«Na žal, ustanovy stalicy vyvieli z abichodu biełaruskuju movu». Hety list Jakub Kołas adnios u CK KPB u dzień svajoj śmierci

U Biuro CK KPB

Darahija tavaryšy!

Kali b siła ŭjaŭleńnia zmahła pakazać mnie hadoŭ 50 tamu nazad siahońniašni Minsk i ŭsiu našu respubliku takimi, jakimi jany zaraz jość, heta zdałosia b niedasiažnaju maraju, niepraŭdzivym snom. Ja havaru ab tym, što asabliva doraha majmu sercu, bo na maich vačach uzros i adužaŭ biełaruski narod, staŭ žyć nieparaŭnana lepš, źmianiŭ abličča svaje ziamli. Maładyja ludzi ŭžo nie mohuć ujavić svaju krainu biez aŭtamabila na vulicy, biez traktara na poli, bieź vieličnych haradoŭ, biez elektryčnaha śviatła, usieahulnaj hramatnaści, biez kino, teatra. Heta ŭsio — naša praca, kłopat Savieckaj ułady, kiraŭnictva Kamunistyčnaj partyi. Našy zdabytki — heta my sami, savieckija ludzi, pracavityja, prostyja. 3 tym bolšaj pilnaściu i dbajnaściu bieražom my svajo ščaście, svaju pracu, svaje bahaćci.

Najvialikšym duchoŭnym bahaćciem naroda źjaŭlajecca jaho mova. U movie adlustroŭvałasia historyja naroda, jaho pracoŭnaje žyćcio, jaho baraćba, jaho smutak i radaść, jaho pryroda, jaho luboŭ i hnieŭ. Lubić i šanavać movu nas vučyŭ vialiki Lenin, vydatnyja piśmieńniki, vučonyja, piedahohi.

Biełaruskaja mova paraŭnaŭča maładaja. Choć i daŭno ŭžo havoryć na joj narod, ale jak mova navuki, palityki, litaratury jana znachodzicca ŭ pieryjadzie stanaŭleńnia. Tamu intelihiencyja pavinna bierahčy movu, vyvučać, raspracoŭvać i pašyrać jaje. Heta dasiahajecca štodzionnym užyvańniem movy ŭ pobycie, na pracy, u dziaržaŭnych, hramadskich i kulturnych ustanovach.

Ci ŭsio dobra ŭ nas u hetych adnosinach? Daloka nie ŭsio. Na moj pohlad, dalejšaje raźvićcio kultury respubliki vielmi prajhraje mienavita ad niedastatkovaj uvahi da rodnaj movy. Ustanovy stalicy vyvieli z abichodu biełaruskuju movu. Na joj nie viadziecca pierapiska, na joj nie havorać z naviedvalnikami, u haradach niama biełaruskich šyldaŭ i nadpisaŭ, mała biełaruskich afiš i płakataŭ. Śmiešna skazać, ale prajechaŭšy Minsk, pa Słuckaj šašy na praciahu 30 km, ja nie ŭbačyŭ nivodnaha biełaruskaha słova. Tolki ŭ Rusinavie na daśledčaj bulbianoj stancyi znajšlisia dva pačarniełyja ad času nadpisy «Kuźnia» i «Śviran». Dyj to, vidać, jany byli zrobleny ŭ 1930-ch hh. da reformy pravapisu, bo paśla miakkich zyčnych u ich staić miakki znak.

Niaŭžo b našyja aŭtamabili, traktary, tkaniny, cukierki, papirosy stali b horšymi, kab na ich byli biełaruskija nadpisy? Chaj tolki jakaść nie padvodzić! Bo kolki ni pišy «Kaźbiek» na minskich papirosach, usio roŭna spažyviec patrabuje «Leninhradskija». Śvisłač — raka niezajzdrosnaja, ale kali papirosy z takoj nazvaj buduć samymi lepšymi, dyk jany znojduć popyt va ŭsim śviecie. Čaho ž my dapuskajem, kab biełaruskija etykietki źjaŭlalisia tolki na drennym hutalinie i nie na vielmi smačnych vodach. A heta ž mała i prosta kryŭdna.

