«U archivie pabačyła tony listoŭ za biełaruskuju movu»: jak daśledčyca z Čechii daśleduje biełarusizacyju pačatku 1990-ch
Biełarusizacyja pačatku 1990-ch była šyroka padtrymanaja ŭsimi słajami nasielnictva, suprać aneksii možna supraćstajać movaj, elity pavinny prasoŭvać biełaruskuju movu. Heta asnoŭnyja vysnovy maštabnaha daśledavańnia pra biełarusizacyju na pačatku 1990-ch, jakoje pravodzić historyk, vykładčyca fakultetu humanitarnych daśledavańniaŭ Karłavaha ŭniversytetu ŭ Prazie Alena Markava pry padtrymcy Českaha nacyjanalnaha ahienctva navukovych daśledavańniaŭ. Całkam praca maje vyjści knihaj pa-anhielsku i pa-biełarusku naleta. Navukoŭca ŭ interviju Svabodzie raskazała, što jaje najbolš uraziła pra analizie tysiač pieršakrynic i čamu tak stałasia, što nichto da jaje nia braŭsia daśledavać hetuju temu.
Čamu daśledčyki ŭ Biełarusi nia bralisia analizavać peryjad biełarusizacyi
— Va Ŭkrainie ŭ časie niadaŭniaha abmierkavańnia zakonu pra movu viadomy analityk Vital Portnikaŭ napisaŭ, što «mova — niezaležnaść našaj krainy, nia budzie movy — nia budzie niezaležnaści». Jak u hetym rečyščy možna razhladać vašaje daśledavańnie pra peryjad biełarusizacyi kanca 1980-ch — pačatku 1990-ch, jakim vy zajmajeciesia ŭžo kala niekalki hadoŭ?
— Mova źjaŭlajecca nieadjemnaj častkaj suverenitetu. U ciapierašni čas heta adna z harantyj suverenitetu. Ciapier šmat havorycca pra isnavańnie miakkaj siły, hetak zvanaj soft power, jakuju vykarystoŭvajuć bolš mahutnyja susiedzi padčas infarmacyjnaj vajny praz masiravanuju prapahandu. Jak možna supraćstajać hetaj prapahandzie, asabliva, kali idzie razmova pra moŭny aspekt? Ujavicie, kali havorać pa-rasiejsku, što biełarusy nia majuć ułasnaj historyi, kultury, nacyjanalnaj identyčnaści, ale pasprabujcie skazać heta ž biełarusu tolki ŭžo na biełaruskaj movie, i jakaja budzie reakcyja. Mova — heta adna z častak suverenitetu, jakoj možna supraćstajać asymilacyi, aneksii dy inšym padobnym dziejańniam.
— Ci vy byli pieršaj z navukoŭcaŭ, chto ŭziaŭsia prafesijna praanalizavać hety peryjad? Nakolki jon vyvučany historykami?
— Ja ŭziałasia za hetuju spravu adnoj ź pieršych. Jość niekalki faktaraŭ. Raniej byŭ krychu nieprydatny čas, tamu što hetyja ŭspaminy byli zanadta jarkija, žyvyja, i vielmi składana było trymać abjektyŭnuju dystancyju. A zaŭtra ŭžo moža być pozna. Užo stolki hadoŭ minuła, nieabchodna zrabić vysnovy dziela budučyni.
Što tyčycca biełaruskich daśledčykaŭ, ja bajusia, što mnohija navukoŭcy praz toje, što hetaje daśledavańnie — aktualnaje i suhučnaje z tym, što ciapier adbyvajecca, jakaja ciapier moŭnaja sytuacyja, śviadoma paźbiahajuć hetaj temy, kab nie skazać niešta lišniaje, kab hetaje daśledavańnie nia mieła histaryčna-palityčnuju kanatacyju. Ja maju mahčymaści pracavać u ramkach Centralnaj Eŭropy i adčuvaju siabie svabodnaj, tamu takoje daśledavańnie mahčyma pravodzić. Mnie nia treba bajacca skazać niešta lišniaje ci mianiać tematyku i tanalnaść.
U Nacyjanalnym archivie lažać tony listoŭ i telehramaŭ u padtrymku biełaruskaj movy
— Jakimi krynicami vy karystalisia?
— Heta była šyrokaja baza krynicaŭ, vializarnaja kolkaść dakumentaŭ, jakija zachoŭvajucca ŭ Nacyjanalnym archivie ŭ Miensku. Usio daśledavańnie zasnavanaje vyklučna na pieršakrynicach, jakija znachodziacca ŭ archivie, jakich niama ŭ adkrytym dostupie. Heta tyčycca stenahramaŭ debataŭ pa pryniaćci zakonu ab movie, heta tony telehramaŭ, listoŭ ludziej u abaronu nacyjanalnaj movy ŭ 1990-ja hady.
