Čyja ŭłada — taho i čas
Ab pryhodach biełaruskaha kalendara piša doktar histaryčnych navuk Śviatłana Kul-Sialvierstava.
Skulptura papy Hryhoryja XIII u Bałońni, Italija. Jon kiravaŭ kaściołam ad 1572 da 1585 hoda. Hryharyjanski kalandar — samy viadomy vynik jaho pantyfikatu. Fota: shutterstock.com, by Kizel Cotiw-an
U našym kalendary jość nie aficyjnaje, ale narodnaje śviata, jakoje maje paradaksalnuju nazvu — Stary Novy hod. Jano, badaj što, najlepš charaktaryzuje situacyju ŭ biełaruskim letaźličeńni apošnich čatyroch ź liškam stahodździaŭ. Na praciahu hetaha pieryjadu na našych ziemlach va ŭžytku byli dva chryścijanskija kalendary — juljanski i hryharyjanski. Abodva jany žyvyja i siońnia.
Juljanski kalandar
Juljanski kalandar pryjšoŭ na biełaruskija ziemli razam z chryścijanstvam. Pa im akreślivalisia dni chryścijanskich śviataŭ i pryśviatkaŭ, daty pastoŭ, paradak nabaženstvaŭ.
Stvaralnikam juljanskaha kalendara byŭ jehipiecki astranom i matematyk Sazihien, jaki na daručeńnie rymskaha dyktatara Haja Julija Cezara zajmaŭsia raspracoŭkaj kalandarnaj reformy. U kalendary byli abjadnanyja ŭ adno staražytnarymskija tradycyi adliku času (nazvy miesiacaŭ, ich kolkaść) i astranamičnyja viedy jehipcian (praciahłaść astranamičnaha hoda, suadnosiny miesiačnaha i soniečnaha kalendaroŭ). Za padstavu kalandarnaha cykła Sazihien uziaŭ viadomuju ŭ toj čas praciahłaść astranamičnaha hoda ŭ 365 dzion i 6 hadzin. Dla zručnaści adliku jon prapanavaŭ try hady ličyć pa 365 dzion, a čaćviorty — pa 366 dzion, kab pazbycca drobnaj častki sutak i ŭraŭnavažyć astranamičny i kalandarny hady.
Kalandarnaja reforma była praviedziena Hajem Julijem Cezaram u 46 hodzie da n. e., a adlik pa juljanskim kalendary viadziecca z 1 studzienia 45 hoda da n. e.
Źjaŭleńnie hryharyjanskaha
Pry ŭsioj zručnaści i matematyčnaj daskanałaści juljanskaha kalendara ŭ im adrazu była zakładziena istotnaja niedakładnaść, jakaja ŭrešcie pryviała da nieabchodnaści jaho refarmavańnia. Sapraŭdnaja daŭžynia astranamičnaha hoda roŭnaja nie 365 dniam i 6 hadzinam, a 365 dniam 5 hadzinam 48 chvilinam i 46 siekundam. Roźnica ŭ 11 chvilin i 14 siekund spačatku była nieprykmietnaj, ale za 128 hadoŭ jana skłała ceły dzień, a za 1 280 hadoŭ — 10 dzion. Adstajučy ad astranamičnaha hoda, kalandarny juljanski hod ź ciaham času ŭsio mieniej staŭ adpaviadać soniečnamu rytmu.
Pra nieabchodnaść dapracoŭki juljanskaha kalendara pačali havaryć užo ŭ XIV stahodździ. Ale pakolki jon byŭ aśviečany relihijnaj tradycyjaj, to na źmieny ŭ im na praciahu niekalkich stahodździaŭ nie advažvalisia. Tolki ŭ časy ahulnaha refarmavańnia Katalickaj carkvy pryjšoŭ čas i na źmienu kalendara. Na pačatku 1570-ch pa inicyjatyvie papy Hryhoryja CHIII pačała pracavać kalandarnaja kamisija. Pieršynstvo ŭ joj naležała astranomu i matematyku Chrystaforu Kłavijusu.
Novy kalandar uvodziŭsia ŭ žyćcio papskaj bułaj «Inter gravissimas» ad 21 lutaha 1582 hoda. Zhodna ź joj, adlik pa hryharyjanskim kalendary pavinien byŭ pačynacca ŭ katalickich krainach u kastryčniku hetaha hoda. Paśla 4 kastryčnika nastupała adrazu 15 kastryčnika — vyklučalisia dni, jakija nazapasilisia z-za niedaskanałaści vysakosnaj sistemy.