Akademija navuk, jakaja pavinna być centram biełaruskaj navuki, nie karystajecca biełaruskaju movaju, nie vydaje na joj rabot, nie pravodzić pasiedžańniaŭ. Toje, što ŭ Akademii isnujuć instytuty movy i litaratury, jašče spravy nie rašaje. U nas dasiul nie raspracavana biełaruskaja terminałohija pa ŭsich halinach navuki, a heta dało b mahčymaść pisać pa-biełarusku navukovyja pracy i vykładać pa-biełarusku śpiecyjalnyja dyscypliny. Niaŭžo ž navukovaja rabota, kali jana ŭdałaja i cikavaja, što-niebudź stracić ad taho, što budzie napisana pa-biełarusku! Naadvarot, jaje buduć pierakładać i pašyrać na mnohich movach śvietu, jak heta robicca z tvorami našych litarataraŭ. Mohuć skazać, što staŭšy na taki šlach, raspužaješ z Akademii vučonych, uradžencaŭ inšych respublik, jakija nie ŭładajuć movaj. Nie, nichto nie źbirajecca sadžać za azbuku pavažanych i surjoznych ludziej. Adnak, žyvučy ŭ Biełarusi, i im by nie hrech navučycca choć by čytać hazietu. Bolšaść ža našych vučonych — biełarusy, i movu jany viedajuć, ale joju nie karystajucca. U ich adras i nakiravany hety paprok. Bo chiba ž moža być surjoznaje raźvićcio navuki, kali vučonyja nie chočuć pavažać movy naroda, na ziamli jakoha jany pracujuć?

Sajuzy kampazitaraŭ i mastakoŭ taksama admovilisia ad svaje movy. Nu, niachaj u ich inšyja srodki vyražeńnia dumak i pačućciaŭ, nie moŭnyja. Adnak zrabić układ u nacyjanalnaje mastactva i muzyku, nie viedajučy movy naroda, niemahčyma. Mova — važniejšy elemient nacyjanalnaj formy, nie viedajučy jaje, nie karystajučysia joju, ni mastak, ni kampazitar nie zdolejuć aŭładać usimi duchoŭnymi bahaćciami naroda.

Biełaruskuju movu možna pačuć u teatrach i pa radyjo. Ale što heta za mova? Heta nieprychavany ździek nad joju. Artysty i dyktary parušajuć elemientarnyja praviły vymaŭleńnia, pastanoŭki naciskaŭ, mova zaśmiečana mnostvam skažonych słoŭ-kalek, niaŭdała zapazyčanych z ruskaj movy. Adbyvajecca heta tamu, što artysty, rabotniki radyjo, žurnalisty, hazietčyki nie karystajucca movaj u pobycie. Pierakłady hazietnych artykułaŭ i materyjałaŭ radyjo daručajucca mašynistkam i małahramatnym ludziam. Adkul ža tut uziacca dobraj movie? Voś i pišuć našy haziety i časopisy: «pradstajačy», «majučyjsia», «kirujemy» i inšyja strachapadobnyja słovy.

Teatry, staviačy pierakładnyja pjesy, pa-svojmu, niahramatna papraŭlajuć pierakładčykaŭ, źmianiajuć skazy i słovy, bo, bačycie, biełaruskaje słova «nie hučyć». Biełaruskaje słova nie hučyć, ale jany nie viedajuć jaho, nie imknucca zrazumieć sens i danieści jaho da hledača. Nazvy pjes teatry starajucca dać tak, kab jany byli nie pierakładzieny, a tolki napisany biełaruskimi litarami. Darečy, teatr opiery i baletu nijak nie moža ŭźbicca na aryhinalny repiertuar, pierakłady libreta kłasičnych opier nie robiacca. Śpievaki, artysty fiłarmonii, čytalniki zaniadbali biełaruski repiertuar. Možna pačuć, što takoha repiertuaru niama. Niapraŭda, jość i pieśni, jość i tancy, jość i tvory dla čytańnia. Treba praciahnuć ruku i ŭziać. A pačni šyrej vykonvać, dyk i repiertuar pašyrycca, budzie bolš achvoty pracavać u stvaralnikaŭ jaho.

