Ci treba bajacca «šokavaha» vyniku pierapisu?
Piša Aleś Paškievič na Arche.by.
Impulsam dla napisańnia hetaha tekstu stała pračytańnie artykuła Hanny Sieviaryniec na Radyjo «Svaboda» pad nazvaj: «Bajusia, što vynik pierapisu budzie šokavym». Bo, maŭlaŭ, «niahledziačy na biesprecedentnuju padtrymku biełaruskaj movy ŭ sacsietkach, niahledziačy na vysiłki arhanizataraŭ hramadskich kampanij i akcyj… nie mienš mocna hučać hałasy: «nie prymušajcie nas iłhać padčas pierapisu»». Ci sapraŭdy treba spadziavacca mienavita takoha vyniku, i ci ŭ hetym pryčyna?
Čytajcie taksama: Hanna Sieviaryniec: Bajusia, što vynik pierapisu budzie šokavym
Ja asabista całkam padzialaju dumku Hanny Sieviaryniec, što vynik pierapisu pa moŭnych pytańniach budzie nie vielmi dla nas pryjemny. Ličby vidavočna majuć być našmat horšymi za zafiksavanyja 10 hadoŭ tamu. Ale nie dumaju, što ŭ dačynieńni da vyniku pierapisu varta ŭžyvać prymietnik «šokavy». Jak taksama sumniajusia, što hety vynik budzie tłumačycca tymi subjektyŭnymi pryčynami, na jakich akcentuje ŭvahu spadarynia Hanna. Pryčyny tut usio ž całkam abjektyŭnyja. I kali na ich nie zapluščvać vočy, to padstaŭ dla taho, kab upadać u šok, nie budzie nijakich. Bo šok moža być tolki ad niečakanaści, a tut usio ž taki havorka bolš pra zakanamiernaść.
Biełaruskamoŭnyja: dźvie hrupy
Varta razumieć i ŭśviedamlać, z čaho składalisia tyja adnosna prystojnyja — siońnia jany ŭžo zdajucca takimi, choć raniej staŭleńnie było bolš strymanaje, — ličby pa biełaruskaj movie, jakija my atrymali na pierapisach 1999 i 2009 hoda.
Naŭrad ci dla kaho tajamnica, što ludzi, jakija nazyvajuć padčas usiebiełaruskich pierapisaŭ biełaruskuju movu svajoj rodnaj i chatniaj, dzielacca na dźvie niaroŭnyja častki. Pieršaja, jakaja dahetul kolkasna jaŭna pieravažaje — heta žychary sielskaj miascovaści i małych haradoŭ pieravažna starejšaha i siaredniaha pakaleńniaŭ, a taksama vychadcy ź ich, jakija žyvuć u bujnych haradskich centrach u pieršym pakaleńni. Dla ich biełaruskaja mova ŭ roznych jaje varyjantach (u tym liku i trasiankavym) — sapraŭdy rodnaja pa ŭsich paramietrach, u tym liku i tym, jaki prapisany ŭ pierapisnych listach. Karystajucca joj hetyja ludzi tamu, bo tak im najzručniej, a častka — z kožnym hodam usio mienšaja — pa-inšamu havaryć banalna nie ŭmieje. Ale ichnyja haradskija ŭnuki zvyčajna ŭžo całkam rasiejskamoŭnyja.
Druhaja hrupa — heta śviadomyja biełaruskamoŭnyja. U ahulnaj masie pierapisanych ludziej, dla jakich biełaruskaja mova rodnaja i chatniaja, jany ŭ vidavočnaj mienšaści, a siarod nasielnictva ŭ cełym i ŭvohule składajuć, vidać, mizerny pracent. U asnoŭnym jany žyvuć u bujnych haradach, choć heta i nie abaviazkova. Jak praviła, volna vałodajuć rasiejskaj, ale vybirajuć mienavita biełaruskuju idejna, jak uśviadomlenuju kaštoŭnaść. U realnym žyćci nie abaviazkova hetyja ludzi biełaruskamoŭnyja pastajanna i paŭsiul. U mnohich biełaruskamoŭnaść raspaŭsiudžvajecca tolki na peŭnyja śfiery ŭ zaležnaści ad asabistych prafiesijnych, siamiejnych i inšych abstavin.
