Fiłosaf Majman z partovaj vioski Žukaŭ Barok
Jaho ličyli roŭnym sabie Kant i Fichte, im cikavilisia Hiote i Šyler. Jaho «Aŭtabijahrafiju», pieršuju častku jakoj my ciapier majem pa-biełarusku, sučaśniki paraŭnoŭvali z tvorami Ruso. Pra Sałamona Majmana i jahonyja ŭspaminy piša Andrej Skurko.
Jaŭrej, jaki viartajecca ź sinahohi. XVIII stahodździe. Malunak Jana Piatra Norblina.
Fiłosaf Sałamon Majman (sapraŭdnaje proźvišča — Hajman, 1753—1800) naradziŭsia i pieršuju pałovu žyćcia (23 hady z 46) pražyŭ u Vialikim Kniastvie Litoŭskim.
«Aŭtabijahrafija», vydadzienaja dbańniem pierakładčyka Mitrafana Patockaha i redaktara Antona Barchatkova, roźnicca i ad dziońnika narodžanaj na pakaleńnie raniej Sałamiei Pilštynovaj, u jakim jašče bušuje Siaredniaviečča, i ad «Litoŭskich abrazkoŭ» Ihnacyja Chodźki, składzienych na pakaleńnie paźniej i prasiaknutych ramantyzmam. Heta tvor epochi Aśvietnictva, ź jaho kultam spaścižeńnia iściny.
Dziciačyja i junackija hady aŭtara prajšli ŭ vakolicach Mira i Niaśviža. Ale karcina žyćcia tych vakolic časam dalokaja ad našych ujaŭleńniaŭ. Voś vioska Žukaŭ Barok u vałodańniach kniazia Radziviła: siudy pa Niomanie prypłyvajuć karabli z Kionihśbierha i Prusii. U vioscy paru sialanskich chat dy vadziany młyn, ale jość «łahistyčny centr» — składy dla zamorskaha tavaru. Abo vioska Mahilna, arandatar jakoj, majučy vydatny karabielny les za Niomanam, uzbahačaŭsia dziakujučy sudnabudavańniu. Takoje ŭražańnie, što čytaješ pra Niderłandy. Dla poŭnaha padabienstva nie chapała, badaj, svabody i čałaviečych pravoŭ dla absalutnaj bolšaści nasielnictva. A adsiul i supolnaj voli da baraćby za svaju dziaržavu. Heta była adna z pryčyn taho, čamu vystajali Niderłandy, ale zaniapała Reč Paspalitaja.
Jaŭrejskaja hramada, u jakoj hadavaŭsia aŭtar — navat «bahatyja» arandatary, — była hetkaja ž biaspraŭnaja pierad lubym panam, jak i pryhonnaje sialanstva. Arendadaŭca byŭ abaviazany svaim koštam ramantavać masty i darohi, ale kali kareta čarhovaha hroznaha pana lacieła ŭ raku z hniłoha mosta, bizunoŭ atrymlivaŭ biedny arandatar. Nie raz jaŭrejskaja siamja načavała ŭ chmyźniaku, čakajučy, pakul źjeduć abražanyja pany, źniščyŭšy arandatarskija zapasy ježy i pitva.
U knizie znachodzicca miesca dla apisańnia adziežy, zvyčak, elemientaŭ siamiejnaha vychavańnia, uzajemadačynieńniaŭ jaŭrejaŭ, sialan dy panoŭ. Taksama jość i šyroki malunak času, u jakim daviałosia staleć aŭtaru.
Jaŭrejskaja žančyna. XVIII stahodździe. Malunak Jana Piatra Norblina.
Razrucha ŭ krainie, strašnyja rasijskija vajaki, jakija spustašajuć majontki kniazia Radziviła, što dałučyŭsia byŭ da antyrasijskaj kanfiederacyi, i mohuć schapić luboha na vulicy za pravadnika, kab ździekavacca ź jaho i ŭrešcie zabić. I sam kniaź Radzivił Panie Kachanku, jaki «praz zaniadbanaje vychavańnie i brak navučańnia byŭ adnym z samych raspusnych kniazioŭ, jakija kali-niebudź žyli na śviecie».
Litoŭskaja (biełaruskaja) sialanka. XVIII stahodździe. Malunak Jana Piatra Norblina.