Studyja «Biełaruśfilm» zdymaje filmy na ruskaj movie, a potym dubliruje ich na biełaruskuju. Takim šlacham nacyjanalnuju kiniematahrafiju nie stvoryš. Darečy, dubliravanyja filmy nie źjaŭlajucca na ekranach stalicy, dzie j jak jany iduć, nieviadoma.

Što ž my majem u halinie narodnaj aśviety? U vuzach, technikumach, škołach vykładańnie nie viadziecca pa-biełarusku, naša mova vykładajecca kiepska, tak, što robicca nialubym pradmietam. Biełaruskich škoł mała, jany raźmieščany na ŭskrainach, u horšych budynkach, u horšych umovach, jak by sumyśla, kab małyja dzieci, nasielnictva nie mahli dabracca tudy. Navat u mnohich škołach viaskovych miascovaściej biełaruskaha tolki j zastałosia, što paržaviełyja šyldy nad hankam. Kažuć, što suprać biełaruskaj škoły źjaŭlajucca pratesty nasielnictva. Ja i maje tavaryšy-litaratary atrymlivajem taksama abraźlivyja piśmy za abaronu movy, za rabotu na joj. Treba dobra razabracca, chto heta piša. Praŭda, raźbiracca ciažka, bo pišuć ananimy. Ci vyražajuć hetyja piśmy sapraŭdnuju volu i žadańnie naroda? Moža, sapraŭdy naš narod pierastaŭ lubić svaju movu? Nie, hetaha nie było i nie moža być! Prysłuchajciesia da žycharoŭ haradskich uskrain i rabočych pasiołkaŭ, da kałhaśnikaŭ: u ich vusnach hučyć čystaja, pryhožaja biełaruskaja mova. Nikomu ź ich i ŭ dumku nie ŭpadzie pratestavać suprać toj movy, na jakoj jon havoryć z malenstva. Ale jość miaščanskaja prasłojka, jakaja hrebliva adnosicca da našaj movy; jana maje ŭpłyŭ na niedastatkova raźvitych asob. Na žal, prysłuchoŭvajučysia da hołasu hetaha miaščanstva, i niekatoryja ludzi z orhanaŭ narodnaj aśviety pačynajuć imknucca likvidavać i biełaruskuju škołu i naohuł vykładańnie movy ŭ joj. Ale nie volu naroda vykonvajuć jany, blizarukija.

Pratestavać suprać rodnaj movy, z adnaho boku, mohuć ludzi pa nierazumieńniu, a z druhoha — našy vorahi, vorahi našaj savieckaj rečaisnaści, vorahi družby narodaŭ. Naohuł niedastatkovaja ŭvaha da movy daje materyjał dla plotak i insinuacyj našym zamiežnym voraham i ich pasłuhačam — biełaruskim nacyjanalistam.

U čym ža pryčyna siahońniašniaha stanovišča z movaj?

U peŭny čas — ci treba tłumačyć, kali i čamu heta było? — vialikaja hrupa intelihiencyi pierastała karystacca svajoju movaj. Abazvacca pa-biełarusku tady — značyła zarabić jarłyk nacyjanalista.

Prašu razumieć mianie pravilna. Partyja viała spraviadlivuju baraćbu z buržuaznym nacyjanalizmam, uskryvajučy škodnaść i kareńni hetaha zła. Ja maju na ŭvazie inšaje, a imienna — tyja niezdarovyja źjaviščy, u vyniku jakich značnaja kolkaść partyjnaj i savieckaj intelihiencyi respubliki była biaźvinna represiravana. Dyk voś, bajučysia być pakaranymi bieź viny, ludzi pakidali havaryć pa-biełarusku, a potym, naturalna, pakrysie j zabyvali movu. Hetak sa starejšymi. Moładź, padrastajučy, pačała ŭžo nihilistyčna adnosicca da movy: našto jaje vyvučać, kali jana nie maje praktyčnaha prystasavańnia, nie ŭžyvajecca dla vykładańnia, dla pierapiski, nie hučyć na schodach…

Na žal, nie było zroblena nijakich krokaŭ, kab papravić hety kren ad svaje movy. Vymušany vypadkovymi i niezdarovymi abstavinami adychod intelihiencyi ad biełaruskaj movy pačaŭ niapravilna razumiecca jak naohuł nieluboŭ da jaje naroda, niežadańnie joju karystacca. 3 hetaha nierazumieńnia i vynikła toje, što ŭžyvańnie biełaruskaj movy pastupova źmianšałasia.

