Pačytajcie ese vielmi cikavaha maładoha biełaruskaha fiłosafa. Ivan Žyhał: Uschodniejeŭrapiejskaja revizija. 30 hod paśla kamunizmu
Ivan Žyhał. Fota z fejsbuka aŭtara.
Revalucyi 1989 hoda ŭ krainach Uschodniaj Jeŭropy pakłali pačatak karotkamu, ale cikavamu kavałku času, u jakim sutykałasia mnostva alternatyŭ i varyjantaŭ raźvićcia dla nasielnikaŭ hetych prastoraŭ.
Polski piśmieńnik i žurnalist Maryjuš Ščyhieł u svajoj knizie «Zrabi sabie raj» (2010) raspaviadaje historyju ab tym, jak adnoj viasnovaj nočču 1991 hoda David Černy — u toj čas jašče student pražskaj Akademii vyjaŭlenčych mastactvaŭ, a nie adzin z samych viadomych sučasnych češskich skulptaraŭ, jakim my jaho viedajem siońnia, — pierafarbavaŭ u ružovy koler saviecki tank IS-2, jaki paśla ŭdziełu ŭ vyzvaleńni Prahi zaniaŭ hanarovaje miesca na pjedestale pierad budynkam suda ŭ rajonie Śmichaŭ.
Niahledziačy na toje, što z momantu padzieńnia kamunistyčnaha režymu prajšło ŭžo paŭtara hoda, i na toj fakt, što Černy pakinuŭ na pjedestale svoj podpis, adrazu jaho tvorčaść nie acanili — pa ŭsich navinach paviedamili, što tank byŭ apahanieny vandałami. A ŭ chutkim časie pad im pačali źbiracca pražanie i vieści burnyja sprečki pra historyju, tak, što sprava dajšła da rukaprykładstva. Niechta ž u hetaj situacyi nie razhubiŭsia i zmoh atrymać ź jaje materyjalnuju vyhadu, vypuściŭšy cišotki z ružovymi tankami.
Spakoj zachavała tolki armija, chutka pierafarbavaŭšy jaho nazad u zialony, ale heta było nienadoŭha: vykarystoŭvajučy svaju niedatykalnaść, hrupa pravacentrysckich deputataŭ parłamienta znoŭ pierafarbavała tank u ružovy. U adkaz na heta armija znoŭ pierafarbavała jaho ŭ zialony. U vyniku nie vytrymaŭšy ŭsioj hetaj kułamiesy, administracyja rajona vyrašyła naohuł prybrać tank, pieradaŭšy toj u vajenny muziej, dzie ŭžo armija sama pierafarbavała jaho ŭ ružovy, bo delehacyja hienierałaŭ NATA, jakaja źbirałasia ŭ krainu, zajaviła, što jany pavinny sfatahrafavacca sa znakamitym ružovym tankam.
Niechta tady zaŭvažyŭ, što David Černy padaryŭ čecham mietafaru časoŭ, u jakich jany tady žyli. I akramia taho, što hetaja historyja z pryhodami tanka ŭbiraje ŭ siabie praktyčna ŭsio toje, praz što prachodzili ŭschodniejeŭrapiejskija hramadstvy ŭ pačatku 1990-ch hadoŭ: debaty ab savieckim minułym i vyzvaleńnie ad jaho, stanaŭleńnie rynkavaj ekanomiki (pryhadajem vyrab mierču z tankam), pieravynachodstva identyčnaściaŭ supolnaściami praz zvarot da Zachadu, jakoje supravadžałasia imknieńniem hetamu Zachadu spadabacca (spraviadlivaści dziela tut varta adznačyć, što jon i sam padšturchoŭvaŭ da hetaha, padbadziorvajučy Uschodniuju Jeŭropu svajoj uvahaj) — jana cikavaja samim faktam zdabyćcia postkamunizmam jarkich farbaŭ.
