Maksim Harunoŭ pra Biełaruś i Rasiju: Impieryja bačyć tolki taho, chto supraciŭlajecca
Rasiejski filozaf Maksim Harunoŭ u studyi Radyjo Svaboda adkazvaje na pytańni pra staŭleńnie rasiejcaŭ da Biełarusi, biełaruskaj movy, kultury i identyčnaści, a taksama razvažaje pra los svajoj krainy.
Maksim Harunoŭ u praskaj redakcyi Svabody.
Biełaruś — heta apošni nacyjanalizm Eŭropy
— Vy možacie čytać pa-biełarusku? Kolki knižak pračytali?
— Ja pračytaŭ davoli šmat knižak na biełaruskaj movie, ja čytaju pa-biełarusku praktyčna štodzionna. Čytaju i ŭ sacyjalnych sietkach, ja specyjalna padbiraŭ sabie biełaruskamoŭnych siabroŭ.
I knihi čytaju. Naprykład, usio što tyčycca histaryčnych daśledavańniaŭ, ja starajusia čytać na biełaruskaj movie. Zrešty, jak tut nie staracca, kali bolšaść dobrych knih pa historyi Biełarusi napisanyja na biełaruskaj movie. Tak što kali chočaš raźbiracca ŭ historyi Biełarusi, ty nia možaš nie čytać pa-biełarusku.
Naprykład, cudoŭnaja kniha Aleny Markavaj «Šlach da savieckaj nacyi» z tyražom 100 asobnikaŭ. Kali nie pračytaŭ Aleny Markavaj, u ciabie buduć prablemy z razumieńniem savieckaj palityki ŭ hetym rehijonie.
Tak što, tak, ja čytaju pa-biełarusku rehularna i šmat.
— Z hetaha adkazu ŭźnikaje i nastupnaje pytańnie, jakoje, dumaju, cikavić mnohich u našaj krainie. Čamu vy zacikavilisia Biełaruśsiu? Što vas padšturchnuła da hetaha?
— Nie ja adzin zacikaviŭsia. Dniami paśla vystupleńnia ŭ Karłavym universytecie sustrakaŭsia jašče ź niekalkimi daśledčykami, ale nie biełarusami — z čechami. Vyśvietliłasia, što matyŭ u nas adzin: Biełaruś — heta apošni nacyjanalizm.
Vy ahladajecie mapu Eŭropy, i nacyjanalnyja dziaržavy, z raźvitymi nacyjanalnaj mitalohijaj, idejami, staŭleńniem da movy, z nacyjanalnaj litaraturaj jość va ŭsich. Vakoł Biełarusi niama takoj krainy, jakaja b hetaha nia mieła. Vaźmicie estoncaŭ, u jakich nikoli nie było nijakaj dziaržaŭnaści, łatyšy toje samaje, u finaŭ heta ŭsio vielmi śviežaje.
Tym nia mienš, usie narody vakoł Biełarusi nacyjanalna raźvityja, navat takija maleńkija, jak estoncy ci słaviency. A Biełaruś — dahetul nie. Voś my heta abmiarkoŭvali, i jakraz hetaja detal usich biare ŭ pałon.
Kali siońnia ŭziać tekst niejkaha pałymianaha biełaruskaha nacyjanalista, čałavieka, jaki vielmi lubić svaju krainu… Naprykład, kali ja pračytaŭ pieršyja teksty Andrusia Horvata, jakija byli jašče da «Prudka…», ja zrazumieŭ, što čytaju chłopca z pačatku XIX stahodździa. Tak pisali 150 hadoŭ tamu słavienskija nacyjanalisty, Valancin Vodnik, naprykład. Liryka Horvata (biaru jaho jak najbolš jarki prykład) — heta liryka zvyčajnaha, rehularnaha nacyjanalnaha aktyvista 150 hadoŭ tamu, takich Horvataŭ tady było vielmi šmat.
Kali paraŭnoŭvać tahačasnyja teksty, naprykład, litoŭcaŭ z tekstami Horvata, ty razumieješ, što ŭ ludziej prykładna adna žarść — u jaje adnolkavaja dynamika, adnolkavaja nasyčanaść, adnolkavy abjekt žarści. Jany lubiać pryrodu, lubiać nacyjanalnuju kuchniu, nacyjanalny kalaryt.
Biełaruś, u hetym sensie, apošni nacyjanalizm. U hetym rehijonie va ŭsich usio jość, a vy — apošnija.