Papa Hryhoryj XIII kiruje pasiadžeńniem kamisii pa refarmavańni juljanskaha kalendara. Fota: Wikimedia Commons.
U hryharyjanskim kalendary, u adroźnieńnie ad juljanskaha, vysakosnymi byli nie ŭsie hady z dvuma nulami na kancy, jakija pačynali novaje stahodździe, a tolki tyja, u jakich ličba tysiač i socień hadoŭ była kratnaj čatyrom. Takim čynam, kali ŭ juljanskim kalendary vysakosnymi byli 1600, 1700, 1800, 1900 i 2000 hady, to ŭ hryharyjanskim ź pieraličanych — tolki 1600-y i 2000-y. Na praciahu stahodździaŭ roźnica pamiž kalendarami pavialičvałasia: u čas reformy jana składała 10 dzion, ciapier — 13, a z 2100 hoda budzie 14.
Rola Batoryja
Za pracaj nad novym kalendarom zacikaŭlena sačyŭ karol Rečy Paspalitaj Stefan Batoryj. U hety čas jon praz svajho brata vioŭ ažyŭlenyja pieramovy z ordenam jezuitaŭ i z papam ab adkryćci jezuickich škoł i kalehiumaŭ na ŭsioj terytoryi Rečy Paspalitaj. Dziakujučy pasiarednictvu karala pieršyja materyjały kalandarnaj reformy byli adpraŭlenyja dla razhladu ŭ Krakaŭski ŭniviersitet. U znak udziačnaści Chrystafor Kłavijus pryśviaciŭ Batoryju svaju vydadzienuju ŭ 1581-m pracu «Gnomonices libri octo» («Vosiem knih pra hnamoniku»), u jakoj razhladalisia instrumienty i techniki dla vymiareńnia času.
Reč Paspalitaja była, razam z Papskaj vobłaściu i Ispanijaj, siarod pieršych jeŭrapiejskich dziaržaŭ, jakija pryniali novy kalandar.
Śpiecyjalnaha zahadu ci sojmavaj pastanovy adnosna hetaha, chutčej za ŭsio, nie było. Va ŭsiakim razie, krynicy pra heta nie zhadvajuć. Ale papskaja buła była aŭtarytetnym dakumientam i sama pa sabie, bo kalandarnyja pytańni znachodzilisia ŭ kampietencyi śviataroŭ. Tamu ŭ dakumientach sojma, jaki ŭ kastryčniku 1582-ha adbyvaŭsia ŭ Varšavie, źjavilisia daty pavodle hryharyjanskaha kalendara biez dadatkovaha tłumačeńnia. U najbližejšyja tydni paśla hetaha na hryharyjanski kalandar pierajšli taksama kancylaryi Karony Polskaj i VKŁ, a zatym — niedzie na praciahu nastupnaha hoda — dziaržaŭnyja ŭradniki i haradskoje samakiravańnie.
Pravasłaŭnyja i pratestanty suprać
Ale raspaŭsiudžańnie novaha kalendara ŭ našaj krainie nie było lohkim. Reč Paspalitaja źjaŭlałasia polikanfiesijnaj dziaržavaj. Najbolš vyrazna heta prajaŭlałasia ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim, dzie bolšuju častku nasielnictva tady składali pravasłaŭnyja. Dy i ŭ Karonie na ŭkrainskich ziemlach aktyŭna baranili pravasłaŭnuju vieru. Mocnymi byli taksama pazicyi pratestantaŭ.
Hraviura anhlijskaha mastaka Uiljama Choharta, vykananaja ŭ 1754 ci 1755 hodzie. Na joj vyjaŭleny schod pierad vybarami ŭ anhlijski parłamient, i siarod inšaha vidać łozunh «Viarnicie nam našyja adzinaccać dzion!». Vialikabrytanija pierajšła na hryharyjanski kalandar za niekalki hadoŭ da taho, u 1752-m, i z karciny vidać, što daloka nie ŭsie da hetaha stavilisia z zachapleńniem.