Ad chantałohii da palityk sinestezii
Naprykład, na hetuju asablivaść usprymańnia postkamunizmu źviartaje ŭvahu aŭstryjska-charvacki fiłosaf Barys Buden. U jaho knizie «Zona pierachodu. Ab kancy kamunizmu» (2009) my možam sustreć zaŭvahu ab tym, što vobraz pierachodu ad kamunistyčnaj dyktatury da svabody, demakratyi i rynku nahadvaje scenu sa «Stałkiera» (1979) Andreja Tarkoŭskaha. U epizodzie, jaki doŭžycca niekalki chvilin, troje mužčyn prabirajucca na dryzinie ŭ zabaronienuju zonu, ich šlach lažyć praz zmročny i šery łandšaft, ale varta im dasiahnuć Zony, jak jany akazvajucca ŭ inšym śviecie — śviecie, zalitym jarkim śviatłom, dzie viesieła ciŭkajuć ptuški i spraŭdžvajucca ŭsie mary.
Samu pa sabie ideju ab tym, što savieckaja/kamunistyčnaja rečaisnaść była šera-niaŭciamnaha koleru, tady jak postkamunizm, jaki pryjšoŭ joj na źmienu, zajhraŭ jarkimi i spakuślivymi farbami, možna było b usprymać jak banalnaść albo chodkaje ideałahičnaje kliše, kali b jana nie pravakavała na šerah inšych razvah.
U pryvatnaści, polskuju žurnalistku i antrapołaha Volhu Drendu 1984 hoda naradžeńnia cikavili ŭspaminy jaje adnahodkaŭ — toje, jak im zapomniŭsia kaniec Narodnaj Polščy i pačatak III Rečy Paspalitaj. Toje, što pačynałasia jak chobi i błoh u internecie, pieraŭtvaryłasia ŭ vyniku ŭ knižku «Polskaja chantałohija. Rečy i ludzi ŭ hady pierachodnaha pieryjadu» (2016), u jakoj Drenda pasprabavała pakazać Polšču, jaje ludziej i rečy ŭ śviatle modnaj siońnia chantałahičnaj pierśpiektyvy.
Kali Žaku Deryda termin hauntology patrebien byŭ dla taho, kab pakazać, što paśla śmierci kamunizmu jaho pryvid usio roŭna praciahvaje svaje błukańni pa Jeŭropie, prysutničajučy ŭ svajoj adsutnaści ci adsutničajučy ŭ svajoj prysutnaści, dyk z časam miesca kamunizmu zaniała Historyja, złomy i nievyraznyja frahmienty pamiaci, minułaje, jakoha bolš niama, ale jakoje nie-nie dy praślizhvaje, nahadvajučy ab nierealizavanych varyjantach budučyni. Skarystaŭšysia mietafaraj polskaha antrapołaha, možna skazać, što chantałahičnyja ŭspaminy nahadvajuć vybuchovaniebiaśpiečny televizar «Rubin», pry vyklučeńni jakoha jaho kinieskop jašče niekalki imhnieńniaŭ zachoŭvaje ŭ sabie reštkavyja i vyjavy, jakija pastupova raspłyvajucca.
Miežy polskaj chantałohii — pryvatnaha vypadku chantałohii ŭschodniejeŭrapiejskaj — paźbiahajuć dakładnaha vyznačeńnia, umoŭna hetaja epocha pačynajecca ŭ 1986/87 hodzie, a jaje kaniec prypadaje na 1994-y hod. Pa słovach Drendy, moža zdacca, što ŭ hety čas «Polšča płavała ŭ niejkim pieršasnym kaśmičnym bulonie, nad jakim redka chto nachilajecca, chiba što kali treba vyłavić ź jaho jaki-niebudź palityčny kampramat».
Na styku 1986/87 hoda Polšča, jašče naminalna sacyjalistyčnaja, pačała pavoli ruchacca ŭ bok kapitalistyčnaj madeli, u hety čas pačynajuć źjaŭlacca «pieršyja łastaŭki» hetaj madeli: rekłama na telebačańni, bolš šyroki dostup da impartnych tavaraŭ, videamahnitafon abo patrymanaja inšamarka. Adnačasova ŭsio heta było i śviedčańniem, i katalizataram erozii isnavaŭšaj sistemy. Polski sacyjalizm pamiraŭ razam sa źjaŭleńniem u Polščy piarestaj i niedarečnaj rekłamy, ablicavanych štučnym marmuram zabiahałavak, ajčynnych i zamiežnych lekaraŭ, jakija lekavali bijatokami i nakładańniem ruk. Kali ž u 1994 hodzie było pryniata antypirackaje zakanadaŭstva i praviedziena denaminacyja złotaha, mahčymaści dla chantałohii byli vyčarpanyja, pakolki z hetaha času vulicy, chatnija interjery, presa i knihi, rekłama i ludzi stali vyhladać hetak ža, jak i paŭsiul.
