«Navat u trunu žoncy jon pakłaŭ paŭstanckija maniety». Karal Prozar, hieroj z Dudutak i Chojnikaŭ
Pra hienierała piša vajenny historyk Vital Čyrvinski.
Karal Prozar. Mastak Viačasłaŭ Vałyniec.
Ciapier heta turystyčnaja Miekka dla prychilnikaŭ narodnaj kultury i samahonki, jakuju prapanujuć zakusvać abmazanym miodam salonym ahurkom. Ale kali tut biehaŭ mały Karal, duch Dudutak, kaniečnie, byŭ inšy. Piaciora dziaciej vychoŭvaŭ baćka — čałaviek «vialikaj udačy, spartanskich zvyčajaŭ, vyklučnaha rozumu i niazłomnaj voli». Maci Karal amal nie pamiataŭ: jana pamierła, kali jamu było siem.
22 studzienia 1787 hoda Karalu 26, i jaho pryznačajuć vialikim aboznym VKŁ (sučasnaj movaj — namieśnikam ministra abarony pa tyle). Pasada pažyćciovaja. Maładzion musić adkazvać za raskvataravańnie vojska, vybar miesca dla łahiera i jaho ŭmacavańnie. Paśpieŭšy pabačyć syna pry pasadzie, pamiraje jahony baćka Juzaf. Na hadavinu jaho śmierci Karal zamović siamiejny partret.
Siamja Prozaraŭ. Mastak Francišak Smuhlevič (1789). Karcina napisana z natury. U centry — partret hałavy siamji, hienierał-majora, viciebskaha vajavody. Starejšy syn Karal pakazvaje na vieršavany nadpis, pryśviečany niabožčyku. Miedaljon z partretam svajho śviokra trymaje žonka Karala Ludvika Kanstancyja. Na druhim płanie stajać braty Karala i švahier. Na piarednim płanie — dočki Karala i Ludviki: Maryjana (małodšaja) i Juzefa (starejšaja). Hety tvor źjaŭlajecca prykładam samastojnaj biełaruskaj partretnaj tradycyi ŭ płyni jeŭrapiejskaha žyvapisu XVIII stahodździa. Jon zachoŭvajecca ŭ Nacyjanalnym muziei ŭ Varšavie.
«Lačeńnie» i «lekary»
24-hadovy Karal vybraŭ za žonku… dačku svajoj mačychi! Ludvika Kanstancyja była maładziejšaj za muža na dziesiać hadoŭ. Baćka Juzaf i jaho druhaja žonka jašče paśpieli razam pahulać na viasielli dziaciej.
U Sihnievičach Biarozaŭskaha rajona Bresckaj vobłaści ŭ 1785 hodzie na srodki Juzafa Prozara (baćki Karala) pierabudavali stary draŭlany kaścioł. Jon dobra zachavaŭsia da našaha času i vidać z trasy Minsk — Brest.
Maładyja žyli ŭ Chojnikach. Niekalki hadoŭ prajšło ŭ pryjemnych turbotach. Naradžalisia dzieci. Siarod viekavych drevaŭ byŭ pabudavany novy dom.
Siadziba Prozaraŭ u Chojnikach. Draŭlanaja, adnapaviarchovaja, ale prastornaja. Malunak Ihnacija Urubleŭskaha. 1891 hod.
Atrymaŭšy mocny siamiejny tył, Karal Prozar zrabiŭ palityčnuju karjeru, ale nikoli nie staviŭ jaje vyšej za svaje pryncypy. Padčas palityčnaha kryzisu jon biez vahańniaŭ staŭ na bok praciŭnikaŭ Kaciaryny II. A ŭ znak pratestu suprać kapitulanckaj palityki Paniatoŭskaha adroksia ad pasady vialikaha aboznaha.
Chojniki apynulisia ŭ składzie Rasijskaj impieryi paśla druhoha padziełu Rečy Paspalitaj. I adrazu stali adnym z centraŭ antyrasijskaha supracivu. Štabam była Prozarava siadziba. Va ŭmovach kanśpiracyi, kab raspačać «lačeńnie» (paŭstańnie), rychtavalisia «miedykamienty» (zbroja) i «lekary» (kamandziry). Na patreby paŭstańnia źbirali hrošy. Zhadvajuć pra miljon złotych, dziela jakich Prozar zakłaŭ častku majontka.
Ale ŭznačalić paŭstancaŭ Karal admoviŭsia. Ličyŭ, što lidaram pavinien być čałaviek z vajskovaj adukacyjaj i zdolnaściami. Isnuje dumka, što heta Prozar pierakanaŭ Kaściušku stać na čale.
