Jak Stefan Batoryj pieramoh Ivana Žachlivaha. Narodny karol suprać tyrana

Fota: Wikimedia Commons.

Ale zrobim ahavorku: «narodnym» karol byŭ u tym značeńni słova «narod», jakoje ŭžyvałasia ŭ Rečy Paspalitaj. A tam hramadzianskija pravy mieła vyklučna šlachta.

«Karol Ściapan» byŭ pieršym realnym karalom, abranym šlachtaj, nasupierak mahnatam.

Da taho dziaržavaj kiravali pa pravie spadčyny Jahiełony. A francuz Hienryk Vałua, jaki byŭ paśla ich, spałochaŭsia zadač, jakija stajali pierad Rečču Paspalitaj, i ŭciok u Paryž praz try miesiacy paśla abrańnia. Res Publica musiła vybirać nanoŭ.

Što litvin, što vienhr

Na karaleŭski pasad pretendavali Habsburhi, uładary Śviatoj Rymskaj impieryi, Ispanii, Niderłandaŭ. Mahnatam impanavała kandydatura impieratara Maksimilijana II Habsburha. Jon mieŭ 48 hod, pakutavaŭ ad padahry i, u vypadku abrańnia, kiravaŭ by dystancyjna, ź Vieny. A heta davała vialikuju svabodu dziejańniaŭ. Z toj samaj, vidać, pryčyny nie byli suprać Habsburha i pradstaŭniki Vialikaha Kniastva. Kandydaturu Maksimilijana padtrymlivaŭ z-za ŭschodniaj miažy i maskoŭski car Ivan IV: raz užo mianie samoha nie vybieruć, razvažaŭ jon, dyk z Habsburham možna budzie, prynamsi, padzialić Reč Paspalituju.

Rašeńnie transilvanskaha vajavody Batoryja vystaŭlać svaju kandydaturu na hetyja zahadzia pieradvyznačanyja vybary vyhladała avanturaj. A moža, jon spadziavaŭsia na tradycyjnaje polskaje padazreńnie da niemcaŭ? Jano ŭžo syhrała rolu ŭ historyi, kali zamiest niamieckaha prynca na polski tron sieŭ litvin Jahajła.

Batoryj pasłaŭ na elekcyjny sojm svajho emisara Džordža Bjandrata, kolišniaha doktara karalevy Bony. Bjandrata nie škadavaŭ hrošaj, viarbujučy chaŭruśnikaŭ, i raschvalvaŭ kandydata jak moh: «u spravach rycarskich skory», «vučony, mudry». Toje, što Batoryj — vienhr, taksama razhladałasia jak plus: Polšča ŭ minułym mieła ź Vienhryjaj, jak i ź Vialikim Kniastvam Litoŭskim, piersanalnuju uniju.

Moŭnaje pytańnie

Minusam była naminalnaja vasalnaja zaležnaść ad Asmanskaj impieryi. Ale, apaniravaŭ Bjandrata, jana dastałasia Batoryju ad papiarednikaŭ. Jašče adzin minus — novy karol nie havaryŭ ni pa-biełarusku, ni pa-polsku. Jon viedaŭ čatyry movy: rodnuju vienhierskuju, łacinu, niamieckuju dy italjanskuju. Ale Bjandrata zapeŭnivaŭ, što taki vučony čałaviek skora zahavoryć i na movach Rečy Paspalitaj.

Ale Stefan zastaŭsia ŭnikalnym karalom, jaki kiravaŭ vializnaj słavianskaj krainaj, vykarystoŭvajučy vyklučna łacinu. Jaje tady tak-siak viedali, paskančaŭšy kalehiumy katalickich ordenaŭ, mahnaty i šlachta.

Rycarskuju ž spraŭnaść Batoryj dakazaŭ prosta ŭ časie vybaraŭ, razhramiŭšy vojska Kašpara Biekieša. Toj uznačalvaŭ prahabsburhskuju partyju i taksama pretendavaŭ na ŭładu ŭ Transilvanii. Batoryj zahadaŭ zabić jaho vajavodaŭ, pałonnym sałdatam paadrazać nasy i jazyki, samomu ž Biekiešu paśla daravaŭ.