Špacyrujučy nie tak daŭno pa nabiarežnaj Visły, my z majoj siabroŭkaj Ž. — čyjo biełaruskaje dziacinstva, jak i majo, pryjšłosia na siaredzinu-kaniec 90-ch — adnaŭlali ŭ pamiaci vobrazy «našych postsavieckich 90-ch», u jakija dabroty zachodniaj cyvilizacyi, u adroźnieńnie ad Polščy, pryjšli ź niaznačnym spaźnieńniem, jak naprykład usie hetyja śpiecham pierakładzienyja knižki fentezi i fantastyki, na krykliva-piarestych vokładkach jakich krasavalisia napaŭhołyja žančyny ŭ naściehnavych paviazkach i daśpiechach, jakija mahli prykryć ad udaraŭ chiba što hrudzi. I tady, u kancy 90-ch, prykłady takoha niazhrabnaha šyku možna było sustreć usiudy — ad telebačańnia da ŭpakoŭki pralnaha paraška.
Postsavieckaja rečaisnaść adčuvała vostry niedachop farbaŭ, a tamu zajmałasia praktyčna biazdumnym razmaloŭvańniem ŭsiaho i ŭsia. I ŭ hetaj suviazi mnie zdajecca, što postsavieckaja/postkamunistyčnaja historyja moža być apisana jak źmiena sinestetyčnych režymaŭ. U majoj pryvatnaj pamiaci, z usimi ŭłaścivymi joj skažeńniami i zrušeńniami, pravincyjnyja 90-ja zality palitraj hniłaści i ziamlistaści, jakaja dastałasia ŭ spadčynu ad savieckaj epochi. Tak ścieny balničnych i prysutnych ustanoŭ byli pafarbavanyja brydkaj zialonaj ci žoŭta-brudnaj alejnaj farbaj, jakaja da taho ž pačała ŭžo abłazić, a vulicy i płoščy byli pakrytyja vyščarblenym asfaltam i śmiećciem u vyhladzie jarkich abhortak (ad žujek, cyharet i h.d.). Ź ciaham času ścieny pakryła biełaja akryłavaja farba, a ćmianyja žoŭtyja lampački, jakija słaba raśsiejvali śviatło, zamianili mahutnyja mietałahałahiennyja lampy, jakija nadajuć luboj prastory adcieńnie chałodnaj sterylnaści. Napisanyja i namalavanyja ad ruki abjavy i afišy źmianili standartyzavanyja postary i razdrukavanyja na pryntary rekłamnyja ŭlotki.
Razam z tym razhladvańnie fotazdymkaŭ 90-ch, jakija zachavali hety ž čas na plonku «Kodak» abo «Fuji», pravakuje na peŭny afiekt — minułaje nabyvaje ciopła-lampavaja adcieńnie, kali vyražacca bieńjaminaŭskimi słovami, heta minułaje vałodaje «aŭraj» — unikalnaściu «miesca i času». Tady jak ličbavaja sučasnaść maje stalovaje, sterylna-hałahiennaje adcieńnie. I kali doŭha ŭziracca ŭ hetuju vyraznuju vyjavu aktualnaha sučasnaha, jakoje my pražyvajem, to praź niekatory čas u im pačynajuć prahladvać ślady Žudasnaha, ad jakoha chočacca biehčy, choć by tudy — na staryja matavyja abo hlancavyja fotazdymki.
Vidavočna, što padobnaja stratehija źjaŭlajecca a-histaryčnaj/retraŭtapičnaj (i dapuščeńnie kasoj rysy pamiž dźviuma hetymi pazicyjami — heta pytańnie asobnaj tearetyčnaj pracy), ale jaje, tym nie mienš, možna vyłučyć u jakaści adnoj z hałoŭnych stratehij postsavieckaj/postkamunistyčnaj prastory.