Pravasłaŭnyja patryjarchi, da jakich źviarnulisia vierniki z Rečy Paspalitaj, admovilisia ad vykarystańnia novaha kalendara, paličyŭšy jaho jeraśsiu, jakaja parušaje kanony chryścijanskaj carkvy. Na takich pazicyjach stajali i pratestanckija śviatary. Kalandarnaje pytańnie takim čynam stanaviłasia pryčynaj kanfliktaŭ. Kataliki, najpierš šlachta, nastojvajučy na tym, što novy kalandar źjaŭlajecca ahulnym dla ŭsich žycharoŭ krainy, sprabavali hvałtam prymusić pravasłaŭnych i pratestantaŭ źmianić paradak liturhij i daty śviatočnych nabaženstvaŭ. Pravasłaŭnyja i pratestanty ŭ adkaz pačali sa zbrojaj baranić svaje cerkvy i zbory. U Lvovie, Połacku, Vilni, Ryzie kalandarnaja prablema vyliłasia ŭ asabliva zaciatyja bojki pamiž žycharami.
Ułady musili pajści na sastupki. Ciaham 1584—1586 hadoŭ Stefan Batoryj nadaŭ prava pravasłaŭnym i nadalej karystacca juljanskim kalendarom. A paśla Bresckaj unii 1596-ha juljanski kalandar staŭ taksama liturhičnym kalendarom unijataŭ.
Vykarystańnie adnačasova dvuch chryścijanskich kalendaroŭ stvaryła na našych ziemlach vielmi śpiecyfičnuju karcinu štodzionnaha žyćcia. Pravasłaŭnyja, pratestanty i ŭnijaty žyli pa dvuch kalendarach, pišučy ŭ dakumientach hryharyjanskuju datu, ale molačysia pavodle juljanskaha kalendara.
Padvoiłasia i kolkaść śviataŭ: navat siońnia ŭ nas Chrystos dvojčy na hod naradžajecca i ŭvaskrasaje, dvojčy naradžajecca i pamiraje Maci Božaja; dvojčy na hod adznačajucca Trojca i inšyja ruchomyja i nieruchomyja śviaty.
Kalandarnyja areli
A voś u Maskoŭskaj dziaržavie, a zatym Rasijskaj impieryi hryharyjanski kalandar nie pryniali ŭvohule. Da kanca jaje isnavańnia adzinym aficyjnym kalendarom tam byŭ juljanski. U suviazi z hetym kožny prychod maskoŭskich, a zatym rasijskich uładaŭ na našuju ziamlu adznačaŭsia źmienaj kalandarnaj situacyi. Pieršaja takaja źmiena adbyłasia ŭ čas vajny 1654—1667 hadoŭ. Pad maskoŭskaj akupacyjaj u spravavodstvie znoŭ pačaŭ užyvacca juljanski kalandar. A ŭžo tryvałaje viartańnie juljanskaha kalendara da statusu aficyjnaha i dziaržaŭnaha adbyłosia praz paŭtara stahodździa, paśla padziełaŭ Rečy Paspalitaj. Pa miery pasoŭvańnia rasijskaj miažy na zachad razam ź joj pasoŭvaŭsia i juljanski kalandar, źmianiajučy svoj status z kalendara liturhii na kalandar spravavodstva i śvieckaha žyćcia. Hety praces zaviaršyŭsia ŭ 1799-m, kali śpiecyjalnym ukazam Paŭła I juljanski kalandar pradpisvałasia ŭžyvać z 1 studzienia 1800-ha ŭ jakaści dziaržaŭnaha na ziemlach byłoj Rečy Paspalitaj.
Usio XIX stahodździe juljanski i hryharyjanski kalendary raz-poraz mianialisia miescami. U zaležnaści ad taho, u čyich rukach była ŭłada, to adzin, to druhi kalandar panavaŭ u spravavodstvie. Pieršaja takaja zamiena adbyłasia ŭ čas vajny 1812-ha. Razam z vojskami Napaleona na Biełaruś u jakaści aficyjnaha viarnuŭsia hryharyjanski kalandar. Ale heta praciahnułasia ŭsiaho niekalki miesiacaŭ, da adstupleńnia francuzaŭ.
Nastupny raz źmiena kalendaroŭ pryjšła ŭ pieryjad paŭstańnia 1830—1831 hadoŭ. Centralnyja paŭstanckija ŭłady znachodzilisia ŭ Varšavie, dzie hryharyjanski kalandar źjaŭlaŭsia aficyjnym kalendarom Carstva Polskaha. Tamu ŭsie adozvy i dekrety paŭstanckich uład mieli hryharyjanskuju datu. Adpaviednym čynam datavali svaje dakumienty i paŭstancy ŭ Biełarusi i Litvie.