Vybary byli pryznačanyja na 7 listapada. Šlachta patrabavała «Piasta» — heta značyć palaka. I z padačy padkanclera Jana Zamojskaha vyhuknuła karalom… žančynu — Hannu, siastru Žyhimonta Aŭhusta, apošniaha ź Jahiełonaŭ. Z toj umovaj, što jaje mužam stanie Stefan Batoryj. Toj Zamojski, darečy, vučyŭsia razam z Batoryjem u Paduanskim univiersitecie.

Mahnaty ž abviaścili karalom Maksimilijana II. Los vybaraŭ vyrašyła «vulica». Batoryj padjudžvaŭ šlachtu listami, było abvieščana paspalitaje rušańnie. Šlachta ŭvarvałasia ŭ Krakaŭ i Lvoŭ. Stefan, pieradaŭšy ŭładu ŭ Transilvanii svajmu bratu, ź niekalkimi tysiačami vojska išoŭ u Reč Paspalituju. Maksimilijan II nie zdoleŭ arhanizavać takoha aktyŭnaha «adstojvańnia vynikaŭ vybaraŭ».

1 maja 1576-ha Batoryja karanavali, na nastupny dzień jon vykanaŭ svoj šlubny abaviazak u dačynieńni da Hanny Jahiełonki.

Ale pieršyja hady stanovišča Stefana na tronie było nietryvałym. Umacavać aŭtarytet novy karol vyrašyŭ paśpiachovymi vojnami.

«Maja Reč Paspalitaja». Aleharyčny malunak nieviadomaha aŭtara.1578 hod. Pakazany chaos, u jakim pryniaŭ krainu Stefan Batoryj. Kožny siužet, kožny hieroj uvasablaje niejkuju hramadskuju zahanu abo pieraškodu na šlachu da stabilnaha žyćcia: koni, što raźbiahajucca ŭ roznyja baki, — niaŭzhodnienaść (kamiani hrachoŭ, pryviazanyja da ich pavozki, nie dajuć im ruchacca). Miadźviedź — heta adkrytyja vorahi, lis — falšyvyja siabry, voŭk — nienaviśniki, čarapacha — zapavolenaść hramadskaha raźvićcia. Batoryj nie daje krainie skacicca ŭ prorvu, jakuju ŭvasablaje cmok. Fota: Wikimedia Commons.

«U spravach rycarskich skory»

Najpierš treba było zamiryć Hdańsk — najbahaciejšy horad na bałtyjskim uźbiarežžy. Hdańsk, zaviazany na handal ź Niderłandami, votčynaj Habsburhaŭ, admoviŭsia pryznavać vyniki vybaraŭ.

Karaleŭskaja końnica lohka razahnała ŭ poli 11-tysiačnaje hdańskaje vojska, ale abłoha mahutnych fartecyj zaciahnułasia na paŭhoda, pakul Hdańsk nie vytarhavaŭ umovy zdačy. Daśviedčanaj piachoty i vialikich harmat, nieabchodnych dla šturmu, u Batoryja było mała.

Pad Hdańskam karol pabačyŭ minusy vojska Rečy Paspalitaj. Jon zrazumieŭ: kab advajavać u maskoŭskaha cara Połack i Inflanty, spatrebicca mocnaja piachota.

«Vybranieckija pałki»

U XVI stahodździ piachota panavała ŭ jeŭrapiejskich vojnach: ispanskaja, šviejcarskaja, niamieckaja. Lehiendaj stała Čornaja armija vienhierskaha karala Matyjaša Korvina. Batoryj, skarystaŭšy vienhierski dośvied, pasprabavaŭ stvaryć prafiesijnyja piachotnyja adździeły i ŭ Rečy Paspalitaj.

Piachota karala Stefana zvałasia «vybranieckaj». Pavodle jaho zadumy, z kožnych dvaccaci sialanskich haspadarak vystaŭlaŭsia adzin piechaciniec. Adrablać za jaho panščynu i płacić padatki pavinny byli astatnija dzieviatnaccać. Sałdaty čatyry razy na hod musili naviedvać vučeńni i pad zahadam rotmistraŭ adpracoŭvać zładžanaść dziejańniaŭ.