Hetyja masivy dahetul nie byli adkrytymi, dahetul imi nichto nie cikaviŭsia z vyšej nazvanych pryčynaŭ. Ci heta prosta, napeŭna, było niecikava biełaruskim daśledčykam.
Ja była ŭražanaja i ŭschvalavanaja, kali adkryvała hetyja vializarnyja spravy, bo była pieršaj daśledčycaj, jakaja zapaŭniała list dostupu i rehistravałasia. Heta było zusim niadaŭna, ale heta ŭžo archiŭ. Amal 30 hadoŭ minuła i treba heta pieraasensavać, kab atrymać peŭnyja ŭroki. Inakš sensu niama.
— A što heta za tony telehramaŭ i listoŭ?
— Zakonu ab movach, pryniatym u 1990-m hodzie, papiaredničała narodnaje abmierkavańnie. U Viarchoŭny Saviet BSSR, jaki paźniej staŭ parlamentam niezaležnaj Biełarusi, nakiroŭvalisia dziasiatki tysiač reakcyi ŭ padtrymku biełaruskaj movy ad šarahovych hramadzianaŭ, ad pracoŭnych kalektyvaŭ, ad nastaŭnikaŭ… Uražvaje, što reahavali absalutna ŭsie sacyjalnyja słai nasielnictva. Vajskoŭcy, studentki, chatnija haspadyni pisali listy i słali telehramy z abhruntavańniem, čamu nam patrebnaja biełaruskaja mova jak adzinaja dziaržaŭnaja. Heta było vielmi intensiŭnaje pryniaćcie biełaruskaj movy Prykładna pałova listoŭ u padtrymku biełaruskaj movy, jak adzinaj dziaržaŭnaj, była napisanaja pa-rasiejsku, pałova — pa-biełarusku.
— A ci byli listy suprać?
— Byli, ale jany byli chutčej adzinkavyja. Najpierš heta byli listy ad ludziej stałaha ŭzrostu, pensijaneraŭ.
— I ci była padobnaja reakcyja na inicyjavany Alaksandram Łukašenkam «moŭny» referendum 1995 hodu?
— Nie. Tam była inšaja reakcyja, jakaja zachavałasia pieravažna ŭ ŚMI. Jak viadoma, u 1995 hodzie baćki mahli vybirać movu navučańnia, i heta była hrandyjoznaja pamyłka. Usie dyrektary i baćki zaraz užo nie hałosna addavali pieravahu rasiejskaj movie, i heta była katastrofa dla nacyjanalnaj movy. Reakcyi ludziej na referendum 1995 hodu možna znajści, ale heta adzinkavyja vypadki, kštałtu pierapiska RANA i baćkoŭ.
Čamu? Kali prymali Zakon ab movach u 1990 hodzie, było adkrytaje publičnaje abmierkavańnie, urad chacieŭ reakcyi hramadzianaŭ i jon ich atrymaŭ — na ŭsich movach, ad usich sacyjalnych słajoŭ nasielnictva. Kali zakon prymali ŭ advarotnym paradku, adkrytaj publičnaj dyskusii nie było. Heta było niavyhadna.
Miakkaja biełarusizacyja — kasmetyčnyja hulni
— Jakimi datami vy akreślili daśledavany vami peryjad?
— Zakon ab movach, pryniaty ŭ 1990 u BSSR, i travieński referendum 1995 hodu. Intensiŭny ŭsplosk, jaki skončyŭsia paśla takoj ža intensiŭnaj rusyfikacyjaj.
— Vaša daśledavańnie jašče nie zavieršanaje, ale ŭžo možna kazać pra samyja hałoŭnyja vysnovy.
— Jany nastupnyja:
- Nia treba bajacca taho, što šyrokija słai nasielnictva nie padtrymajuć biełaruskuju movu.
- Patrebnaja intensiŭnaja implementacyja źvierchu, dziaržava pavinna aktyŭna padtrymlivać biełaruskuju movu.
- Kali kazać pra sučasnuju sytuacyju, pra tak zvanuju miakkuju biełarusizacyju, to heta vielmi kropkavaja inicyjatyva, jakaja nakiroŭvajecca z boku niekatorych elitaŭ. Tak, kaniečnie, heta vielmi modna, ale navat miakkaja biełarusizacyja ŭ vypadku niesupracivu ŭładaŭ nia moža dasiahnuć masavaha ŭkaranieńnia movy i jaje ŭznaŭleńnia na masavym uzroŭni.