Most, cieraź jaki jechali dva tydni
Suisnavańnie ŭ adnoj prastory i časie dvuch kalendaroŭ pryvodziła da raznastajnych kalizij i paradaksalnych na pieršy pohlad vypadkaŭ. Žychary biełaruskich ziemlaŭ musili ŭvieś čas rabić chranałahičnyja vyličeńni, trymać u pamiaci padvojnyja daty. Pryviadziom niekalki kałarytnych prykładaŭ.
Dziakujučy tamu, što ŭ Carstvie Polskim byŭ hryharyjanski kalandar, a na biełaruskich ziemlach — juljanski, paŭstaŭ samy «doŭhi» na śviecie most. Miaža pamiž hetymi častkami Rasijskaj impieryi prachodziła pa Niomanie da Hrodna, a paśla, pakidajučy ŭvieś horad na rasijskim baku, pa nievialikaj rečcy Łasasianka.
Pierasiačeńnie mosta cieraz hetuju račułku «praciahvałasia» ŭ XIX stahodździ 12 dzion, bo kali vyjazdžali z hrodzienskaj častki, da prykładu, 1 sakavika, to na polskuju častku pryjazdžali nibyta amal praz dva tydni — 13 sakavika.
Uvieś čas isnavała prablema suadniasieńnia dvuch kalendaroŭ pry datavańni dakumientaŭ, listoŭ, dziońnikaŭ. Viadomy kampazitar i palityčny dziejač Michał Kleafas Ahinski, da prykładu, zanatoŭvajučy padziei rasijska-francuzskaj vajny, toje, što adbyvałasia ŭ łahiery francuzaŭ abo ŭ Zachodniaj Jeŭropie, paznačaŭ hryharyjanskaj dataj, a kali apisvaŭ situacyju na rasijskim baku, to musiŭ stavić padvojnuju datu pa dvuch kalendarach praz nachilenuju rysku. Listy ŭ polskija hubierni ci ŭ Jeŭropu ź biełaruskich ziemlaŭ mieli juljanskuju datu, a tyja, što išli ŭ advarotnym kirunku, — hryharyjanskuju. Časam vychodziła, što adkaz pisaŭsia pavodle daty raniej, čym sam list.
Błytanina ŭ datach dastatkova časta sustrakajecca ŭ śledčych spravach paŭstancaŭ jak u 1830—1831 hadach, tak i ŭ 1863—1864-ch. Data pad pratakołam dopytu mahła być raniejšaj, čym daty ŭ samich pakazańniach, bo insurhient karystaŭsia hryharyjanskim kalendarom, a śledčy — juljanskim.
Vuzieł raśsiekli balšaviki
Nieabchodnaść kalandarnaj reformy ŭ Rasijskaj impieryi pačała abmiarkoŭvacca ŭ druhoj pałovie XIX stahodździa. Ale suprać kalandarnaj reformy rašuča vystupała Pravasłaŭnaja carkva. I mierkavańnie Sinoda pieravažyła arhumienty navukoŭcaŭ — reforma nie adbyłasia.
Situacyja pačała mianiacca paśla pačatku Pieršaj suśvietnaj vajny. Tady znoŭ spracavała zvykłaja dla našych ziemlaŭ formuła: čyja ŭłada — taho i čas. Hryharyjanski kalandar u jakaści aficyjnaha pasoŭvaŭsia na Biełaruś razam z kajzieraŭskimi vojskami, jakija zajmali ŭsio novyja terytoryi. U 1915-m, kali front stabilizavaŭsia na linii Dźvinsk — Pastavy — Baranavičy — Pinsk, heta adnačasova była linija raźmiežavańnia dźviuch kalandarnych tradycyj. Na zachadzie Biełarusi žyli pa hryharyjanskim kalendary, a na ŭschodzie aficyjnym zastavaŭsia juljanski. A potym hrymnuŭ revalucyjny 1917 hod.