Takaja sistema mabilizacyi dazvoliła b stvaryć u Rečy Paspalitaj 20-tysiačnaje prafiesijnaje vojska. Mo jano ŭratavała b krainu ad našeściaŭ XVII stahodździa? Ale sojm dazvoliŭ nabirać piachotu tolki ŭ dziaržaŭnych ziemlach — kala 3 000 čałaviek z Karony i jašče tysiaču z VKŁ.

Kab uzbroić svaju piachotu, Batoryj arhanizavaŭ zakupku arkiebuzaŭ. Vybranieckija adździeły — ci nie ŭpieršyniu ŭ Jeŭropie — pačali ŭžyvać hatovyja naboi. Heta dazvoliła piachocie karala Stefana dasiahnuć rekordnaj chutkastrelnaści — 1 raz za 10 chvilin.

Nie zabyŭsia Batoryj i pra końnicu. U jaho časy adbyŭsia žorstki padzieł na ciažkija i lohkija konnyja charuhvy. Byli stvoranyja adździeły kryłatych husaraŭ, słava jakich pry nastupnikach Batoryja prahrymieła ad Kirchholma da Vieny.

Kazaki ź biełaruskich ziemlaŭ

Batoryja nadzvyčaj šanavali ŭkrainskija kazaki. Jon uziaŭ ich na słužbu i pačaŭ płacić hrošy ź biudžetu za abaronu paŭdniovych miežaŭ ad krymskich tataraŭ. Mahčyma, tak karol sprabavaŭ ułahodzić tureckaha sułtana, jaki radziŭ uklučyć kazakoŭ u sistemu, kab spynić ich nabiehi.

Batoryj źbiraŭsia vajavać z Maskovijaj, na poŭdni jamu treba byŭ spakoj. Jon stvaryŭ połk z 500 «rejestravych» kazakoŭ, daŭ im hietmana. Kazakam štohod płacili 15 złotych (pastuch zarablaŭ 1,2) i davali ŭniformu — novy kaptan.

Cikavyja vyniki ich pierapisu 1581 hoda: miarkujučy pa proźviščach, jakija davalisia pa nazvach rodnych miaścin, kala čverci kazackaha vojska składali biełarusy — z Mahilova, Homiela, Mścisłava, Bychava, Połacka, Viciebščyny, prypiackaha Paleśsia.

Pamyłka Ivana Žachlivaha

Ale nie padparadkavańnie Hdańska i nie vajskovyja reformy zrabili Batoryja lehiendaj u nastupnych pakaleńniach. Heta zrabiŭ połacki pachod.

Maskoŭski car Ivan IV pamyliŭsia, paličyŭšy Batoryja maryjanietkaj mahnataŭ, ź jakoj možna nie cyrymonicca. Jaho pieršaje pasolstva jon pryniaŭ siedziačy, da ruki nie dapuściŭ i na abied nie paklikaŭ. Car nie ličyŭ sabie roŭniaj vybranamu karalom vajavodu — Batoryj byŭ dla jaho nakštałt «Bielskich, Mścisłaŭskich, Trubiackich». Zatoje pierad hietmanam Janam Chadkievičam jon rassypaŭsia ŭ kamplimientach: mahnataŭ jon ličyŭ sapraŭdnaj siłaj Rečy Paspalitaj.

Zachapiŭšy ŭ 1577 hodzie Inflanty (Livoniju), car dasłaŭ karalu suchi list, paraiŭšy nie sprabavać zabrać jaje nazad, bo «nie pry tabie hetaja sprečka pačynałasia». A zachopleny ŭ 1563-m Połack car uvohule ličyŭ svajoj votčynaj.

Batoryj tym časam rychtavaŭsia. U 1578-m sojm uchvaliŭ padatak na vajnu z Maskovijaj. Jašče 200 tysiač złotych daŭ hiercah brandenburhski za toje, što Batoryj pryznaŭ jaho rehientam Pruskaha hiercahstva, bo tahačasny hiercah Prusii byŭ psichična chvory. Chto moh padumać tady, što Batoryj zakłaŭ padvaliny budučaj mahutnaści Prusii, jakaja praz 200 hod stanie adnym ź inicyjataraŭ padziełu Rečy Paspalitaj?

