Miłaje minułaje: jakim sportam zajmalisia Radziviły
Nazirajučy tryumf biełaruskich tenisistaŭ Viktoryi Azaranka i Maksima Mirnaha na Alimpijadzie 2012 hoda ŭ Łondanie, ja zadumaŭsia: a kali ŭ nas u Biełarusi źjaviŭsia pieršy tenisny kort? I naohuł, dzie šukać vytoki alimpijskich vidaŭ sportu ŭ Biełarusi? Piša historyk z Niaśviža Uładzimir Karalenak.
Budučy niaśvižski ardynat Albrycht Radzivił z budučym davyd-haradockim ardynatam Karalem Radziviłam z malenstva hulali ŭ tenis. Fota: Hałoŭny archiŭ staražytnych aktaŭ u Varšavie.
Viadoma, što ŭ kancy XIX stahodździa sport z zachapleńnia arystakrataŭ i bahaciejaŭ pačaŭ pieraŭtvaracca ŭ spravu dla ŭsich. Navat biełaruski sielanin pačaŭ znachodzić čas dla zaniatkaŭ sportam. Choć fizičnyja hulni byli ŭ biełarusaŭ zdaŭna. Etnohrafy zachavali takija nazvy, jak huśki (zimovaja hulnia), apuka (sialanski biejsboł), huła (kamandnaja hulnia).
Hulcy ŭ miač z branzaletam (pallone col bracciale) u parku na pačatku ChVII stahodździa.
I ŭ biełaruskich arystakrataŭ byli svaje hulni. U adnu ź ich, pallone col bracciale, ci ŭ pierakładzie ź italjanskaj «miač z branzaletam», dakładna hulali i našy Radziviły. Źjaviłasia hulnia ŭ ChVI stahodździ ŭ Italii i patrabavała ad hulcoŭ umieńnia karystacca asablivym draŭlanym branzaletam, jakim treba było adbivać miač. Adzin z radziviłaŭskich kamplektaŭ dla hulni zachavaŭsia da našaha času, i ja nie zdoleŭ admović sabie ŭ zadavalnieńni vykarystać jaho pa pryznačeńni.
Aŭtar artykuła pasprabavaŭ zhulać u miač z branzaletam.
Hulnia była nadzvyčaj papularnaja ŭ Jeŭropie, a prafiesijnyja hulcy zarablali bolš, čym siońniašnija topavyja tenisisty i futbalisty. Ale mienavita zza papularnaści tenisa i futboła ŭ pieršaj pałovie XX stahodździa pallone col bracciale źnikaje. Sučasnamu čałavieku ŭžo prychodzicca pałamać hałavu nad tym, što heta za dziŭny kamplekt supierhieroja.
Litaratura jak sport
Paśla vichury napaleonaŭskich vojnaŭ epocha vialikich parkaŭ pad Niaśvižam adyšła ŭ niabyt. Tolki maŭklivyja staražytnyja duby ŭspaminali pra śviatkavańni ŭ honar apošniaha karala Rečy Paspalitaj i prahułki rasijskaha impieratara Alaksandra I u Zavuššy. Dy, moža, jašče staraja tapola na darozie ad Papovaj horki da zamka nahadvała pra byłyja časy, pryhorbiŭšysia na krajočku epochi. Nie zastałosia i znaku ad parku typu kvinkunks (pasadka dreŭ u šachmatnym paradku abo ŭ vyhladzie ihralnaj kości piaciorki ) nasuprać zamka.
Miž tym kala spuściełaha zamka viravała žyćcio. Tut prachodzili znakamityja kirmašy, kudy źbiahaŭ z pracy małady Ludvik Kandratovič, supracoŭnik lasnoha adździeła radziviłaŭskaj administracyi. Tut, siarod kramak, railisia, jak pčoły, historyi z usioj akruhi. Pažyły archivaryus niaśvižskaha archiva Ramuald Symanovič śmiajaŭsia, słuchajučy pierakazy aniekdotaŭ z vusnaŭ budučaha piśmieńnika, i ŭvažliva pryhladaŭsia da jaho zamalovak navakolla. Chto ž viedaŭ tady, što historyi radziviłaŭskaha stažora iurysta prasłaviać jaho jak vialikaha piśmieńnika Uładzisłava Syrakomlu.
Mahčyma, paźniej pryjazdžaŭ siudy z baćkam — hałoŭnym arandataram majontkaŭ niaśvižskaj ardynacyi Lucyjanam Niesłuchoŭskim — i małady Ivan, budučy paet Janka Łučyna. A pra toje, što ŭ Niaśvižskaj nastaŭnickaj sieminaryi vučyŭsia Kanstancin Mickievič — kłasik biełaruskaj litaratury Jakub Kołas, — nahadvaje jaho biust na alei pamiaci pobač z zamkam.