U Biełaruś jašče jość šanc stać takoj, jak Litva ci Łatvija
— Vy zhadali Alenu Markavu. Jakraz jaje nastaŭnik u Karłavym universytecie prafesar Mirasłaŭ Hroch viadomy svajoj klasyfikacyjaj nacyjanalizmaŭ. Biełarusaŭ Hroch adnios da nacyi, čyjo raźvićcio spyniłasia na siaredzinie šlachu i pakul da kanca nie sfarmavałasia. Čym heta skončycca, pavodle Hrocha, pakul nieviadoma. A vam cikava, čamu tak zdaryłasia, ci dumajecie vy nad hetym?
— Tak, viadoma. Ja čytaŭ davoli šmat biełaruskich aŭtaraŭ, jakija na hety kont razvažajuć. Z usich pryčyn ja b nazvaŭ takuju — biełarusam nie pašancavała z hieahrafijaj. Kab jany byli bolš paŭnočnyja, jak estoncy, to voś hety šlach z Berlinu ŭ Maskvu i z Maskvy ŭ Berlin prakatvaŭsia b nie pa ich i nia tak ciažka.
Naohuł tam kuča faktaraŭ, ale kab nie ŭdavacca ŭ padrabiaznaść — pa-mojmu, biełarusam prosta nie pašancavała. U hetym sensie historyja — jana jak latareja, jak vialikaje kazyno.
Mnie vielmi padabajucca słaviency. Ja voś niadaŭna čarhovym razam jeździŭ u Słavieniju. Kali pačytać teksty słaviencaŭ hadoŭ za 30 da taho, jak jany stali častkaj karaleŭstva charvataŭ i serbaŭ, jany pisali, što ŭsie słaviency asudžanyja rastvarycca ŭ niemcach, italjancach i vuhorcach. Jany pisali, što ničoha ŭ ich nie atrymajecca. Voś čytaješ takoje, paśla zachodziš u biełaruski FB, čytaješ jaho pesymistyčnuju častku — i ŭsio supadaje.
Słaviency nia vieryli, što ŭ ich niešta atrymajecca. Ciapier heta adna z samych paśpiachovych krain u bałkanskim rehijonie. Jany na miažy pamiž Aŭstryjaj i bałkanskimi słavianami, ale kali ty chodziš pa słavienskich vulicach, vizualna heta Aŭstryja, niejki taki ablehčany, viaskovy, bolš ramantyčny varyjant, ale, tym nia mienš, heta Aŭstryja. I tam ŭsio kvitnieje, tam usio jość u sensie nacyjanalizmu.
Biełarusam u hetym sensie nie pašancavała, słaviencam — pašancavała. Tak skłałasia hieapalityčnaja i ekanamičnaja sytuacyja.
Zrešty nielha skazać, što biełarusam zusim nie pašancavała. Miežy jość, armija takaja-siakaja jość, prezydent taki-siaki jość (navat zanadta jość), parlament taksama isnuje, druk jość, Andruś Horvat źjaviŭsia, niejkija novyja imiony ŭvieś čas źjaŭlajucca. Ja nia zhodny z Hrocham, što biełaruski nacyjanalizm spyniŭsia, ja baču, što ŭ Biełarusi idzie raźvićcio.
— Jon skazaŭ, što nieviadoma, čym heta ŭ biełarusaŭ skončycca. A vy jak dumajecie, čym heta skončycca?
— U 2018 hodzie 25 sakavika ja byŭ na kancercie z nahody 100-j hadaviny abviaščeńnia niezaležnaści Biełarusi, na Dni Voli.
Raniej chvala biełaruskaha pesymizmu taksama nakryła i mianie, ja dumaŭ, što tam ničoha nia zdaryłasia i nia zdarycca. Kali pahladzieć za ŭschodniuju miažu Biełarusi, tam jość rasiejskaja federacyja, a ŭnutry hetaj federacyi — 21 nacyjanalnaja respublika, u jakich jość nacyjanalnyja movy, parlamenty i inšyja nieabchodnyja dziaržaŭnyja instytuty, jakija jość i ŭ Biełarusi.
Samy sumny prykład — heta Karelija. Tam karelskaja mova nie źjaŭlajecca dziaržaŭnaj, jak u inšych respublikach. Tamu Karelija ničym nie adroźnivaje ad Murmanskaj vobłaści. U mianie było adčuvańnie, što los Biełarusi — heta paŭtor losu adnoj z respublik Rasiejskaj Federacyi paśla krachu Savieckaha Sajuzu. Ja dumaŭ, što Biełaruś choć i vialikaja (9,5 młn) ale jak niejkaja Udmurtyja — mova sychodzić, poŭnaja rusyfikacyja, poŭnaje zabyćcio svajho minułaha, zamiaščeńnie lakalnaha minułaha ahulnafederalnym, maskoŭskim minułym.