Hrošy treba byli na viarboŭku najomnikaŭ: niamieckich łandskniechtaŭ, jakija paśla ŭvarvalisia ŭ zamak Sokał, i vienhierskaj piachoty, što zdoleła padpalić ścieny Połacka.

Maskoŭskija ž dypłamaty, jakija byvali ŭ Rečy Paspalitaj, supakojvali cara Ivana słovami pra toje, što novaja vajna budzie vieścisia małymi siłami, što Batoryj — karol słaby i niepapularny, a Polšča i Litva choča zamiest jaho sabie na tron carskaha syna Fiodara Ivanaviča.

Niestandartny prapahandyscki chod

U kancy červienia 1579 hoda, kali pryhatavańni da vajny byli skončanyja, Batoryj, nie strymlivajučy siabie, adkazaŭ na raniejšyja listy cara. Karol pisaŭ, što straty, naniesienyja jahonaj dziaržavie, jon źbirajecca «pazyskivać» niepasredna ź Ivana, a nie ź jaho paddanych.

Asobnym listom karol źviartaŭsia da žycharoŭ Maskovii. Jon pisaŭ, što vystupaje ŭ pachod «nie dla raźlićcia kryvi», a kab abiarnuć suprać cara ŭsio toje, što jon čyniŭ ź inšymi narodami i ŭłasnymi paddanymi. Tym, chto piarojdzie na jaho bok, Batoryj abiacaŭ «volnaść i svabodu pravoŭ chryścijanskich». List byŭ razasłany ŭ maskoŭskija pamiežnyja krepaści. Pa tych časach heta byŭ niečuvany krok.

Zbor vojska byŭ pryznačany ŭ Śviry. Ciapier heta miastečka nad adnajmiennym vozieram, tam zachavałasia vysoznaja zamkavaja hara. Adtul niedaloka voziera Batoryna — mo i sapraŭdy Batoryj u im aśviažyŭsia?

Sa Śviry karol praz Pastavy i Hłybokaje rušyŭ na Połack. Avanhardam išła końnica VKŁ na čale z Radziviłami i vienhierskaja piachota, jakuju vioŭ Biekieš. Jany musili nie puścić da Połacka padmohu. Liŭ doždž, darohi raskiśli. Miascovaść vakoł Połacka za čas rasijskaj akupacyi abiaźludzieła i zarasła lesam. Šlach dla vojska davodziłasia prasiakać. Tolki 11 žniŭnia asnoŭnyja siły pryjšli pad ścieny horada.

Sprava išła nie tak skora, jak chaciełasia karalu. Niahledziačy na toje, što pierad pachodam zahadzia padbali pra pravijant (heta było ŭ navinu dla Vialikaha Kniastva), doŭha trymać na miescy 41-tysiačnaje vojska było niaprosta.

Daždžy źnižali efiektyŭnaść kalonych jadraŭ — inavacyi Batoryja. Mietaličnaje jadro nahravali da čyrvani, zabivali ŭ harmatu, adździaliŭšy ad parachavoha zaradu toŭstym draŭlanym ci ziemlanym kłakom, i stralali. Trapiŭšy ŭ draŭlanuju ścianu, kalonaje jadro amal harantavana zapalvała jaje. Ale mokraje dreva połackich ścienaŭ zajmałasia słaba. Urešcie vienhierskaja piachota zdoleła zapalić zamak, i vojska ŭvarvałasia ŭ horad. Abaroncy zamknulisia ŭ Safijskim sabory, ale paśla zdalisia.

Inicyjatar kapitulacyi, vajavoda Piatro Vałynski, darečy, byŭ raniej represavany Ivanam Žachlivym — tak biełarusy pierakładali rasijskuju mianušku Hrozny — i siadzieŭ u turmie pa niespraviadlivym danosie.

Raspłata za nieabmiežavanuju ŭładu

Prafiesijnaja piachota, abłohi, kalonyja jadry — usio heta stała dla cara Ivana niečakanaściu. Jon raźličvaŭ, što Batoryj budzie vajavać starym «žyhimontaŭskim» mietadam: naloty konnych atradaŭ, rabavańnie terytoryj biez sprob brać zamki. Tamu i vajavodam svaim car nakazvaŭ u boj z Batoryjem nie ŭstupać, adsiedžvacca za ścienami i rabić dyviersii.