Staŭleńnie da svajoj movy ŭ pradstaŭnikoŭ dźviuch nazvanych hrup kardynalna adroźnivajecca. Pradstaŭniki pieršaj hrupy joj karystajucca, ale nijakaj kaštoŭnaściu zvyčajna nie ličać, adpaviedna i skiravanyja da ich zakliki dbać pra zachavańnie movy i jaje čyściniu pavisajuć u pavietry. Pradstaŭniki ž druhoj mohuć biełaruskaj movy navat tołkam nie viedać, ale pry hetym usprymać jaje jak vidavočnuju kaštoŭnaść i jak takuju dekłaravać.
Da hetych druhich faktyčna i skiravanyja ŭsie zakliki nazyvać na pierapisie svajoj rodnaj i chatniaj movaj biełaruskuju, i nijakuju inšuju, niahledziačy na realny stan. Voś tolki ci nie ahitacyja heta ŭžo daŭno zahitavanych? I ci maje heta kampanija ŭvohule šaniec niešta pryncypova statystyčna źmianić?
Vioska vymiraje, i heta dadzienaść
Kožny novy pierapis fiksuje istotnaje źmianšeńnie ŭ Biełarusi biełaruskamoŭnych ludziej, i hetym razam nijak nie vypadaje čakać niejkaha vyklučeńnia. Pieradusim dziela tych vialikich kolkasnych strat, jakija pastajanna niasie pieršaja z vyšejzhadanych hrup. I jakija prosta niemahčyma ŭ ciapierašnich umovach niečym kampiensavać.
Voś, naprykład, prykład z realnaha žyćcia. Sioleta ŭ kancy zimy ci rańniaj viasnoj prachodziŭ ja kala našych viaskovych mohiłak u Łahojskim rajonie. Źviarnuŭ uvahu na mahiły, jakija źjavilisia tut niadaŭna, u apošnija dva miesiacy. Usiaho ich było šeść. Padyšoŭ da kožnaj, adsunuŭ vianki, pračytaŭ nadpisy na kryžach. Akazałasia, što ŭsich pachavanych pad tymi kryžami ja ŭ toj ci inšaj stupieni viedaŭ asabista. Usie jany ŭ štodzionnym žyćci karystalisia biełaruskaj movaj ci maksimalna nabližanaj da jaje trasiankaj. Jak takija i byli, niesumnienna, paznačanyja pry raniejšych pierapisach. A ciapier voś jany ŭžo na tym śviecie, jaki pierapisam nie achoplivajecca.
I heta ž havorka tolki pra dva miesiacy. A ad časoŭ minułaha pierapisu prajšło dziesiać hadoŭ, i tendencyja ŭvieś hety čas była takaja samaja. Źvierniemsia dziela prykładu da aficyjnaj statystyki. Voś, naprykład, łahojskaja rajonnaja hazieta «Rodny kraj» u kancy minułaha, 2018 hoda padbiła hadavyja demahrafičnyja vyniki pa rajonu. Pavodle ich, za hod u rajonie naradziłasia 357 dziaciej, pamierła 569 čałaviek. Dla čysta sielskaj miascovaści (kali adkinuć horad Łahojsk i haradski pasiołak Pleščanicy z vakolicami) hety pakazčyk — adpaviedna 87 i 251.
Tyja ludzi, što pamirajuć u miascovych vioskach, u bolšaści svajoj padčas pierapisu 2009 hoda byli jaŭna zapisanyja biełaruskamoŭnymi. Ciapier ich nie budzie. I situacyja pa Łahojskim rajonie — nie anamalnaja, jana adlustroŭvaje ahulnabiełaruskuju tendencyju, niaźmiennuju ciaham usich dziesiaci mižpierapisnych hadoŭ.
Navat takaja vielmi pryblizna-prykidačnaja aryfmietyka śviedčyć pra toje, što rezkaje padzieńnie kolkaści ludziej ź biełaruskaj movaj jak rodnaj i razmoŭnaj pa vynikach novaha pierapisu nie tolki nie šok, a samaja što ni na jość čakanaja zakanamiernaść. Šokavymi vyniki pierapisu mohuć stać tolki dla taho, chto spadziajecca na niejki cud. Ale cudaŭ nie byvaje, tym bolš kali sprava tyčycca takoj suchoj i ŭ pryncypie biesstarońniaj spravy, jak statystyka. I, na žal, ahitacyjnymi kampanijami siarod «svaich» tut mała što možna źmianić.
Nizkija ličby — biada. Ale ci katastrofa?