A letaś ja ŭbačyŭ tyja 35 tysiač čałaviek, jakija pryjšli na mitynh-kancert muzykantaŭ, vystupy jakich 15 hadoŭ byli zabaronienyja ŭ Miensku. I voś jany pryjšli, jany pieli pieśni, jakija viedajuć i čuli, jany adzin adnaho razumieli, heta byŭ kansensus.
Na maju dumku, toje, što ja ŭbačyŭ u 2018 hodzie i jak jano raźvivajecca dalej, a taksama źmieny ŭ pavodzinach dziaržavy mohuć pryvieści da ŭźniknieńnia niečaha, padobnaha da Litvy ci Łatvii. Mova vierniecca va ŭžytak i h. d.
Dla Rasiei Biełarusi nie isnuje. Z Maskvy vašaj krainy nie vidać
— Dumki pra Biełaruś, jakija vykazvajuć aficyjnyja rasiejskija publicysty, pakazvajuć, što jany abo nia viedajuć Biełarusi, jaje historyi i kultury, abo naŭmysna ihnarujuć. Skažam, prychilniki zachodnierusizmu, kali davodziać, što biełaruskaj movy nie isnuje, cytujuć vyklučna rasiejskich navukoŭcaŭ darevalucyjnaj pary, naprykład, akademika Šachmatava. Dla ich dasiahnieńniaŭ navuki XX stahodździa, u pryvatnaści etnalinhvistyki i paraŭnaŭčaj linhvistyki, jak by nie isnuje. Kolki, na vašu dumku, u hetym nieadukavanaści, a kolki palityki?
— Ja dumaju, što chutčej za ŭsio heta pierakanańnie. Jany nasamreč ličać, što nijakich biełarusaŭ nie isnuje.
— Značyć, kali Bahdan Biaspalka z MDU piša pra adziny ruski narod, jon tak ličyć ščyra?
— Da niadaŭniaha času jany pisali, što i ŭkrainskaj movy nie isnuje. Heta takaja naiŭnaść. Razumiejecie, heta taki ahulny pohlad metrapolii na terytoryi vakoł.
Tak zdaryłasia, što padčas adnoj majoj niadaŭniaj lekcyi prysutničaŭ chłopiec, jaki śćviardžaŭ, što Rasieja nikoli nie zachoplivała čuvašoŭ. Ciapier u składzie Rasiejskaj Federacyi isnuje Respublika Čuvašyja. Ja spytaŭ jaho, jak ža akazałasia, što jany apynulisia ŭ składzie Rasiei? Jon adkazvaje: «U ich ža nie było svajoj dziaržavy». Jurydyčna, kali tam nie było dziaržavy, skazaŭ toj chłopiec, my ich nie zachapili. Ja kažu, što ŭsio ž niešta było, niejkija plemiannyja struktury. A jon: «Nu dyk heta ŭsio roŭna nie zachop».
Kali vy žyviacie ŭ Rasiei, unutry hetaha vialikaha rasiejskaha dyskursu, to vy hladzicie na planetu nastupnym čynam: na joj jość Paryž, Berlin, Londan i h. d. Inšymi słovami, vy bačycie tolki imperskija stalicy, a ŭsiaho, što pamiž imi, jak by nie isnuje, heta niejki žart. Z rasiejskaha punktu hledžańnia niama Słavienii ci Charvatyi. A voś Białhrad isnuje, bo heta stalica Juhasłavii — takoj maleńkaj słavianskaj imperyi. Biełaruś — nie imperyja, značyć nie isnuje. Talin nie isnuje, Ryha nie isnuje.
Heta pohlad imperyi, jakaja bačyć tolki imperyju. Metrapolija bačyć tolki inšuju metrapoliju. Heta jak niekali Pieciarburh ź Londanam sprabavaŭ dzialić Indyju da Tybetu. Voś dla Pieciarburhu nie isnavała indusaŭ i ŭsiaho, što było pamiž im i imi — tadžykaŭ, uzbekaŭi h. d. Razumiejecie? Ich niama, heta toje, što my dzielim z takim ž mahutnymi, jak my, z kim možna razmaŭlać.