- Ja vielmi pavažaju pracu našaha «moŭnaha inspektara» Ihara Słučaka dy inšyja inicyjatyvy. Tak zvanaja soft-biełarusizacyja była nastolki papularnaja, što navat aficyjnyja ŭłady jaje adaptavali — BRSM maje Dzień vyšyvanki. Heta kasmetyčnyja hulni. Davajcie hladzieć u korań.
- Kali nia budzie dziaržaŭnaj padtrymki, dziaržaŭnaj implementacyi, to moža nie być dziaržaŭnaha suverenitetu i supraćstajańnia hetaj paŭzučaj miakkaj ahresii, kali, naprykład, padčas vybaraŭ 2020 hodu ažyćciavicca «vietlivy» scenar z boku bolš macniejšych susiedziaŭ.
- Nia treba bajacca, nia treba słuchać aściarohi kštałtu «Narod nas nie padtrymaje». 1990-ja hady pakazvajuć, što narod padtrymlivaŭ movu, pastupova ŭciahvaŭsia. I biełaruskaja mova nie takaja ŭžo supier ciažkaja, usio narmalna adbyvałasia ŭrešcie.
- Patrebnyja mierapryjemstvy dziela padtrymki imidžu biełaruskaj movy, i heta pavinna adbyvacca i na dziaržaŭnym uzroŭni ŭ tym liku.
- Kasmetyčnyja vyšyvanki — zdorava, ale kali buduć masiŭnyja prapahandysckija ataki, jany mohuć prosta «źlacieć» jak kasmetyčny nalot.
- Treba padtrymlivać akademičnyja daśledavańni na dziaržaŭnaj movie, pavinny być chacia b niejkija kvoty dla ŭniversytetaŭ, jakija buduć pracavać pa-biełarusku. Treba pravodzić takuju palityku chacia b niekalki dziesiacihodździaŭ, kab vyraśli pakaleńni ludziej, jakija havorać pa-biełarusku ŭ škole, sadku, na pracy, doma.
«1995 hod — upuščany šaniec. Takaja ahramadnaja chvala entuzijazmu i padtrymki naŭrad ci paŭtorycca»
— Hetaje pakaleńnie mahło b vyraści, kab nie referendum 1995 hodu.
— Tak. Ciapier baćki zmahajucca za hetuju movu jak kryžanoscy. Heta nienarmalna, nienaturalna ŭ nacyjanalnaj dziaržavie, jakaja choča zachavać svoj suverenitet. Bo biełaruskaja mova — asnova identyčnaści, supolnaj kultury i histaryčnaj spadčyny. Nielha raźvivać histaryčnuju navuku biez nacyjanalnaj movy.
— Vy kazali, što byli pieršaj, chto atrymaŭ dostup u archivie da mnohich dakumentaŭ. Što vas najbolš uraziła? Što dla vas asabista stała niečakanym paśla pracy z dakumentami?
— Mnie była niečakanaja masavaja padtrymka ludziej, jakija pisali pa-rasiejsku. Jany viedali, što treba budzie vučycca, ale ŭsio roŭna masava padtrymlivali hetyja nacyjanalnyja inicyjatyvy. Tady było vielmi modna kazać pra nacyjanalnuju śviadomaść. Heta była patryjatyčnaja patreba padtrymać: «Heta naša!»
Heta niapraŭda, kali kažuć, što ludzi nie chacieli biełaruskaj movy i mała chto jaje padtrymlivaŭ. Prosta ludzi nie adkryvali hetyja spravy, nie byli ŭ archivach. Realnaść 1990-ch — hety inšaja realnaść, čym taja, jakoj nas sprabujuć «nakarmić» ciapier.
— Jakija najbolš raspaŭsiudžanyja mity pra biełarusizacyju taho peryjadu? Kamu vyhadna ich raspaŭsiudžvać?
— Što neabiełarusizacyja 1990-ch — heta apantanyja nacyjanalisty, jakija chacieli nas «zadušyć», davieści da krajnaści sa svajoj biełaruskaj movaj. Nasamreč heta nia tak. Heta była tatalnaja zhoda nacynalnych elitaŭ i šyrokich masaŭ nasielnictva. Apazycyja zrabiła ŭsio što zmahła, ale, na žal, hety šaniec byŭ upuščany. 1995 hod — heta ŭpuščany šaniec. Takaja ahramadnaja chvala entuzijazmu i padtrymki naŭrad ci paŭtorycca.