Pytańnie, adnak, jak da niepaźbiežnych vonkava niesuciašalnych i, viadoma, niepryjemnych ličbaŭ stavicca. Ci jość jany trahiedyjaj i ci varta rupliŭcam biełaruščyny dziela ich apuskać ruki? Dumaju, nie — bo akramia kolkasnych pakazčykaŭ jość i inšyja niuansy, nie mienš važnyja. Za suchimi ličbami pierapisaŭ jany mohuć hublacca i nie zaŭvažacca, ale bieź ich uliku niemahčymaja adekvatnaja acenka situacyi.
Budučynia biełaruskaj movy jak zaležała čverć stahodździa tamu, tak zaležyć i ciapier pieradusim ad najaŭnaści i stanu tych kolkasna niešmatlikich, pieravažna haradskich idejnych asiarodkaŭ, jakija apošnija dziesiacihodździ ŭ zusim niespryjalnych umovach robiać usio dla taho, kab, kažučy słovami paeta, «nie patuch źnič na hary». Ź siaredziny 90-ch, kali dziaržava faktyčna admoviłasia ad realnaj padtrymki biełaruskaj movy, a byli časy, kali i pierachodziła suprać jaje ŭ aktyŭnaje nastupleńnie, hetaja mova musiła pierajści ŭ režym vyžyvańnia. U jakim znachodzicca da siońniašniaha dnia i budzie znachodzicca datul, pakul svaju moŭna-nacyjanalnuju palityku nie źmienić dziaržava.
Kali aceńvać, jak biełaruskaja mova ŭ Biełarusi vyžyvaje — to, kali nie zacyklivacca na kolkasnych pakazčykach, tut zusim nie ŭsio tak kiepska. Idealizavać situacyju, viadoma, nie varta, ale na najbolš surjoznyja vykliki, jakija paŭstajuć pierad luboj movaj, što znachodzicca ŭ pahroźlivym stanie, adekvatna adkazvać apošniuju čverć stahodździa tak-siak udavałasia. Hałoŭny ž z hetych vyklikaŭ — akurat niepaźbiežnaje pamirańnie biełaruskaj vioski, pierad jakim my stali jašče ŭ 1990-ja hady.
Spynić ci navat zatrymać hety praces nijakaj mahčymaści ŭ nas nie było, ale važna było samim da jaho nie pryviazacca, to-bok nie praciahvać raźvivać biełaruskuju kulturu i biełaruskuju movu jak pieravažna viaskovyja i na viosku jak spažyŭca raźličanyja. I heta ŭ cełym udałosia: siońniašniaja biełaruskaja kultura — całkam sučasnaja, jakaja ŭ cełym adekvatna reahuje na vykliki, prystasoŭvajecca da novych trendaŭ i tym samym maje pryvabnaść dla častki moładzi.
Biełaruskamoŭnyja asiarodki — jany, viadoma, u maštabach krainy kolkasna niešmatlikija i ŭpłyŭ ich dastatkova abmiežavany. Ale jany ŭsio ž abnaŭlajucca i amaładžajucca, unutry ich vyłučajucca novyja kreatyŭnyja lidary — a heta značyć, u ich jość pierśpiektyvy. Całkam vierahodna, što hetyja asiarodki kolkasna nie tolki nie źmianšajucca, ale i krychu rastuć. Tolki što ahulnadziaržaŭnamu pierapisu, jaki apieruje vialikimi ličbami, heta ŭsio nie achapić: abjektyŭna niešmatlikaja kolkaść śviadoma biełaruskamoŭnych niepaźbiežna zhubicca ŭ ahulnaj masie abyjakavych. Važnaja, adnak, nie tolki kolkaść, ale taksama — a mo i pieradusim — jakaść. Važna pra heta pamiatać i nie paddavacca paniaviercy. Paśla padviadzieńnia vynikaŭ pierapisu dla nas naŭrad ci niešta surjozna źmienicca: daviadziecca praciahvać rabić toje ž samaje i dla tych samych ludziej, što i raniej. Usialak imknučysia, naturalna, pašyrać miežy ŭłasnych asiarodkaŭ - choć mahčymaści dla hetaha i nie biaźmiežnyja.
Nu, a surjozny vychad za miežy našych asiarodkaŭ i niepasredny ŭpłyŭ na hramadstva ŭ cełym, vidać, niemahčymy bieź źmieny dziaržaŭnaj palityki. A mianiacca jana budzie (kali budzie) taksama nie z-za vynikaŭ pierapisaŭ, a z-za pieraasensavańnia taho, što na samaj spravie jość pahrozaj nacyjanalnaj biaśpiecy.