Žyŭ na vostravie adzin
Prozar musiŭ kamandavać uzbrojenymi siłami na Paleśsi, Ukrainie i va ŭschodniaj Biełarusi. Navat praz paŭstahodździa tyja miaściny pamiatali hienierała-paŭstanca: «Nazva vostrava Kniaža pachodzić, jak śćviardžajuć sialanie, z tych časoŭ, kali Karal Prozar, nie mohučy złučycca z łahieram Kaściuški, doŭhi čas chavaŭsia ŭ lesie: jon tam žyŭ by kniaź». Tak kazali pra ŭročyšča Prozaraŭ Kałodziež na vostravie Kniaža, i pra heta pisaŭ Česłaŭ Piatkievič u svajoj pracy «Rečyckaje Paleśsie».
Hierb «Prozar». Zaćvierdžany ŭ pačatku ChVII stahodździa.
Sapraŭdy, zamiest uzbrojenaj baraćby Karal Prozar byŭ vymušany chavacca ad adździełaŭ rasijskich vojskaŭ. Nie zastaŭšy Prozara ŭ Chojnikach, rasijskija aficery ŭziali ŭ zakładniki jaho dziesiacimiesiačnaha syna Uładysia, jakoha trymali pad nahladam nianiek i sałdat. Žonka ź inšymi dziećmi zdoleła ŭciačy i schavałasia ŭ aŭstryjskim Lvovie, dzie žyła pad proźviščam «madam Prevo».
U hety ž čas Kaciaryna II pisała minskamu hienierał-hubiernataru: «Vykarystajcie ŭsie zaležnyja ad vas srodki, kab Prozar, šanavany ŭ liku najpieršych buntaŭnikoŭ, nie moh schavacca ad vašych pošukaŭ». Ale toj paźbieh usich pastak i dabraŭsia da Vilni.
Niahledziačy na namahańni i achviary, paŭstancy svaju vajnu prajhrali. Reč Paspalitaja źnikła z palityčnaj karty śvietu.
Emihracyja, zdymnyja kvatery
U 1802 hodzie, paśla dziesiacihodździa emihracyi, Karal Prozar byŭ amnistavany i razam ź siamjoj viarnuŭsia ŭ Chojniki. Zaniaŭsia haspadarkaj. Listy padpisvaŭ «hraf na Chojnikach i Astrahladavičach».
Letam 1812 hoda žyćcio Prozaraŭ znoŭ źmianiłasia. 50-hadovy Karal radasna vitaŭ Napaleona z nadziejaj na adradžeńnie Rečy Paspalitaj i Vialikaha Kniastva. Heta jon skłaŭ toj samy zvarot da impieratara francuzaŭ, ahučany ŭ Smalensku ad imia biełaruskaj šlachty. «Zrabicie łasku, Uładar, razharnuć letapis našaj Ajčyny, i na kožnaj staroncy ŭbačycie kryvavym počyrkam nianaviść da našych drapiežnikaŭ…».
Prozar uvajšoŭ u skład Časovaha ŭrada VKŁ i ŭznačaliŭ skarbovy kamitet. Zasłužyŭ orden Hanarovaha lehijona… Ale nadziei chutka raźbilisia. Prozar iznoŭ staŭ emihrantam. Jaho rodavyja majontki byli kanfiskavanyja, žonka ź dziećmi pierajechała ŭ zdymnuju kvateru ŭ Minsk.
Strata
Novaja amnistyja — i znoŭ viartańnie ŭ Chojniki. I znoŭ haspadarka, jakoj zajmaŭsia ad paŭstańnia da paŭstańnia. U vakolicach Karal zasnavaŭ niekalki falvarkaŭ, jakija nazvaŭ abo antyčnymi nazvami, abo ŭ honar znakamitych bitvaŭ: Arkadzija, Maraton (Marafon), Termapiły (Fiermapiły), Palmira, Racłavicy… Niekatoryja ź ich zachavalisia da našych dzion. Darečy, ad baraćby nie admoviŭsia. Ustupiŭ u nielehalnaje Patryjatyčnaje tavarystva, uznačaliŭšy jaho adździeły ŭ Vałynskaj, Kijeŭskaj i Padolskaj hubierniach.
U 1826 hodzie jaho abvinavacili pa spravie dziekabrystaŭ. Dapytvali ŭ Minsku, u Varšavie, a potym nakiravali ŭ Pieciarburh pad achovu muroŭ Pietrapaŭłaŭskaj krepaści.
Vyjšaŭ jon praz try hady i tolki tady daviedaŭsia pra śmierć žonki, jakaja, «zmučanaja losam i paranienaja dušoj», da apošniaha zmahałasia za muža, irvałasia ŭ Varšavu, ale była zatrymana ŭ Breście, dzie i pamierła. Z mohiłak vioski Vialiki Bor muž pieravioz jaje pareštki ŭ Chojniki ŭ siamiejnuju kaplicu, zrabiŭšy epitafiju: «Turemny los, jaki trymaŭ mianie ŭ ciažkaj niavoli za spravu Ajčyny, nie dazvoliŭ mnie raniej addać Tabie apošniuju pašanu. Straciŭšy Ciabie, ja i maje dzieci znachodzimsia ŭ viečnaj i biaźmiernaj žałobie».