Kalandarnaja reforma była adnoj ź pieršych, jakuju praviali balšaviki paśla prychodu da ŭłady. Pravieści jaje było lohka, bo byli vykarystanyja napracoŭki kamisij, jakija dziejničali jašče ŭ carski čas. Dekretam ad 26 studzienia 1918-ha abviaščałasia, što na ŭsioj terytoryi Rasii z 1 lutaha pačynaje dziejničać jeŭrapiejski (hryharyjanski) kalandar. Paśla 1 lutaha adrazu išło 14 lutaha. I hetaja reforma akazałasia kančatkovaj — bolš sprobaŭ viarnucca da juljanskaha kalendara na aficyjnym uzroŭni nikoli nie rabiłasia.
Ruskaja pravasłaŭnaja carkva, adnak, na hryharyjanski kalandar tak i nie pierajšła. Byŭ niadoŭhi pieryjad, kali takaja sproba rabiłasia, ale ŭrešcie tradycyjny kalandar u RPC viarnuŭsia i vykarystoŭvajecca až da siońnia.
***
Akramia juljanskaha i hryharyjanskaha kalendaroŭ, jakija z bolšaj ci mienšaj intensiŭnaściu kankurujuć pamiž saboj apošnija amal paŭtysiačahodździa, u historyi Jeŭropy byli sproby ŭviadzieńnia zamiest ich alternatyŭnych kalendaroŭ. Jak praviła, heta adbyvałasia ŭ vyniku hramadskich pierałomaŭ, kali na chvali revalucyjnaha entuzijazmu novyja ŭłady imknulisia razburyć stary śviet da samych asnovaŭ, mianiajučy ŭ im absalutna ŭsio, nie vyklučajučy i sistemy letaźličeńnia.
Samaja viadomaja sproba takoha kštałtu — aficyjnaje ŭviadzieńnie francuzskaha respublikanskaha kalendara ŭ chodzie Vialikaj Francuzskaj revalucyi. Jon byŭ aficyjna ŭviedzieny dekretam Nacyjanalnaha kanvienta ad 5 kastryčnika 1793 hoda i musiŭ simvalizavać razryŭ z tradycyjami, dechryścijanizacyju i «naturalnuju relihiju», asacyjavanuju z pryrodaj. Pačatkam novaj ery, ad jakoj pačynaŭsia adlik času, byŭ abvieščany pieršy dzień isnavańnia respubliki — 22 vieraśnia 1792-ha. Hod dzialiŭsia na 12 miesiacaŭ pa 30 dzion, zamiest tydniaŭ uvodzilisia dekady. Nazvam miesiacaŭ davalisia aryhinalnyja nazvy, skanstrujavanyja z francuzskich, łacinskich i hrečaskich karanioŭ, kožny dzień taksama mieŭ svaju nazvu, jakaja pachodziła ad nazvaŭ pryrodnych źjavaŭ, raślin, žyvioł i h. d. Pa takim kalendary francuzy žyli bolš za 10 hadoŭ, a admienieny jon byŭ impierataram Napaleonam I z 1 studzienia 1806 hoda. Paśla hetaha Francyja viarnułasia da hryharyjanskaha kalendara, choć padčas Paryžskaj kamuny 1871 hoda była zroblena sproba adnaŭleńnia respublikanskaha.
Mienš viadomaja sproba raspracoŭki alternatyŭnaha kalendara, jakaja musiła niepasredna tyčycca Biełarusi, — saviecki revalucyjny kalandar, jaki sprabavali ŭvieści ŭ SSSR z 1 kastryčnika 1929 hoda. Jon byŭ źviazany sa sprobami pieravieści ŭsie savieckija pradpryjemstvy i ŭstanovy na bieśpierapynnuju vytvorčaść. U kalandarnym hodzie praduhledžvałasia 360 dzion i, adpaviedna, 72 piacidzionki. Tydzień u SSSR u 1929—1930 hadach składaŭsia ź piaci dzion, pry hetym usie supracoŭniki byli padzielenyja na piać hrup, nazvanych pa kolerach. Kožnaja hrupa mieła svoj ułasny vychodny dzień u tydni, a inšaja ŭ toj dzień praciahvała pracavać (tak zvanaja «bieśpierapynka»). Ale hety kalandar, jaki dziejničaŭ paralelna z hryharyjanskim, byŭ zanadta składany i poŭny supiarečnaściaŭ, tamu nie pryžyŭsia. Užo z 1 śniežnia 1931 hoda jon byŭ častkova admienieny, a 26 červienia 1940-ha kraina całkam viarnułasia da tradycyjnaha hryharyjanskaha kalendara.