U rasiejskim ujaŭleńni isnujuć tolki tyja, z kim my dzielim hety śviet, bo my — zvyšdziaržava. Voś ciapier Pekin źjaviŭsia. Astatniaje — tancy, narodnaja samadziejnaść; vy nie rašajecie, my za vas rašajem, vy — nichto. U hetym sensie toje, što niedzie ŭ niekaha isnuje svaja identyčnaść… Miarkujecca, što ŭsio heta budzie źmieciena, ściorta i ničoha nie zastaniecca.
Tak što ja paŭtarusia: heta ščyra, ščyraje pierakanańnie.
Ludzi časam kažuć, što rasiejcy siabie niepryjemna, vysakamierna pavodziać, kryŭdziać i td. Kali ty skončyŭ zvyčajnuju siaredniuju škołu ŭ Rasiei, kali ty skončyŭ universytet u Rasiei, kali ty čytaješ rasiejskija hazety, to hety pohlad na śviet dastajecca tabie aŭtamatyčna. Ty ŭžo tak bačyš śviet i pa-inšamu tabie ŭjavić jaho davoli składana.
Ujavić sabie, što biełarusy, ukraincy, finy (ci chto zaŭhodna) — niešta istotnaje, davoli ciažka.
Rasiejcy ščyra vierać, što biełarusaŭ nie isnuje
— Kali my hladzim na heta ź Miensku, to ŭ našym ujaŭleńni heta elementarnaja niepiśmiennaść, dzikunstva. My ŭ Biełarusi viedajem i rasiejskuju movu, i rasiejskuju historyju i rasiejskuju kulturu, a ŭ Rasiei ź viedańniem našych movy, historyi i kultury prablemy.
— Hety inšy maštab. Razumiejecie? Kali ty hladziš na ŭsio z vyšyni Haharyna, kali ty tam, u kosmasie, to bačyš Kitaj i inšych vialikich hulcoŭ.
— Jak ža heta pałahodzić? Kali były hienerał FSB, jaki niekali kiravaŭ Instytutam stratehičnych daśledavańniaŭ, kaža, što biełaruskuju movu zahadam balšavikoŭ stvaryli ŭ 20-ja hady XX stahodździa, heta ludziej ŭ Miensku i śmiašyć, i kryŭdzić. Kali ty viedaješ, što ŭ XIX stahodździ, zadoŭha da nazvanaj hienerałam daty, ludzi ŭžo pisali vieršy pa-biełarusku i navat pamirali za biełaruskuju movu, a paśla čuješ takija zajavy z Maskvy — to heta vialikaja rana, rana dla tysiač ludziej i źniavaha tysiač našych achviaraŭ. Jak heta moža być pałahodžana — adukacyjaj, aśvietaj?
— Tak, adukacyja heta moža źmianić. Ale znoŭ ža, hladzicie.
U Michaiła Bułhakava jość vydatnaja «Biełaja hvardyja». Pahladzicie na jaje z punktu hledžańnia razvah pra kaloniju i metrapoliju. Pradstaŭniki metrapolii siadziać u centry horadu, razmaŭlajuć na idealnaj rasiejskaj movie, jany rasiejcy, uśviedamlajuć siabie rasiejcami, asacyjujuć siabie z kulturaj metrapolii, Sankt-Pieciarburham i śmiajucca z taho, što adbyvajecca na vulicy. Jany nie razumiejuć, što tam adbyvajecca. Jany nie razumiejuć, jak hetyja brudnyja ŭkrainskija mužyki, jakich jany pryvykli ličyć pryhonnymi rabami abo ciomnymi sialanami, zavarušylisia.
Hetyja byłyja raby pačynajuć zajaŭlać, što jany taksama ludzi, ź imi treba ličycca i ŭ ich jość svaja mova — ich rodnaja mova, ź jakoj treba ličycca. Hieroi śmiajucca z hetaj movy. Hieroi pjesy znachodziacca ŭ centry nacyjanalnaha adradžeńnia, heta taki burlivy akijan, u jakim virujuć idei, emocyi, enerhija. A hieroi hety akijan absalutna ihnarujuć, jany jaho nia bačać, nie prymajuć, nie adčuvajuć. Jany jak u kukałcy.
I, darečy, rasiejcy ŭ hetym nie adzinokija. Ja čytaŭ pra toje samaje ŭ prybałtyjskich niemcaŭ. U ich ža, paśla vyhnańnia balšavikoŭ byŭ prajekt Bałtyi jak niamieckaj krainy sa stalicaj u Ryzie. I voś kał ich pytali, što rabić z estoncami i łatyšami, jakija tam žyli, jany kazali: a što heta takoje, my ich subjektam nia ličym, jany stanuć niemcami, admoviacca ad svajho viaskovaha dyjalektu z čatyrma skłonami i stanuć narmalnymi niemcami.