Ale Niaśviž słaŭny nie tolki tym, što natchniaŭ paetaŭ dy litarataraŭ. Niaśviž — heta samy spartyŭny zaštatny horad Minskaj hubierni XIX stahodździa!
My niezdarma zrabili taki revierans u bok dziejačaŭ kultury! Mała chto viedaje, ale z 1912 da 1948 hoda na Alimpijadach uznaharodžvali nie tolki spartsmienaŭ. Hałoŭnym pažadańniem baćki alimpijskaha ruchu barona Pjera de Kubiertena było harmaničnaje spałučeńnie sportu z mastactvam. Mienavita tamu jon prapanavaŭ uvieści ŭ prahramu Alimpijskich hulniaŭ mastackija konkursy. Razyhryvalisia kamplekty miedaloŭ siarod architektaraŭ, litarataraŭ, muzykaŭ, mastakoŭ i skulptaraŭ. Darečy, sam Pjer de Kubierten atrymaŭ załaty miedal pa litaratury za svaju «Odu sportu».
Radziviły sadziać parki i zajmajucca sportam
Ale vierniemsia ŭ Niaśviž! U 1870-ch, paśla doŭhaha pierapynku, tut iznoŭ źjavilisia Radziviły. Niby ptuški, vylecieli jany sa svajho šmathadovaha hniazda — pałaca ŭ Bierlinie, dzie žaleznaj rukoj kiravaŭ trynaccaty niaśvižski ardynat Vilhielm Radzivił. Paśla jaho śmierci ŭ 1870 hodzie maładyja pradstaŭniki rodu nakiravalisia ŭ svaje zabytyja majontki na Biełarusi i Ukrainie.
Hetym skarystaŭsia hiermanski kancler i kiraŭnik MZS Ota fon Bismark, jaki doŭhija hady tačyŭ zuby na bierlinskija ŭładańni Radziviłaŭ, bo radziviłaŭski park razrazaŭ klinam na dźvie častki park jaho ministerstva. Park vykupiła dziaržava. A ŭ Niaśvižy pra tyja časy nahadvaje nieprykmietny kamień la ŭvachoda ŭ park. Na im napisana, što pieršyja sadžancy byli pryviezieny ź bierlinskaha parku Radziviłaŭ.
Zrazumieła, šukali sadžancy taksama ŭ biełaruskich laśnictvach, ab hetym śviedčać miemuary Maryi Daroty Radzivił, žonki CHIV niaśvižskaha ardynata Antonija Vilhielma. Hetyja pieršyja dreŭcy — pradvieśniki budučaha vydatnaha parku — možna pabačyć na karcinie Napaleona Ordy. Mienavita dziakujučy Maryi Darocie vakoł zamka źjavilisia parki, pa jakich turysty špacyrujuć i siońnia. Francužanka była zakachanaja ŭ pryrodu i časta sama padbirała raśliny dla svaich tvareńniaŭ — parkaŭ u Niaśvižy, Mańkavičach (ciapier častka Stolina) i Klenicach (u hetaj «dalinie Radziviłaŭ» u łukavinie raki Odry Maryja Darota praviała svaje apošnija hady).
Što takoje park u XIX stahodździ? Heta najlepšaja placoŭka dla sportu! Łozunhi francuza Pjera de Kubiertena « O sport, ty spraviadlivaść! O sport, ty honar! O sport, ty radaść! O sport, ty mir! O sport, ty prahres!» byli absalutna zrazumiełyja dla francužanki Maryi Daroty Radzivił. U niaśvižskich parkach byli stvorany placoŭki praktyčna dla ŭsich dyscyplin pieršych Alimpijskich hulniaŭ, jakija prajšli ŭ 1896 hodzie ŭ Afinach.
Pieršy tenisny kort znachodziŭsia pry zamkavym rovie
Niaśviž možna ličyć radzimaj biełaruskaha tenisa, bo jašče ŭ 1890-ch tut źjaviŭsia pieršy tenisny kort na Biełarusi. Jak i pallone col bracciale, pra jakuju my zhadvali ŭ pačatku artykuła, tenis — davoli staraja hulnia, vytoki jakoj hublajucca ŭ Siaredniavieččy. U tyja časy ŭ tenis hulali ŭ pamiaškańniach. Samyja staryja zały dla hulni ŭ tenis zachavalisia ŭ anhlijskich i šatłandskich pałacach ChVI stahodździa. Łaŭn-tenis, albo pa-našamu tenis na łužku, źjaviŭsia tolki ŭ 1870-ja. Madernizacyja, praviedzienaja anhlijskim aficeram Valteram Kłoptanam, dazvoliła vyvieści jaho lubimuju hulniu z dušnych załaŭ na śviežaje pavietra.