Ale inflanckija zamki hareli i zdavalisia. Vialikija Łuki, ścieny jakich abaroncy abkłali ziamloj, pratrymalisia ŭsiaho tydzień. Kali Vielikałucki paviet pierajšoŭ da Batoryja, utvaryŭsia «bałkon» pamiž Pskovam i Smalenskam, ź jakoha možna było skiravać udar na apošni rubiež abarony Maskvy.

«Usia ziamla» prasiła cara zamirycca z Batoryjem: «suprać mocnaha haspadara ciažka vajavać, kali z-za spustašeńnia votčyn nie maješ, na čym i z čym».

Za 20 hadoŭ car Ivan dakiravaŭsia da taho, što nie moh sabrać vialikaje vojska. Biaskoncaja Inflanckaja (Livonskaja) vajna vyklikała rost padatkaŭ, represii i apryčnina — zaniapad haspadarki. A ŭ pačatku 1570-ch Maskovija paciarpieła ad maravoj pošaści.

I bajavy duch maskavitaŭ upaŭ: «dzieciam bajarskim» nadakučyła pamirać nieviadoma za što. Davodziłasia pahražać śmiarotnaj karaj nie tolki im, ale i tym, chto musiŭ źbirać ich na vajnu.

Daśpiechi XVI stahodździa. Fota: Wikimedia Commons.

A navat sabranaje vojska niamožna było vykarystać suprać Batoryja. Častku davodziłasia trymać na miažy z Krymskim chanstvam, jakomu Ivan pahražaŭ, jašče častku — u Inflantach suprać šviedaŭ, karala jakich Ivan nazvaŭ u listach «mužyčym synam».

«Pa trahičnaj ironii losu kiraŭnik, jaki ŭsio žyćcio dakazvaŭ, što tolki mocnaja nieabmiežavanaja ŭłada moža abaranić krainu ad źniešniaj niebiaśpieki, ciapier sutyknuŭsia z tym, što kraina akazałasia niazdolnaj da baraćby z praciŭnikam paśla jaho doŭhaha samadziaržaŭnaha kiravańnia», — adznačaje adzin z najlepšych rasijskich daśledčykaŭ epochi Barys Fłora.

Car Ivan i kuryca

Tanalnaść listoŭ cara źmianiłasia. Dzie padziełasia pycha? Car paprakaje karala prykładam papiarednikaŭ-Jahiełonaŭ, «bratoŭ našych», pry jakich «chryścijanskaja kroŭ daremna nie liłasia»: «My b tabie i ŭsiaje Liflandskija ziamli pastupilisia, dy …tabie kroŭ pralivać ža», — dakaraŭ Batoryja pabožny chrystalubivy hołub miru Ivan Žachlivy.

Car navat rabiŭ revieransy katalikam, pišučy, što «adna viera hreckaja i łacinskaja».

U adkaz kancler Jan Zamojski nazvaŭ Ivana ciomnym i dzikim varvaram, vyśmiejaŭ, źvinavaciŭšy ŭ bajaźlivaści, bo Ivan nie navažyŭsia vyjści bicca z vojskam Rečy Paspalitaj: «I biednaja kuryca pierad jastrabam z arłom ptušania svajo kryłami svaimi ŭkryvaje, a ty, aroł dvuchhałovy, chavaješsia».

«Užo pamiž nami nie tolki pra Inflanty, a pra ŭsio pojdzie», — pisaŭ Zamojski caru, kali vojska Batoryja pajšło na Pskoŭ.

Misija Antonia Pasievina

Sprabujučy zamirycca z Batoryjem, Ivan kinuŭsia da papy Hryhoryja CHIII. Papa ŭziaŭsia być pasiarednikam i dasłaŭ u Maskvu adnaho z najlepšych dypłamataŭ — Antonia Pasievina.