Heta ahulnaja prablema ŭsich, chto žyvie ŭ infarmacyjnaj burbałcy. Metrapolija žyvie ŭ takoj vialikaj burbałcy. I toj hienerał byŭ taksama ščyry. Kali hladzieć z punktu hledžańnia, što ŭ hetym śviecie isnujuć tolki metrapolii, ź jakimi my dzielim, jak aviečak, maleńkija krainy, to ćvierdžańnie, što balšaviki niekamu stvaryli movu, a nasamreč jaje niama — heta, u tym liku, i ad adčuvańnia svajoj praźmiernaj mahutnaści: ja mahu i movu stvaryć, prydumać ceły narod, ja nia durań. Heta iluzija svajoj boskaj mahutnaści.
Rasieja — vielmi maleńkaja
— Ja niadaŭna čytaŭ interviju z unučkaj Chruščova, jakaja pracuje ŭ ZŠA prafesaram i niadaŭna prajechała pa Rasiei ad Kalininhradu da Ŭładzivastoku. Jana dumaje, što pamiery Rasiei, hieahrafičnyja maštaby determinujuć samaadčuvańnie rasiejcaŭ, i heta nikoli nia ŭdasca źmianić. Adčuvańnie, što my takija vialikija, što my zmahli zachapić stolki terytoryi, vyklikaje vysakamiernaje staŭleńnie da ŭsiaho astatniaha śvietu.
— Ja nie stamlajusia paŭtarać, što Rasieja nasamreč vielmi maleńkaja. Tyja terytoryi, jakija zachopleny, tam niemahčyma žyć. Heta jak dziaržava Danija. Jość Danija, dzie žyć možna, i jość častka Danii Hrenlandyja — vielizarny kavałak lodu ŭ Arktycy. Kali Danija plus Hrenlandyja — to heta hihanckaja kraina. Ale nikomu z datčan i ŭ hałavu nia pryjdzie, što ŭ Hrenlandyi možna žyć. Dziaržava navat nie spansuje pieraloty dla hramadzian u Hrenlandyju, što zvyčajna robiać u padobnych vypadkach, naprykład, u Rasiei.
Tak što kali ŭ Rasiei sabrać razam usie miaściny, dzie možna žyć, abjadnać ich, kab ščylnaść nasielnictva stała takaja, jak u Čechii ci Italii, to my atrymajem vielmi kampaktnuju, nievialikuju krainu płoščaj, mahčyma, ź Biełaruś, moža trochu bolš — paŭtary Biełarusi.
Ja kali pačaŭ jeździć pa Eŭropie, vybiraju aŭtobus, kab bačyć ziamlu. Voś ja vyjaždžaju z Maskvy ranicaj va Ŭładzimir. Paśla Maskvy kilametraŭ 150 — ničoha. Niama viosak, zakinutyja pali, les, tolki pravady ciahnucca, zredku milhanie cerkaŭka. Pa-mojmu, u hetym sensie Rasieja padobnaja da krainy, jakaja raźmieščana ŭ centry pustyni Sachara. Rasieja ciahniecca ad aazisu da aazisu.
Tak što kali kazać, što rasiejcy zachoplenyja maštabam svajoj terytoryi, treba razumieć, što jany viedajuć sakret hetaj terytoryi — ziamli šmat, ale navošta? U mianie jość 800 hiektaraŭ tundry, ale što ja ź imi zrablu?
Rasieja bačyć tolki taho, chto supraciŭlajecca
— Takim čynam, vy śćviardžajecie, što kali Pucin kaža, što rasiejcy, biełarusy i ŭkraincy — adzin narod, heta ščyraje jaho pierakanańnie?
— Tak. Zrešty mahčyma, Uładzimir Uładzimiravič, jak čałaviek cyničny, u heta i nia vieryć, ale narod vieryć.
I voś jašče što treba dobra razumieć. Imperyja pačynaje niejkuju terytoryju ŭśviedamlać subjektam tolki paśla źjaŭleńnia tam armii. Voś čačency źjavilisia, kali adbylisia dźvie čačenskija vajny. Isnavańnie vyznačajecca ŭzroŭniem hvałtoŭnaha supracivu, jaki moža akazvać terytoryja. Voś niejkaja Ŭkraina jość, bo niejkaje vojska jość, jano niejak adbivajecca, tanki da Kijeva tak i nie dajšli, zachraśli za niekalki dziasiatkaŭ kilametraŭ ad miažy, značyć Ukraina źjaviłasia. Abo voś Finlandyja niekali adbiłasia — značyć isnuje.