U listapadzie 1830 hoda ŭspychnuła novaje antyrasijskaje paŭstańnie. Što moh rabić u hety čas aŭdavieły, sastareły i zmučany turemnymi etapami hienierał? Naŭrad ci zmahacca sa zbrojaj u lasach abo kiravać štabam. Ale carskija ŭłady pierastrachavalisia. Karal Prozar znoŭ trapiŭ pad śledstva: «Uhavorvaŭ svaich sialan da paŭstańnia suprać rasijskaha ŭrada, pryniaŭ kiraŭnictva nad zmoŭščykami Mazyrskaha, Rečyckaha i Oŭruckaha pavietaŭ». Vinu dakazać nie zmahli i spravu zakryli.
Zhas, jak žyŭ
«Zhas, jak žyŭ, nie šukajučy sabie pjedestałaŭ, ale adno dabra i ščaścia Ajčynie», — napisaŭ Maryjan Dubiecki, pieršy bijohraf Karala Prozara.
Viečny paŭstaniec pamior 20 kastryčnika 1841 hoda ŭ svajoj chojnickaj siadzibie. Ad staraści. Praz čatyry dni śviatar Francišak Paźniak u supravadžeńni šmatlikaha duchavienstva pravioŭ žałobnuju imšu ŭ astrahladaŭskim parafijalnym kaściole. Karal Prozar byŭ uračysta pachavany na mohiłkach miastečka Chojniki ŭ siamiejnym sklepie pobač z kachanaj žonkaj.
Naprykancy XIX stahodździa Prozary nazaŭsiody pakinuli Chojniki (praŭnuk Miečysłaŭ, jaki vioŭ razhulny ład žyćcia, pradaŭ majontak rasijskim kupcam).
Znak ź niabiosaŭ?
Staryja chojnickija mohiłki pryjšli ŭ zaniadbańnie. U 1965 hodzie padčas ziemlanych rabot buldozier zrezaŭ niejkaje ŭzvyšša — i adkryłasia mahiła. U trunie z žanočymi pareštkami znajšli prazrystuju butlu sa skrutkam unutry. Akazałasia, što skrutak — heta toj samy pierhamient z epitafijaj Ludvicy Kanstancyi Prozar. A šklanaja butla — uzor znakamitaha ŭreckaha škła radziviłaŭskaj manufaktury.
U 1960-ja ŭ čas ziemlanych rabot ekskavatar natrapiŭ na sklep Prozaraŭ. U trunie Ludviki Kanstancyi znajšli załaty dukat i srebnuju manietu naminałam u dva polskija złotyja 1831 hoda. Heta paŭstanckija maniety, jakija Karal pakłaŭ u trunu žonki praz try hady paśla jaje śmierci. Akramia taho, u trunie lažała butelka ŭreckaha škła z epitafijaj unutry. Jany zachoŭvajucca ŭ Nacyjanalnym histaryčnym muziei ŭ Minsku, a kopija pierhamientu z epitafijaj — u Chojnickim krajaznaŭčym muziei.
Akramia hetaha, u trunie akazalisia dźvie maniety. Ich pa narodnaj tradycyi pakłaŭ žoncy Karal. Ale, akramia tradycyi, heta byŭ i patryjatyčny žest. Bo maniety hetyja mieli simvoliku Rečy Paspalitaj — Biełaha Arła i Pahoniu. U Rasii ich nazyvali «miaciežnymi». Takija maniety vypuskalisia tolki ŭ 1831 hodzie ŭ Varšavie pa inicyjatyvie paŭstanckaha ŭrada. Žonka Prozara pamierła ŭ 1828-m, kali takich maniet jašče nie było. Vierahodna, paśla zadušeńnia paŭstańnia Karal adčyniŭ sklep i pakłaŭ ich u žončynu trunu jak simvał sumiesnaha zmahańnia za zhublenuju Ajčynu. Značyć, žonka zaŭždy padzialała patryjatyčnyja ideały muža, z-za jakich ciarpieła takija ciažkaści.
***
U sučasnych Chojnikach pamiać pra siamju Prozaraŭ zachoŭvajuć tolki reštki siadzibnaha doma i parku. Ale 5 vieraśnia 2010 hoda Karal i Ludvika Kanstancyja źjavilisia pierad žycharami Chojnikaŭ. Ich uvasobili akciory na scenie hałoŭnaj płoščy horada, jaki śviatkavaŭ Dzień biełaruskaj piśmiennaści. Vialikuju pracu pa papularyzacyi imia svajho ziemlaka zrabiŭ Siarhiej Valancinavič Bielski — nastaŭnik historyi ŭ SŠ №3 horada Chojniki.
