». Na druhim — fotazdymak samoha Michasia Bahuna i nadpis: «Michaś Bahun. Biełaruski paet. Zahinuŭ u Sibiry ŭ 1937 hodzie».
Z advarotnaha boku — kienataf syna. Hrodna. Fota Juryja Kamiahina, 015.by.
Dzivić razychodžańnie ŭ dacie śmierci na abodvuch kienatafach, zroblenych nibyta pa adnym uzory. I na mienskaj šyldačcy, i na haradzienskim pomniku — nie tolki zhadka pra Michasia, ale i jahonyja radki. Kab nie roznyja daty, možna było b padumać, što ich staviŭ adzin i toj ža čałaviek: naprykład, toj samy Mikałaj Pabiedzin. Ale daty roźniacca. Ci značyć heta, što Fiodar Sazontavič i Viera Jafimaŭna kaliści abhavaryli adno z adnym i zhadku syna na miescy ŭłasnych pachavańniaŭ, i jahonyja radki na abodvuch, i nie paśpieli tolki vyśvietlić sapraŭdnuju datu śmierci, a kienatafy rabilisia roznymi ludźmi? Jak by tam ni było, hety siužet usio adno — nadzvyčaj dramatyčny. Kolki ŭnutranaj siły, kolki namahańniaŭ treba było prykłaści albo baćkam, albo ich naščadkam, kab tak nadziejna, dvojčy, nieadmienna adnavić pamiać pa tym, kaho tak zaciata niščyli.
***
Kienataf u pierakładzie z hreckaj aznačaje «pustaja mahiła».
Heta pomnik, pamiatny znak biez pachavańnia. Tradycyja stavić kienatafy viadomaja sa staražytnaści. Čaściej za ŭsio kienatafy robiać tady, kali miesca pachavańnia nieviadomaje albo čałaviek žyŭ daloka i inačaj ušanavać jaho pamiać niemahčyma.
***
Dva kienatafy Michasiu Bahunu — źjava dla Biełarusi, dyj dla Jeŭropy, unikalnaja.
Ale naohuł simvaličnyja pachavańni pa ludziach, zahinułych padčas stalinskich represij, u Miensku jość. Na Kalvaryjskich mohiłkach zhadany litaratar Aleś Dudar, rasstralany 29 kastryčnika 1937 hoda: šyldu ź jahonym imiem i datami naradžeńnia dy śmierci ŭstalavała paetava plamieńnica Lidzija Markaŭna Malinina na pomniku jahonym maci i siastry. Na Vajskovych mohiłkach niedaloka ad pachavańnia Fiodara Błoškina staić pomnik-kienataf Michasiu Marozu, pieršamu biełaruskamu paŭnamocnamu pradstaŭniku ŭrada BSSR pry ŭradzie RSFSR, jaki zahinuŭ u HUŁAHu i taksama pachavany nieviadoma dzie. Zhadać jaho na svaim pomniku paprasiła pierad śmierciu jahonaja žonka Alesia Aleksandrovič — taja samaja pryhažunia, salistka choru Teraŭskaha, jakoj pryśviečany lehiendarny biełaruski miuzikł Uładzimira Teraŭskaha i Michasia Čarota «Na Kupalle» (adtul my ŭsie piajom našu «Kupalinku»).
***
Pryjdu damoŭ i srebnuju
Matulu abnimu…
Jana kašulu zrebnuju
Tam łataje kamuś…
Z svajoj uśmieškaj-kazkaju
Pavierniecca ka mnie
I skaža
Hetak łaskava:
— Strasi, Michaśka, śnieh:
Što, musić, znoŭ
Sa schodu ty,
Synočak moj, idzieš?
Hladzi, bo schod, moj załaty,
K dabru nie pryviadzie!
Michaś Bahun