Vialikaja častka knihi pryśviečanaja tahačasnaj jaŭrejskaj sistemie adukacyi ź jaje kultam Tałmuda, dzie «samyja dziŭnyja rabinskija vydumki pravodzilisia z vytančanaj dyjalektykaj, a najnikčemniejšyja daśledavańni — z najvyšejšym napružańniem duchoŭnych siłaŭ». Aŭtar taksama raskryvaje sposaby samaadukacyi, jakimi jon karystaŭsia. I tut nie miesca lišniaj ścipłaści: Majman, umieŭšy čytać tolki jaŭrejskija litary, samastojna zasvoiŭ łacinski ałfavit i navučyŭsia čytać pa-niamiecku.
Litoŭski (biełaruski) sielanin. XVIII stahodździe. Malunak Jana Piatra Norblina.
Kniha napisanaja z vydatnym humaram. Hetaja vybuchovaja sumieś trahičnaha i kamičnaha paznajecca ŭ Šałom-Alejchiema, Isaka Babiela, Ramena Hary, što vyjšli paźniej z toj samaj tradycyi. Pierakładzienaja biełaruskaj movaj «Aŭtabijahrafija» pryniasie zadavalnieńnie čytaču i daść mahčymaść zirnuć na historyju Biełarusi ź jašče adnaho niezvyčajnaha rakursu.
* * *
«U dom maich baćkoŭ uziali słužankaju biednuju, ale nadta pryvabnuju dziaŭčynku prykładna majho ŭzrostu. Dziaŭčynka spadabałasia mnie nadzvyčajna. Uva mnie pračnulisia žadańni, jakich ja dahetul nie viedaŭ. Ale pavodle strohaje rabinskaje marali ja musiŭ ścierahčysia, kab uvažliva nie pahladzieć na dziaŭčynku, kab nie zahavaryć ź joj…
Adnojčy zdaryłasia tak, što ŭsie žančyny z domu pajšli ŭ łaźniu, jakaja pavodle miascovaha zvyčaju ładzicca paru razoŭ na tydzień. A jak moj instynkt padśviadoma pryhnaŭ mianie vypadkova tudy, dzie była łaźnia, to ja adrazu ŭhledzieŭ hetuju pryvabnuju dziaŭčynku, jak jana z parylni ŭskočyła ŭ rečku…
Hety vyhlad pryvioŭ mianie ŭ zachapleńnie; kali ja aprytomnieŭ, to, pamiatajučy pra tałmudysckija zakony, chacieŭ biehčy nazad, ale nie moh. Ja stajaŭ na miescy, jak asłupianieły».
* * *
«Bolšaść [šlachty] bavić svajo žyćcio ŭ nievuctvie i razbeščanaści.
Jany vychvalajucca tytułami i ordenami, jakija hańbiać svaimi dziejańniami, vałodajuć šmatlikimi majontkami, jakimi nie zdatnyja kiravać, varahujuć adzin z adnym, praz što karaleŭstva niepaźbiežna robicca abjektam rabunku susiedziaŭ».
* * *
Łyžka dziohciu: U knizie sustrakajucca prykryja pamyłki pierakładu.
«Polski hulden». Hulden u niamieckaj movie, ź jakoj pierakładalisia ŭspaminy, — «załaty», «złoty». U Rečy Paspalitaj chadzili ŭsio ž złotyja, a nie huldeny.
Pra adnaho suplamieńnika-złydnia znakamity fiłosaf nibyta piša: «Hety typ byŭ ciomny nievuk, navat nie razumieŭ žydoŭskaje movy i tamu karystaŭsia rasiejskaju». Oj, nie moh ciomny nievuk u XVIII stahodździ rasiejskaj movaj, žyvučy pad Stoŭbcami, karystacca — tady heta była tut zamiežnaja mova, jakuju viedali tolki adukavanyja ludzi. A ŭ aryhinale to miełasia na ŭvazie mova jaŭna «ruskaja» — h.zn. u terminałohii taho času biełaruskaja.
Unijackaha śviatara niapravilna nazyvać «rasiejskim papom». «Ruskimi» ŭ toj čas nazyvali akurat biełarusaŭ i ŭkraincaŭ, u adroźnieńnie ad «maskoŭcaŭ», «maskaloŭ», «rasiejcaŭ».