Papa Hryhoryj CHIII nie tolki ŭvioŭ va ŭžytak kalandar, jakim my karystajemsia dahetul. Jon źmianiŭ zamiežnuju palityku Ryma. Zrazumieŭšy, što zmahańnie z pratestantami tolki vyčerpvaje, papa vyrašyŭ chacia b zamacavać za saboj terytoryi, kudy pratestantyzm jašče nie trapiŭ. Najpierš — pravasłaŭny Uschod. U Rymie zasnavali kalehiju śviatoha Apanasa, kab vučyć budučych misijanieraŭ.

Maskoviju Hryhoryj CHIII bačyŭ budučaj aporaj katalicyzmu. Praŭda, pra jaje ŭ Rymie mała viedali. Naiŭny papa byŭ upeŭnieny, što pabožnyja maskavity admoviacca ad svajoj «hrečaskaj jerasi». Varta tolki rastłumačyć im pamyłku, a hałoŭnaje — damovicca z carom.

I car namiakaŭ: usio mahčyma. Pry pasiarednictvie Pasievina maskoŭskim dypłamatam udałosia, kali vajskovaja kampanija pad Pskovam zaciahnułasia, ukłaści z Batoryjem Jam-Zapolski mir. Maskovija admaŭlałasia ad Inflantaŭ i atrymlivała nazad Vialikija Łuki. Amal dvaccacihadovaja vajna nie pryniesła Rasii vynikaŭ — tolki straty i razbureńni.

Dabiŭšysia miru, car spyniŭ razmovy pra sajuz z katalikami, skazaŭšy Pasievina padčas abiedu, što «papa voŭk, a nie pastyr». Pasłu až movu zaniało.

Ihnaravaŭ žančyn

Farmalna karol Stefan byŭ žanaty z Hannaj Jahiełonkaj, jakoj na momant šlubu spoŭniłasia 52. Da taho ni jana, ni 42-hadovy Batoryj u šlubie nie byli. Muž naviedaŭ jaje spačyvalniu ŭsiaho dva ci try razy. Jaho možna zrazumieć: pa tych časach Hanna była ŭžo zusim staroju, tady mała chto dažyvaŭ da 60-ci.

Kali Hanna sama pryjšła da jaho ŭ spalniu, uciok. Takoje ihnaravańnie daviało Hannu da niervovaha zryvu. Daviałosia puskać joj kroŭ, što ŭ tahačasnaj miedycynie zamianiała tabletku supakajalnaha.

Dvor Batoryja byŭ dalokim ad kurtuaznaści, vyklučna mužčynskim. Hałoŭnaj zabavaj karala było palavańnie.

Chadzili čutki, što Batoryj mieŭ kachanak, u tym liku dačku leśnika z-pad Hrodna. Kazali, što jaho pazašlubnym synam byŭ šlachcic Knaboŭski, adznačany ŭ časie maskoŭskich vypravaŭ Žyhimonta Vazy. Kazali, što sam Iłžedźmitryj I byŭ pazašlubnym synam Batoryja, ale heta chutčej byli sproby patłumačyć abyjakavaść karala da žančyn.

Chadzili čutki i pra vienieryčnaje zachvorvańnie, jakoje adviarnuła Batoryja ad seksu. Ale dokazaŭ nie dało navat uskryćcio.

Vinom pa nyrkach

U 1580-ja Batoryj uvachodziŭ poŭny spadziavańniaŭ. Maskoviju jon zamiryŭ, papa bačyŭ u im asobu, zdolnuju vykinuć asmanaŭ ź Jeŭropy — a Batoryj bačyŭ mahčymaść vyzvalić ad ich panavańnia rodnuju Vienhryju… Ale papa raptam pamior, dyj zdaroŭje karala chistałasia ŭsio macniej.

Na nazie pad kalenam u jaho była trafičnaja jazva «až da kostki», jakaja ŭvieś čas ciakła. U karala zdaralisia prypadki, nakštałt astmatyčnych ci epileptyčnych. Kali jazvu prypiakli ahniom, kab zahaić, Batoryj pieražyŭ taki prypadak, što tydzień nie moh havaryć. Tady inšyja lekary pastanavili nie zažyŭlać ranu, a naadvarot pašyryć, «kab drennaja materyja vychodziła». Na jazvu pastavili prystasavańnie, kab uvieś čas jaje viaredzić.

Chrustalny kielich z manahramaj Stefana Batoryja. Fota: Wikimedia Commons.