Usiaho praz dvaccać hadoŭ paśla stvareńnia pieršaha korta dla łaŭn-tenisa ŭ Anhlii taki ž kort źjaŭlajecca ŭ Niaśvižy.
Miarkujučy pa fotazdymkach, pieršy kort u Niaśvižy byŭ typu chard, heta značyć mieŭ hruntavoje pakryćcio. Praz sorak hadoŭ kala jaho źjaviŭsia jašče adzin, jaki vykarystoŭvaŭsia da kanca 1930-ch. U saviecki čas, kali ŭ niaśvižskim pałacy byŭ stvorany sanatoryj, na hetaj placoŭcy hulali ŭ valejboł.
A pieršy tenisny kort znachodziŭsia prosta kala zamkavaha rova. U saviecki čas jon byŭ zabietanavany i staŭ tancplacoŭkaj, a siońnia tam znachodzicca letniaja kaviarnia.
Što jašče
Akramia tenisa, padčas pieršych Alimpijskich hulniaŭ u Afinach adbyvalisia spabornictvy pa płavańni. Hety vid sportu Radziviły taksama horača lubili. Kala pałaca była kupalnia — abstalavany plaž z dobrym spuskam u vadu i kabinkami dla pieraadziavańnia. A bližej da horada miascovamu jaŭreju Fiejhilmanu Radziviły dazvolili zbudavać kupalniu dla haradžan.
Dla Radziviłaŭ było vielmi važnym umieńnie dobra kiravać kaniom. Mnohija ź ich mahli skakać pa vałach niaśvižskaha zamka z zapluščanymi vačyma. Dla praktykavańniaŭ u vierchavoj jaździe ŭ parku vysadžvali kupki dreŭ, heta dobra bačna na zdymku z aerapłana 1927 hoda.
Tut ža, u niaśvižskich parkach, naradžaŭsia biełaruski viełasport. Pa darožkach raśsiakali pradstaŭniki rodu Radziviłaŭ, pałochajučy himnazistak žanočaha vučylišča madam Rozienbierh, jakija niekalki razoŭ na tydzień razam ź piedahohami adpraŭlalisia siudy na prahułki.
Dla samych maleńkich Radziviłaŭ na stajni žyli poni, na jakich možna było katacca viercham i ŭ śpiecyjalnych bryčkach. Na fota maleńkija kniazi Albrycht i Karal dy ich poni. Fota: Hałoŭny archiŭ staražytnych aktaŭ u Varšavie.
A jašče ŭ niaśvižskich parkach zajmalisia fihurnym katańniem. Doŭhi čas ja nie moh zrazumieć pryznačeńnie nievialičkich vałoŭ na spartyŭnaj palanie. Akazvajecca, jany słužyli bartami dla koŭzanki. Akramia hetaha, kańkabiežcy vychodzili treniravacca na zaledzianiełyja stavy na race Uša. A letam katalisia tut na łodkach.
U časy apošniaha niaśvižskaha ardynata Leana Radziviła ŭ 1936—1937 hadach u pałacy źjaviłasia abstalavańnie dla holfa.
Z 1900 pa 1936 hod u prahramu Alimpijskich hulniaŭ uvachodziła konnaje poła. Jaho vialikim amataram byŭ kniaź Lean Kanstancin Radzivił — pradstaŭnik francuzskaj haliny rodu (na partrecie). U honar Leana Kanstancina pierad Pieršaj suśvietnaj vajnoj u Kanach navat pravodziŭsia turnir pa konnym poła.
Siońnia sport pieraŭtvaryŭsia z arystakratyčnaj zabavy ŭ ahulnanacyjanalnuju maru. My hanarymsia našymi pieramožcami i z zachapleńniem nazirajem za ŭsim, što jany robiać. A alimpijskija pryncypy stali sensam žyćcia dla miljonaŭ.
Maleńki Albrycht Radzivił katajecca na rovary pa niaśvižskich parkach. Fota: Hałoŭny archiŭ staražytnych aktaŭ u Varšavie.
Z 1896 hoda alimpijski sport prajšoŭ šlach ad fizičnych hulniaŭ amataraŭ da sapraŭdnaj industryi. Ale navat kali vy nie pretendujecie na vysokija dasiahnieńni, raju vam hetym letam uziać rovar i prajechacca pa ściežkach niaśvižskich parkaŭ — prosta i z uśmieškaj, jak Radziviły 130 hadoŭ tamu.
***
Bolej pra niaśvižskija parki čytajcie ŭ knizie Uładzimira Karalenka «Niaśviž. Pałacava-parkavy ansambl. Sady i parki».