Ucioki ŭ minułaje
«Niervy ŭ nas razładžanyja, a tualetnaja papiera — žorstkaja», — tak charaktaryzavaŭ u 1988 hodzie nasielnika Uschodniaj Jeŭropy vuhorac Petar Esterchazi. Z tych časoŭ šmat što źmianiłasia. Pa-pieršaje, tualetnaja papiera ciapier miakkaja, pa-druhoje — Uschodniaja Jeŭropa stała častkaj Zachadu, ź jaho ekanomikaj, praviłami palityčnaj hulni i aktualnym paradkam dnia, niachaj heta budzie kryzis ź biežancami albo tryumf niealibieralnaj ekanomiki i rost sacyjalnaj niaroŭnaści.
Napeŭna, heta i dazvalaje pravieści simvaličnuju miažu — i tut treba zrabić zaŭvahu, što heta tolki adna z mahčymych miežaŭ, dy i da taho ž miaža całkam ruchomaja — pamiž postkamunistyčnym śvietam i śvietam postsavieckim. Na postsavieckaj prastory, ci ž na New Eastern Europe u asobie Ukrainy, Biełarusi, Małdovy, i z Rasijaj, jakaja majačyć na zadnim płanie, nie vypracoŭvajecca nijakich novych karcin śvietu. Vyklučeńniem mahła b stać Ukraina, ale praź piać hadoŭ viera ŭ toje, što Ukrajina-2014 stała «pieršaj postkałanijalnaj revalucyjaj», prykmietna paćmianieła.
U toj čas jak Zachad sprabuje razabracca z tym, jak žyć u hetym składanym i ślizkim śviecie sučasnaści, postsaviecki śviet hulaje ŭ hieapalityčnyja hulni, pravalvajecca ŭ prastoru archaičnaha hvałtu i starečaj prydurkavataści. I kab paźbiehnuć nieabchodnaści tłumačyć, čamu heta asablivy postsavieci stan staŭ mahčymym, tut možna pracytavać adnaho ŭkrainskaha paeta i rušyć dalej. «…Boh pakaraŭ nas trojčy: / Uschodam, uładaj i ałfavitam. / Ja pišu kirylicaj: taki moj pieršarodny hrech, / Prabačcie». (Andrej Lubka, «Jak ja pišu?»).
Kali reakcyja postsavieckich hramadstvaŭ na vysoki ŭzrovień niestabilnaści i składanaści sučasnaha śvietu moža vyklikać žach, to reakcyja ŭschodniejeŭrapiejskich hramadstvaŭ na hetuju sučasnaść vyklikaje niekatoruju aściarohu.
Ceły kompleks niehatyŭnych emacyjnych stanaŭ, takich jak strata davieru da demakratyi, adčuvańnie straty ŭłasnaj identyčnaści z pryčyny praniknieńnia transnacyjanalnaha kapitalizmu i ŭskładnieńnia śvietu abo vybarčyja nastalhičnyja pačućci pa kamunistyčnaj eposie, pryvioŭ da taho, što ŭ apošnija niekalki hadoŭ Uschodniaja Jeŭropa pieražyvaje bum nielibieralnych i papulisckich demakratyj, jakija budujuć svaju rytoryku na resientymiencie ŭ adnosinach da revalucyj 1989 hoda, jakija abiacali «adnavić adzinstva nacyi» i lohka spravicca z vyklikami času.
Viadoma, akaličnaści pierachodu da papulizmu adroźnivajucca ad krainy da krainy, adnak možna pasprabavać vyłučyć ahulnyja rysy, charakternyja dla ŭschodniejeŭrapiejskaha papulizmu. U pryvatnaści, da ich možna adnieści ksienafobiju, nacyjanalizm i nieprymańnie luboha rodu mienšaściaŭ — usio toje, čamu davoli paśpiachova supraćstajali libierały i «centralnajeŭrapiejcy» 1990-ch — pačatku 2000-ch hadoŭ.
Jak piša bałharski palitołah Ivan Kraścieŭ — mabyć, adzin z samych ŭdumlivych analitykaŭ Uschodniaj Jeŭropy — papulisckija i radykalnyja partyi «źjaŭlajucca nie prosta partyjami, ale kanstytucyjnymi ruchami, jakija abiacajuć vybarščykam toje, što libieralnaja demakratyja paabiacać niazdolnaja: pačućcio pieramohi, pry jakoj bolšaść nasielnictva — bolšaść nie prosta palityčnaja, ale adnačasova etničnaja i relihijnaja — zmoža rabić usio, čaho jejo chaciełasia b».