Heta drenna adbivałasia na niervach. Batoryj, raniej spakojny i kanstruktyŭny, na sojmie 1585-ha kidaŭsia z šablaj na deputataŭ i «kryčaŭ vysokim hołasam», što, kab nie prysiaha, kinuŭ by hety «čyściec» — Reč Paspalituju.

Tahačasnyja ž eskułapy nie mahli navat dyjahnastavać chvarobu nyrak, jakaja ŭrešcie dakanała karala. Jaho lačyli ad prystupaŭ krovapuskańniem, nacirańniami, haračymi chustkami, a sam Batoryj dadatkova lačyŭsia mocnym vienhierskim vinom.

Niepasrednaj pryčynaj śmierci mahło być toje, što jon zastudziŭsia na palavańni pad Hrodnam. Zima 1586-ha była vielmi maroznaja: viartajučysia z łovaŭ, karol zamierz tak, što ŭsio cieła aniamieła.

Atačeńnie ž da apošnich dzion ličyła, što stan zdaroŭja Batoryja ŭ miežach normy. U adkaz na prystupy dychavicy lekary stavili jamu bańki, prykładali pjaŭki i čaroŭny kamień biezaar. Za paru dzion da śmierci doktar narešcie zabaraniŭ karalu pić vino, ale na jaho patrabavańnie musiŭ znoŭ dazvolić.

Nyrki jak u vała

Kali karol skanaŭ, było vyrašana zrabić uskryćcio, kab adkinuć čutki pra atrutu. Heta była pieršaja takaja miedyčnaja apieracyja na terytoryi Biełarusi i naohuł Uschodniaj Jeŭropy.

Zhodna z pratakołam, karol mieŭ zdarovyja kiški i piačonku, straŭnik i sielazionku. Aciok levaha lohkaha možna było vytłumačyć tym, što napiaredadni padčas prystupu Batoryj upaŭ i mocna pabiŭsia ab łavu. A voś nyrki byli «vyklučna vialikija, jak u vała», zaśviedčyŭ doktar. Znajšoŭsia i kamień z muskatny arech u žoŭcievym puchiry.

Tak naturalistyčna skončyłasia ziamnoje žyćcio adnaho z samych paśpiachovych karaloŭ Rečy Paspalitaj. I pačaŭ paŭstavać mif idealnaha karala Stefana. Mif naradziŭsia ŭ XVII stahodździ, na fonie vajskovych parazaŭ na ŭschodzie i zanureńnia dziaržavy ŭ anarchiju. U XIX stahodździ, paśla haniebnych padziełaŭ Rečy Paspalitaj, jon raskvitnieŭ — z Batoryjem pa papularnaści moh zraŭniacca tolki «ratavalnik Jeŭropy» Jan Sabieski. Taja papularnaść ščaśliva pieraniesłasia i ŭ madernuju epochu. Kala truny Batoryja ŭ padziamiellach Vaviela nikoli nie vianuć kvietki.

***

Stefan Batoryj i Hrodna

Hrodna na peŭny čas źjaŭlałasia nieaficyjnaj stalicaj Rečy Paspalitaj. Tut znachodziłasia hałoŭnaja rezidencyja Stefana Batoryja.

Kali kiraŭnik upieršyniu prybyŭ siudy ŭ 1579 hodzie dla ŭdziełu ŭ pašyranaj naradzie sienata, jon adrazu palubiŭ malaŭničyja miaściny. Na vybar Batoryjem rezidencyi paŭpłyvali taksama jak unutry, tak i zamiežnapalityčnyja pryčyny. Manarch žadaŭ palepšyć adnosiny pamiž Karonaj i Vialikim Kniastvam, i Hrodna svaim hieahrafičnym raźmiaščeńniem na darozie ź Vilni ŭ Krakaŭ najlepš adpaviadała hetym metam. Da taho ž hety horad byŭ blizka raźmieščany da Inflantaŭ, dzie ŭ toj čas išła vajna. Praviciel, jaki lubiŭ palavańnie, dobra adčuvaŭ siabie siarod lasoŭ i puščaŭ.