— Ź jakim peryjadam u historyi Biełarusi možna paraŭnać kaniec 80-ch, pačatak 90-z što da ŭsplosku biełarusizacyi?
— Najpierš ź biełarusizacyjaj 1920-hadoŭ. Tut šmat ahulnych rysaŭ, jakija možna znajści. Heta była reakcyja na rusyfikacyju, jakaja była da biełarusizacyi 1920-ch i da biełarusizacyi 1990-ch. Nacyjanalnyja elity prasoŭvali nacyjanalnyja, źviazanyja z movaj i kulturaj patrabavańni va ŭsie sfery adukacyi, u masmedyja, dziaržaŭny aparat — metaj było, kab kožny havaryŭ pa-biełarusku. Ale kali my paraŭnoŭvajem 1990-ja z 1920-mi, to tam byŭ, naprykład, taki lozunh, što kamunistyčnaja partyja pavinna być u pieršych šerahach i razmaŭlać pa-biełarusku. U 1990-ja jany ŭžo nie sprabavali paŭtarać hety lozunh, bo kamunistyčnaja partyja dychała na ładan.
Byli adnolkavyja patrabavańni zrabić novuju kancepcyju nacyjanalnaj identyčnaści. U vypadku mižvajennaj biełarusizacyi heta była takaja kancepcyja, pavodle jakoj, my, biełarusy, ničym nia horšyja za palakaŭ ci rasiejcaŭ, u nas jość ahulnaja historyja, ale my majem prava na samastojnaje isnavańnie, i ŭ nas jość dziaržava. Novaja nacyjanalnaja madel 90-ch raźvivałasia ŭžo ŭ adrynańni savieckaj identyčnaści. Pisałasia novaja nacyjanalnaja historyja, zasnavanaja na kulturnaj i histaryčnaj spadčynie i biełaruskaj movie.
Apošniaja, vielmi dramatyčnaja ahulnaja rysa — historyja paŭtarajecca. Piać hadoŭ intensiŭnaja biełarusizacyi i vielmi hvałtoŭnaje zhortvańnie ŭ adnym i ŭ druhim vypadku. U kancy 1920-ch byŭ «Vialiki pierałom», u siaredzinie 1990-ch — referendum, jaki prosta zharnuŭ heta ŭsio. Dziakuj Bohu, što nikoha nie rasstralali, jak u 1937-m, ale była tendencyja źmiestačkoŭvańnia biełaruskaj movy. Tabie treba, ty i razmaŭlaj. Biełaruskaja mova adychodzić ad mejnstrymu, stračvaje prestyžnyja pazycyi. Hety scenar byŭ paŭtorany.
Jak chutka moža raspačacca novy peryjad biełarusizacyi
— Vysnovy vašaha daśledavańnia aptymistyčnyja ci pesymistyčnyja, što da budučyni biełaruskaj movy?
— Časam kažuć, što davajcie vypjem za pośpiech našaj bieznadziejnaj spravy. Možna i tak skazać. Perspektyvy nia vielmi dobryja. Treba ŭsie rabić svoječasova. Kali była intensiŭnaja padtrymka ŭsich słajoŭ nasielnictva, heta treba było vykarystoŭvać. Ciapier, kali niekalki pakaleńniaŭ naradzilisia i havorać na rasiejskaj movie, vielmi składana dakazać kamuści, navošta ja pavinien pieraklučacca na biełaruskuju movu. Mnie i tak dobra, i było dobra, i baćkam taksama. Tym nia mienš, jak b nie byli chvaravityja hetyja pieraŭtvareńni, ich treba rana ci pozna pačynać. Ja dumaju, što novyja palityčnyja nacyjanalnyja elity z hetym sutyknucca. Nia treba bajacca hetych pieraŭtvareńniaŭ i treba iści da kanca.
Elity zaŭsiody pavinny iści napieradzie narodu i mieć jasnaje ŭjaŭleńnie, bačańnie, jak pavinna vyhladać nacyjanalnaja dziaržava i nacyjanalny suverenitet. A ŭ našym biełaruskim kankretnym vypadku jon naŭprost zasnavany i na nacyjanalnaj movie, i na jaje masavym vykarystańni, nie muzejnym u jakaści falklornaha ekspanatu i pryhožaj vyšyvanki, jakoj možna pachvalicca na viečaryncy ŭ modnym bary. Biaz movy hibrydnaja vajna budzie prajhranaja.