A toje, što nie supraciŭlajecca, nie adbivajecca, toje, što našy tanki prajeduć abo biaz strataŭ, abo z takimi stratami, na jakija, z punktu hledžańnia rasiejskaj armii, možna nie źviartać uvahi — hetaha nie isnuje.
Sučasnyja rasiejskija ideolahi žyvuć u XIX stahodździ
— Ja zaŭsiody ździŭlajusia, kali rasiejskija intelektuały ź liku historykaŭ ci filozafaŭ, jakija, u maim ujaŭleńni źjaŭlajucca adukavanymi ludźmi i pavinny viedać historyju i tradycyi našaha rehijonu, robiać takija imperskija zajavy. Naprykład, paraŭnaŭčaja linhvistyka (a heta amal matematyka!) viedaje, što biełaruskaja mova ŭźnikła ŭ VII-VIII stahodździach našaj ery. I voś mnie kazaŭ adzin biełaruski prafesar-linhvist, što jamu skardziłasia akademik Śviatłana Tałstaja, dyrektarka Instytutu etnalinhvistyki Rasiejskaj Akademii navuk, što ŭ Maskvie da linhvistaŭ — elity navuki — nichto nie prysłuchoŭvajecca, maŭlaŭ, publicystaŭ aharnuła sucelnaje šavinistyčnaje šalenstva. Dyskurs publicystyki zacisnuŭ surjoznuju navuku i navukovuju praŭdu. Ci jość šaniec hetaj praŭdzie prabicca — my blizkija, ale usio ž roznyja, i što subjektnaść biełarusaŭ i ŭkraincaŭ isnuje ŭžo šmat stahodździaŭ?
— Dla hetaha treba zusim pa-inšamu pierabudoŭvać systemu adukacyi, pierapisvać padručniki, naohuł usio pavinna być pierabudavanaje pa-inšamu. Heta vielmi vialikaja praca i naŭrad ci heta atrymajecca.
Ja chacieŭ by jašče dadać pra ščyraść. Kali ja ŭpieršyniu pryjechaŭ u Miensk i staŭ chadzić pa kniharniach, hladzieć knižnyja palicy, paznajomiŭsia z pradukcyjaj niezaležnych vydaviectvaŭ, naprykład, z knižnaj pradukcyjaj Valera Bułhakava, to zrazumieŭ, što kali ty žyvieš u Miensku, to, naprykład, knihi Edvarda Saida ty razumieješ lepš.
Said byŭ specyjalistam u kalanijalnych teoryjach. I voś kali ty žyvieš u Miensku, ty lepš razumieješ šmatlikija kalanijalnyja i antykalanijalnyja teoryi sučasnaści, dačynieńni kalonijaŭ z metrapolijami i h. d.
Tamu toje, što Tałstaja nazvała šalenstvam — heta nie šalenstva. Prosta tyja ludzi žyvuć jašče ŭ XIX stahodździ. Jany nie varjaty, jany prosta staryja. I hetaja staraść — heta vialikaja prablema dla Rasiei.
Voś u žniŭni letaś u Rasiei było skasavana abaviazkovaje vyvučeńnie nacyjanalnych movaŭ u respublikach, i ciapier hetyja movy pastaŭlenyja na miažu vymirańnia. Heta vialikaja pamyłka. Heta padlivańnie aleju ŭ ahoń. Pakul jano jašče nia vybuchnuła, ale razdražnieńnie ŭ rehijonach nazapašvajecca. A nacyjanalnaje razdražnieńnie — jano niepradkazalnaje, jano moža zusim niečakana vybuchnuć.
Tak što, kali hladzieć na heta z punktu hledžańnia kalanijalnych teoryj, stvoranych u apošnija 25-30 hadoŭ, heta pamyłka, a kali hladzieć na heta z punktu hledžańnia Rasiejskaj imperyi druhoj pałovy XIX stahodździa, to heta nie pamyłka, bo hetaksama rabiŭ Alaksandar III, što pryviało da paradu suverenitetaŭ paśla revalucyi 1917 hodu.
Tak što jašče raz paŭtaraju — heta nie šalenstva, a svojeasablivaja antykvarnaść.