Papulisty abiacajuć viarnuć svaim nacyjam volu i stračanaje pačućcio adzinstva. Dla hetaha jany čaściakom prapanoŭvajuć ździejśnić ucioki ŭ retraŭtopiju, źviarnucca da nie-prablematyčnaha ciopła-lampavaha minułaha, zachavanaha na starych matavych albo hlancavych fotazdymkach.
Svoj zbornik artykułaŭ pra minułaje i sučasnaść Čechii francuzski palitołah Žak Rupnik, śpiecyjalist pa Centralnaj Jeŭropie i były daradca prezidenta Haveła, nazvaŭ «Centralnaja Jeŭropa jak ptuška z vačyma na śpinie» (2018). Nazva heta adsyłaje da ptuški Hufus z borchiesaŭskaj «Knihi vydumanych istot». Ptuška hetaja «majstruje svaje hniozdy dahary nahami, dy i sama lotaje zadam napierad. Joj absalutna ŭsio roŭna, kudy jana lacić. Važna tolki, adkul jana prylacieła».
Postsaviecki i postkamunistyčny śviety całkam možna paraŭnać z hetaj ptuškaj. Z toj tolki roźnicaj, što tam, dzie postsaviecki Hufus bačyć u minułym krynicu lehitymnaści dla palityčnaj ułady, pakolki słaŭnaje savieckaje minułaje dazvalaje ihnaravać/ minimizavać aktualnyja prablemy sučasnaści, postkamunistyčny Hufus bačyć u minułym krynicu nastalhii. Nastalhii da-tryjanonskaj, šlachieckaj, šviejkaŭskaj, hulaš-kamunistyčnaj, u rešcie rešt. Kožny z hetych idealnych typaŭ nastalhii dapuskaje bojaź adkrytaści i zamykańnie ŭ sabie — rečy pa mierkach našaj sučasnaści całkam kontrpraduktyŭnyja.
Zamiest zaklučeńnia
Praz 30 hadoŭ paśla aksamitnych revalucyj stan spraŭ va Uschodniaj Jeŭropie vyhladaje nie vielmi radasnym, ale heta zusim nie padstava dla pustoha maralizatarstva albo ŭpadzieńnia u rospač. Addajučy naležnaje adnoj niamieckaj fiłasofskaj tradycyi, varta nahadać sabie, što «sučasny buržuazny śviet — heta nie raj na ziamli i nie piekła na ziamli, heta prosta ziamla na ziamli». A heta značyć, što ŭ realnaści moža zdarycca ŭsio, što zaŭhodna.
Padčas adnoj z dyskusij, dzie havorka išła pra Jeŭropu i jaje budučyniu, Ivan Kraścieŭ uspaminaŭ, jak 10 listapada 1989 hoda, heta značyć praź dzień paśla padzieńnia Bierlinskaj ściany, u Bałharyi — dzie kamunizm, zdavałasia, byŭ viečnym — ad ułady byŭ adchileny Todar Žyŭkaŭ, jaki kiravaŭ krainaj bolš za 30 hadoŭ. Hetaja navina zaśpieła Kraścieva ŭ stałoŭcy Safijskaha ŭniviersiteta, dzie jon abiedaŭ razam sa svaimi kalehami, tam ža prysutničaŭ bałharski fiłosaf i dysident Želu Želeŭ, jaki skazaŭ prysutnym prykładna nastupnaje: «Vy maładyja, i vy bačycie kaniec kamunizmu». Praz 10 miesiacaŭ u Bałharyi prajšli pieršyja svabodnyja vybary, na jakich Želu Želeŭ staŭ prezidentam.
Pa słovach Kraścieva, maral hetaj historyi ŭ tym, što kali my va Ŭschodniaj Jeŭropie i źjaŭlajemsia ekśpiertami ŭ čym-niebudź, dyk heta ŭ krochkaści. Tut usio moža tak chutka pamianiacca, što toje, što jašče nie tak daŭno zdavałasia niejmaviernym, praź niekalki tydniaŭ budzie zdavacca niepaźbiežnym.