Dziakujučy namahańniam Stefana Batoryja ŭ Hrodnie byŭ zbudavany pryhožy reniesansny zamak na miescy zamka kniazia Vitaŭta. Akramia jaho, la hałoŭnaj płoščy horada, Rynka, paŭstaŭ pałac. Tut ža, la Rynka, na hrošy Batoryja pa prajekcie, mahčyma, lehiendarnaha architektara-jezuita Jana Maryja Biernardoni byŭ uźviedzieny muravany kaścioł Najśviaciejšaj Panny Maryi pobač sa starym draŭlanym, jaki vykonvaŭ funkcyju parafijalnaha. Chram byŭ samym vialikim na toj čas kultavym budynkam na terytoryi VKŁ. A jašče jon, pavodle słoŭ sučaśnika, byŭ vielmi pryhožy. Manarch budavaŭ hetuju śviatyniu dla taho, kab być tut pachavanym paśla śmierci.

Stary zamak u Hrodnie akurat ciapier adbudoŭvajuć. Fota Rusłana Kuleviča.

Stefan Batoryj pajšoŭ z žyćcia 12 śniežnia 1586 hoda ŭ Hrodnie, u karaleŭskim zamku, va ŭzroście 53 hadoŭ.

Cieła Batoryja paśla praviadzieńnia anatamiravańnia pieranieśli ŭ novazbudavany kaścioł Najśviaciejšaj Panny Maryi, dzie paŭtara hoda pareštki karala znachodzilisia ŭ sutareńniach. Potym, nasupierak jaho voli (bo jon chacieŭ, kab jaho pachavali ŭ hetym kaściole), 29 krasavika 1588 hoda žałobny kartež rušyŭ z Hrodna praz Varšavu i prybyŭ u Krakaŭ. Tam 24 maja 1588-ha cieła karala było pachavana ŭ katedry na Vavielskim zamku.

Nadhrobak Stefana Batoryja. Fota: Wikimedia Commons.

U naš čas adna z centralnych vulic Hrodna nosić imia byłoha praviciela, jak i handlovy dom, raźmieščany na joj. U Farnym kaściole znachodzicca bronzavy biust i miemaryjalnaja šylda, pryśviečanaja karalu.

Jan Miečysłaŭ Supron

Srebnaja talerka z vyjavaj Batoryja naležała karalu i vialikamu kniaziu Janu Kazimiru.

 ***

Kašpar Biekieš

u biełaruskaj masavaj kultury zamacavaŭsia jak vyklučna stanoŭčy piersanaž. Heta adbyłosia z padačy Uładzimira Karatkieviča, jaki natchniaŭsia epitafijaj na jaho mahile: «…nie chaču pryznavać Boha, nie prahnu jaho niabiosaŭ, piekła nie bajusia…». Mahčyma, adyhrała rolu i lohkaje partretnaje padabienstva Biekieša i Karatkieviča. Padčas abłohi Połacka Batoryj i Biekieš načavali ŭ adnym namiocie. Kali Biekieš pamior u Hrodnie, jaho, aryjanina, admovilisia chavać na svaich mohiłkach i kataliki, i pravasłaŭnyja, tady Batoryj zahadaŭ pakłaści svajho vajavodu na hary ŭ Vilni, jakaja ad taho zvałasia Biekiešavaj. U XIX stahodździ raka Vilenka padmyła i abrynuła jaho sklep.

Fota: Wikimedia Commons.

 ***

Batoryj i jezuity

U rečyščy novaj uschodniaj palityki Ryma Batoryj spryjaŭ jezuitam u Rečy Paspalitaj. Jon nadaŭ kalehiumam u Vilni i Lvovie pravy ŭniviersitetaŭ.

Pazicyi katalictva ŭzmacnialisia tam, dzie tradycyjna mocnym było pravasłaŭje. Heta vyklikała supiarečnaści: da pastanovy pra zasnavańnie akademii ŭ Połacku admaŭlaŭsia prykładać piačatku kancler-kalvinist Mikałaj Radzivił Rudy. Pieršym rektaram Vilenskaj akademii staŭ Piotr Skarha, najmacniejšy palemist i adzin ź ideołahaŭ Bieraściejskaj unii 1596 hoda. 

Andrej Skurko

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj
ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru
«Našaj Nivy» ŭ TH

0

0

0

0

0

0