«Oj, raścicie, kanapielki, vy nie husta i nie redka»
Kanopli, niekali viadomaja kožnamu sielaninu kultura, sustrakajucca siońnia tolki na staronkach kryminalnaj chroniki. Niekatory čas tamu ŭ ŚMI navat prahučała prapanova zabaranić vyjavy kanoplaŭ u siecivie, na kašulkach i kiepkach. A niekali ž kanopli byli hałoŭnym ekspartnym tavaram Biełarusi. Piša historyk Andrej Vaškievič.
Prapahandyscki płakat Leanida Zamacha. 1954 hod.
U pačatku XIX stahodździa ekspartnyja tavary vyvozilisia z našaha kraju pa rekach. Kali sychodziŭ lod, pa vysokaj vadzie viciny — vielizarnyja płaskadonnyja karabli, paŭviciny i płaty vieźli da mora zbožža, krupy, tytuń, harełku, pataš, vuhal, sała, ilniany alej i… piańku.
Vyvozili nie tolki piańku-syravinu, ale i rahožu — hrubuju tkaninu ź piańki, — i piańkovyja miaški, i piańkovuju paklu…
Naš uniosak u mahutnaść brytanskaha fłota
Što ž heta za piańka, jakaja pastajanna sustrakajecca ŭ handlovaj statystycy? Heta paŭfabrykat, jaki atrymlivajuć z kanaplanych ściablin šlacham časańnia i trapańnia. Padobnym čynam apracoŭvajecca i lon.
Piańku vykarystoŭvali dla viarovak, kanataŭ, pałavikoŭ, darožak, miaškoŭ, dadavali ŭ šarścianyja i lnianyja tkaniny. Kali pramysłovaja mahutnaść Anhlii hruntavałasia na aviečkach i voŭnie, to bahaćci Rasijskaj impieryi — na piańcy.
Dziaržava spačatku mieła manapoliju na handal piańkoj, a paśla brała z handlu vielmi vysokija padatki. U epochu vietrazievaha marapłavańnia piańka była stratehičnym tavaram: na abstalavańnie 44-harmatnaha vajskovaha frehata išło da 60 ton kanataŭ i viarovak ź piańki.
Hałoŭnym spažyŭcom kanaplanych viarovak była Vialikabrytanija. Kanaplanyja vałokny vielmi ŭstojlivyja da salonaj vady, tamu marakami vyraby ź ich canilisia vielmi vysoka. Kanaty krucili ź biełaruskaj piańki ŭžo na Tumannym Albijonie, dadajučy da ich tolki adnu čyrvonuju nitku z anhlijskaj voŭny. Pa toj nitcy adrazu było bačna: kanat źjaŭlajecca ŭłasnaściu brytanskaha vajenna-marskoha fłotu. Z hetaj čyrvonaj nitki i pajšoŭ litaraturny vyraz, što niedzie «čyrvonaj nitkaj prachodzić niejkaja tam ideja».
Handal piańkoj z Rasii, Biełarusi i Ukrainy mieŭ nastolki važnaje značeńnie, što navat u Tylzickaj damovie 1807 hoda pamiž Rasijaj i Francyjaj Napaleon padkreśliŭ: Rasija nie pavinna handlavać piańkoj ź Vialikabrytanijaj. U vyniku za čatyry hady ŭ Rasii ŭźnik deficyt biudžetu ŭ 150 miljonaŭ załatych rubloŭ. Heta rabiła vajnu 1812 hoda niepaźbiežnaj: kali b Napaleon nie pajšoŭ na Rasiju sam, jaho atakavaŭ by Alaksandr I.
Ad roskvitu da zaniapadu
Biełarusy vyroščvali kanopli z daŭnich časoŭ. Z kanaplanaha siemia cisnuli alej, a z kanaplanych vałoknaŭ tkali hrubuju tkaninu. Doŭha piańka słužyła i ŭ vajskovaj spravie. Heta byŭ tanny i lohki daśpiech (piańkovaja viaroŭka našyvałasia na vopratku), jaki moh abaranić ad udaru šabli i navat strymać kulu.
U 1855 hodzie, abaraniajučy Sievastopal, rasijskija maraki zakryvali ŭmacavańni piańkovymi kanatami, źniatymi z karabloŭ.
Jašče ŭ pačatku XX stahodździa kanaplavodstva było važnaj śfieraj sielskaj haspadarki. U Klincach na Branščynie, na miažy ź Biełaruśsiu, pracavaŭ navat kanaplavodčy (piańkovy) technikum. Niekalki ŭschodnich pavietaŭ Mahiloŭskaj hubierni — Čerykaŭski, Klimavicki, Bychaŭski — trymalisia hałoŭnym čynam na vytvorčaści lnianoha aleju dy piańki.
Žančyny apracoŭvajuć kanopli ŭ adnym ź biełaruskich kałhasaŭ. 1950-ja hady. Fota: Biełaruski dziaržaŭny archiŭ kinafotafonadakumientaŭ.
U saviecki čas vydatnym kanaplavodam vydavali śpiecyjalnyja znački, drukavali płakaty ź ich partretami. Pa stanie na 1956 hod SSSR zajmaŭ pieršaje miesca ŭ śviecie pa vyroščvańni kanoplaŭ. Asnoŭnymi rajonami kanaplavodstva byli centralnyja niečarnaziomnyja rehijony RSFSR, asabliva Mardoŭskaja ASSR. Ale i ŭ kałhasach BSSR kanopli taksama vyroščvali dastatkova intensiŭna, choć čym dalej, tym ich vytvorčaść niaŭchilna padała.