Ci nie vystupaju ja takim čynam suprać užyvańnia i pašyreńnia ruskaj movy? Nie, ruskaja mova — heta šyrokaja brama ŭ kulturu ruskaha naroda, narodaŭ našaj Radzimy i ŭsiaho śvietu. U maładości mianie vychoŭvali Puškin i Kryłoŭ, Dabralubaŭ i Čarnyšeŭski, u stałyja hady — Lenin, Horki i savieckaja litaratura. Miljony maładziejšych ludziej našaj respubliki nazavuć hetych samych nastaŭnikaŭ. Ruskaja mova — rodnaja nam, jana — nieadjemnaje bahaćcie biełarusa. Kožny z nas abaviazan dobra viedać ruskuju movu, jana pavinna davacca dziciaci zmałku, vykładacca lepiej, čym ciapier. Bo, niama čaho hrachu taić, sapraŭdnaha viedańnia ruskaj movy ŭ respublicy niama: jana pierakručvajecca i kalečycca. I heta mnie taksama rupić i balić, jak pierakručvańnie i kalečańnie movy biełaruskaj.

Ci nie davoli razvažać i pierajści da kankretnych prapanoŭ? Stanovišča movy ŭ respublicy patrabuje palapšeńnia. Ja nie dumaju ab niejkich administracyjnych zahadach, śmiešna było biełarusizavać biełaruskuju respubliku. Usiu spravu moža vyrašyć dobry prykład. Lahčejšym za ŭsio inšaje mnie zdajecca taki šlach. U nas pravodzicca šmat respublikanskich narad, uračystaściej, śviatkavańniaŭ. Na ich vystupajuć z dakładami adkaznyja rabotniki, jakija viedajuć biełaruskuju movu. Voś niachaj by hetyja dakłady rabilisia pa-biełarusku. Heta zadavała b ton i pakazała b pavahu da movy z boku kiraŭnictva respubliki. Dobry prykład piarejdzie ŭ vobłaść, a zatym i ŭ rajon. A to ž sapraŭdy niecikava atrymlivajecca, što sakratary rajkomaŭ i staršyni vykankomaŭ havorać z narodam nie na jaho movie. Mnie dumajecca, što takim šlacham možna dasiahnuć bolšaha kantaktu i ŭzajemarazumieńnia.

Druhoje. Takija ŭstanovy, jak Ministerstva kultury, Ministerstva aśviety, mohuć i pavinny vieści svaju rabotu pa-biełarusku. Kali biełaruskaju movaj zahavorać ministry i ich šmatlikija namieśniki, pačnuć pravodzić na hetaj movie pasiedžańni, pisać, dyk možna mieć peŭnaść, što sprava pojdzie na ład.

Samo saboj zrazumieła, što nijakaj ciažkaści nie składzie i karystańnie movaj u tvorčych arhanizacyjach mastakoŭ, kampazitaraŭ, u teatrach. Ukaranieńnie movy ŭ Akademii zrobić upłyŭ na ŭkaranieńnie jaje ŭ navučalnych ustanovach. Vykładańnie samoj movy i asnoŭnych pradmietaŭ na joj sprava nie ciažkaja. Kadry jość, padručniki jość — treba tolki pavarotlivaść Ministerstva. Viadoma, što kolkaść biełaruskich škoł pavinna być pavialičana i ŭmovy ŭ ich pavinny być dobrymi.

Ja nie majstar rabić prapanovy, ich treba pašyryć i pahłybić. Ab usim hetym nieabchodna dobra i ŭvažliva pamierkavać. CK znojdzie adpaviednyja mietady i srodki. Pačaŭ ža ja hetuju havorku tamu, što adčuvaju heta svaim abaviazkam pierad partyjaj i narodam.

0

0

0

0

0

0