Jelcynski prajekt eŭrapieizacyi — stračany dla Rasiei šanc
— Hadoŭ dziesiać tamu ŭ Prahu pryjaždžaŭ Kamčacki kamerny arkiestar, im kiravaŭ estonski dyryžor. Kali ŭ estonca spytali, što jaho prymušaje pa niekalki raz na hod jeździć na Kamčatku dla repetycyj, a paśla vandravać z hetym arkiestram pa śviecie, jon adkazaŭ, što jamu nie chapaje «russkoho obŝienija». Ja asabista liču i navat napisaŭ pra heta tekst, što kab Rasieja admoviłasia ad imperyjalizmu, jana b zajmieła ŭ byłych kalonijach najbolej siabroŭ i prychilnikaŭ ź liku intelihiencyi. Bo vychavanyja ŭ značnaj stupieni na rasiejskaj kultury hetyja ludzi byli b naturalnymi pravadnikami sympatyjaŭ da Rasiei ŭ svaich nacyjanalnych publičnych dyskursach. Ci zhodnyja vy z hetym?
— Ja całkam z hetym zhodny. Pa-mojmu, voś hety razvarot z Ukrainaj — jany realna spalvajuć svaje mahčymaści.
Z razmovaŭ ź biełarusami, ukraincami i navat litoŭcami ja viedaju, što kab byŭ realizavany prajekt Barysa Jelcyna i Jahora Hajdara, kali Rasieja robicca prosta zvyčajnaj eŭrapiejskaj krainaj, robić svaju adukacyju eŭrapiejskaj, kali MDU z centru imperyjalistyčnaj prapahandy pieratvarajecca prosta ŭ narmalny ŭniversytet, kali Rasieja pieravodzicca ź imperskich rejek na demakratyčnyja i svabodnyja rejki i pieratvarajecca ŭ krynicu abnaŭleńnia i šlachu da śviatła dla ŭsich navakolnych krainaŭ, ja dumaju, Rasieja b tady nabyła značna bolš, u razy bolš.
Bo tady byli ŭsie kanały i lifty naładžanyja. Ciapier biełarusy pa dobruju adukacyju jeduć u Stakholm ci Varšavu, ale, viedajučy rasiejskuju movu, nia jeduć u Maskvu, bo tam amal ničoha nie zastałosia. Jość niejkaja Šaninka, jość niekalki fakultetaŭ u Najvyšejšaj škole ekanomiki, jość Eŭrapiejski ŭniversytet u Sankt-Pieciarburhu i para ŭniversytetaŭ u Sybiry — Tomsku, Ciumieni. Adukacyja ŭ Rasiei ciapier nia nadta dobraja. I mienavita tamu, što Rasieja viarnułasia nazad, na imperskija rejki.
Tak što ja zhodny — heta stračanyja mahčymaści.
Rasieja nia moža admovicca ad zachoplenaha
— Filozaf Fiadotaŭ u siaredzinie XX stahodździa zaklikaŭ Rasieju admovicca ad imperyjalizmu, nia tracić siły i resursy na zachopy i ŭtrymańni vonkavych terytoryj, ale nakiravać usie siły na ŭłasnaje raźvićcio. Jak vy ličycie, hety zaklik zastaŭsia nie pačuty? I ci moža Rasieja nia być imperyjaj, ci moža raźvivacca demakratyčna biez raspadu?
— U hetaha zakliku jość abarotny bok, i jon vielmi niepryjemny dla rasiejcaŭ. Heta jak u Juzafa Piłsudzkaha. Kali jaho spytali, navošta jon zachapiŭ Vilniu, jon adkazaŭ, maŭlaŭ Polšča ŭładkavanaja jak bublik — unutry ničoha niama, a ŭsio smačnaje pa krajach.
Dyk voś Rasieja taksama ŭładkavanaja padobnym čynam — heta hihancki bublik. Tam dzie Maskva i hetyja 30 sapraŭdnych rasiejskich huberniaŭ (Maskoŭskaja, Razanskaja, Kałomienskaja, Kastramskaja, Jarasłaŭskaja i inšyja), tam ničoha niama, tam drenny klimat, tam drennyja hleby, tam całkam adsutničajuć karysnyja vykapni. Tam jość tolki Maskva, kiraŭnictva i ŭsio. A ŭsio smačnaje — syravina, nafta — jano ŭ tatar, u baškir, u chantaŭ, u niencaŭ, u niekaha jašče.
Dyk voś kali Rasieja admaŭlajecca ad usich imperyjalistyčnych ambicyj, jak mierkavaŭ pavažany filozaf, adpuskaje usich na volu i ŭsie svaje srodki tracić na siabie, to chutka vyśvietlicca, što srodkaŭ hetych i niama. Bo kali ŭsie respubliki za Ŭrałam stanoviacca niezaležnymi krainami, to Rasieja tracić naftavyja dachody, hazavyja i h. d. I što tady zastajecca?