Da pastupovaha zaniapadu kanaplavodstva spryčynilisia napłyŭ tannaj bavoŭny ź Siaredniaj Azii, ahulny zaniapad sielskaj haspadarki ŭ centralnych rehijonach SSSR, a taksama, što asabliva važna, — raspaŭsiudžańnie na našych ziemlach raniej nieznajomych indyjskich kanoplaŭ, jakija niekatoryja vučonyja ličać asobnym vidam hetaj raśliny. Sprava ŭ tym, što indyjskija kanopli ŭtrymlivajuć u 20—30 razoŭ bolš psichatropnych rečyvaŭ, čym zvyčajnyja «pasiaŭnyja», tamu ich aktyŭna pačali vykarystoŭvać dla kureńnia jak narkotyk.
U pryvatnych haspadarkach paśla Druhoj suśvietnaj vajny vyroščvańnie kanoplaŭ užo było redkaściu — miaški dy viaroŭki stała pastaŭlać savieckaja pramysłovaść. Dyj razhulacca na dazvolenych dziaržavaj nievialikich prysiadzibnych učastkach dy sotkach nie było jak — kab chapiła miesca choć pad bulbu i harodninu. Ale cikava, što jašče ŭ 1960-ch hadach na Hrodzienščynie vyroščvali kanopli dla vyrabu… rybałoŭnych sietak.
Ci čakać adradžeńnia?
Jašče ŭ savieckija časy z-za vykarystańnia ŭ jakaści narkotyku vyroščvańnie kanapiel pryvatnymi asobami stała niezakonnym.
Dziaržaŭnyja ž pasievy pad zvyčajnyja kanopli skaracilisia za tryccać hadoŭ až u siem razoŭ. Ale siońnia cikavaść da pasiaŭnych kanoplaŭ jak techničnaj kultury patrochu adradžajecca. Užo bolš za dziesiać hadoŭ u Rasii i Ukrainie aficyjna dazvolena vyroščvać pasiaŭnyja kanopli — praŭda, tolki śpiecyjalizavanym haspadarkam i pad adpaviednym nahladam. Na kanaplany alej, piańku na kanaty, tkaniny z vykarystańniem kanaplanych nitak iznoŭ jość popyt.
U ahrarnych VNU i kaledžach adčyniajucca śpiecyjalnaści kanaplavodaŭ. Vytvorcy padkreślivajuć ekałahičnaść, hipaalerhiennaść i šmatlikaść kirunkaŭ vykarystańnia kanoplaŭ. Piańka vykarystoŭvajecca ŭ vytvorčaści cemientnavałaknistych plit, bryzientaŭ vysokaj jakaści, vysakajakasnaj papiery i navat hrošaj. U Biełarusi ž pakul całkam zabaroniena vyroščvać i kanopli, i snatvorny mak. Ale biełaruskija navukoŭcy pra kanopli pamiatajuć i havorać, što samy čas viarnuć pasiaŭnyja kanopli i nam. Inakš susiedzi zojmuć uvieś pierśpiektyŭny rynak hetaj nie mienš važnaj, čym lon, raśliny, a my, spaźniŭšysia, budziem kusać łokci.
* * *
Kanopli (łac. Cannabis) — adnahadovaja travianistaja raślina. Isnujuć try padvidy:
kanopli pasiaŭnyja, kanopli indyjskija i kanopli pustazielnyja. U Biełarusi kultyvavalisia kanopli pasiaŭnyja (łac. Cannabis sativa), pašyranyja ŭ Jeŭropie i Centralnaj Azii.
Kanopli mohuć dasiahać vyšyni da 4 m. Ściabło ŭ ich pramoje, pakrytaje załozistymi vałaskami. Isnujuć mužčynskija asobiny — manicy i žanočyja — maciorki. Adroźnić ich možna pa kvietkach. Kvietki manic u miaciołčatych sukviećciach, maciorak — u hałoŭčatych. Płod kanoplaŭ — adnanasienny arešak.
U haspadarcy kanopli vykarystoŭvajucca jak łubnavałaknistaja, alejnaja i pradzilnaja raślina. Jany dajuć vałakno — piańku. Z nasieńnia atrymlivajuć alej, kanaplanaja makucha — kaštoŭny korm dla žyvioły, a z kanaplanaj kastrycy vyrablajuć papieru i budaŭničyja materyjały.
***
Šlach pieratvareńnia kanapiel u piańku, ciapier užo zabyty, zastaŭsia ŭ narodnych pieśniach. Voś, naprykład, z Barysaŭščyny:
Oj, kum da kumy zalacaŭsia *,
Pasiejaci kanapielki abiacaŭsia.
Oj, kum da kumy zalacaŭsia,
Kanapielki brać abiacaŭsia.
Oj, kum da kumy zalacaŭsia,
Kanapielki mačyć abiacaŭsia.
Oj, kum da kumy zalacaŭsia,
Kanapielki miać abiacaŭsia.
Oj, kum da kumy zalacaŭsia,
Kanapielki vić abiacaŭsia.
— Ty kuma, ty duša,
Ty kruhom charaša.
* Zalacacca da kahości = flirtavać z kimści. Zaloty = flirt. Zalotnik = donžuan.