Maskva — heta nie Kapenhahien u Danii z krynicami dyzajnerskich rašeńniaŭ, u Rasiei niama svajoj IKEA, niama svajoj kankurentnazdolnaj aŭtamabilnaj pramysłovaści, jakaja budzie zachoplivać rynki. Tak što, kali vy ad bublika zabirajecie krai, što tady zastajecca?
Ja, pamiataju, čytaŭ teksty Stalina z 1919 pa 1923 hod, kali jon zajmaŭsia afarmleńniem nacyjanalnaj palityki SSSR. Tam jość cudoŭnaja fraza, maŭlaŭ, a što jość u nas? Chleb — heta poŭdzień. Lasy — heta Komi, Karelija. Ruda — Urał i dalej na ŭschod, handal — bałtyjskija krainy. A ŭ nas što jość? I Stalin adkazvaŭ: aficery. Inšymi słovami, u nas jość słužyłaje sasłoŭje, jakoje umieje niešta arhanizoŭvać. Tak što kraina z adnych menedžeraŭ praisnuje niadoŭha.
Tamu pavažany filozaf naradziŭ pryhožy prajekt, ale nie patłumačyŭ, za košt čaho my budziem žyć.
Biełarusi dapamoža eŭrapieizacyja Rasiei
— U XX stahodździ Biełaruś trojčy ŭzdymałasia, kali padała Rasieja. Heta 1917, 1991 hady i navat peryjad z 1941 pa 44 hady, kali pad niamieckaj akupacyjaj byli adkrytyja i pracavali tysiačy biełaruskich škoł, a Maskva taksama, u peŭnaj stupieni, dazvoliła nacyjanalnuju prapahandu siarod savieckich biełarusaŭ, partyzan i vajskoŭcaŭ. Što, na vašu dumku, budzie z Rasiejaj u nastupnyja 20-30 hadoŭ, ci atrymaje Biełaruś jašče adzin šaniec?
— Ja nie nastolki nierazumny, kab davać prahnozy na najbližejšyja 20-30 hadoŭ. Ale, mnie zdajecca, što Biełaruś była b zacikaŭlena, kab jelcynski prajekt eŭrapiejskaj Rasiei viarnuŭsia da žyćcia i byŭ realizavany sa spaźnieńniem u 30 hadoŭ.
Chaciełasia b viarnucca ŭ jelcynskija časy. Chaciełasia b, kab dyskurs u Rasiei byŭ taki samy, jak dyskurs u Aŭstryi, postimperskaj krainie. Adzin z paślavajennych kancleraŭ Aŭstryi skazaŭ, što aŭstryjcy bolš nikoli nia chočuć być imperyjaj, my na hetym skončyli, nijakich ambicyj, nam nie patrebnyja słaviency, nam nie patrebnyja charvaty, my, aŭstryjcy, pakul nia viedajem, što takoje być aŭstryjcam, bo pakul jašče asobna nie žyli, ale my prydumajem, jak žyć dalej.
U svoj čas tak było i ŭ Partuhalii. Partuhalskija vajskoŭcy stamilisia vajavać za zamorskija terytoryi i paŭstali pad umoŭnym lozunham «Ja bolš nie chaču jechać u Afryku i pamirać u Anhole za toje, kab jana była častkaj našaj imperyi».
Abo voś kali De Hol u Francyi skazaŭ, što my pierastajom vajavać z Alžyram, i za Vijetnam taksama pierastajom vajavać. Voś chaciełasia b, kab i ŭ nas usio adkaciłasia da takoha paradku dnia, kali b z bublika možna było b zrabić lapiošku. Kab ad minułaha ŭ nas zastaŭsia ramantyčny sum. I kab my zanialisia ŭdaskanalvańniem našaha hramadztva, kab jano raźvivałasia biaskonca i bolš nie vajavała za terytoryi.
Kali na ŭschodniaj miažy Biełarusi budzie takaja Rasieja, heta dla vašaj krainy, ja dumaju, budzie bolš prymalnym.
— Jaki pradukt moža naradzicca ŭ vyniku vašaha zacikaŭleńnia Biełaruśsiu?
— Ja davoli daŭno viadu svoj Fejsbuk. Tam nazapasiłasia ŭžo vielmi šmat pastoŭ pra Biełaruś. Usio niejak ruki nie dachodziać skampanavać knihu, ale zrablu abaviazkova. Kniha budzie nazyvajecca jak u Aryhiena — u jaho było «Ab pryrodzie», u mianie budzie «Ab Biełarusi».
