Faru Vitaŭta nasamreč pabudavaŭ Stefan Batoryj
«Jon cudoŭny», — pieršaje, što prychodziła ŭ hałavu čałavieku, jaki bačyŭ hety chram. Ciapier hrodziency chočuć adnavić hety haradski cud. Piša Jaŭhien Asnareŭski.
Jezuity ŭsio-taki vykanali volu Batoryja i pryjšli ŭ Hrodna. Prosta nasuprać Fary (na piarednim płanie) jany ŭźviali cudoŭny kaścioł Śviatoha Franciška Ksavieryja, hałoŭny katalicki chram horada.
Faru Vitaŭta, jakuju my viedajem, nasamreč zbudavaŭ Stefan Batoryj. Atrymaŭšy ad baćki Hrodna, Vitaŭt zrabiŭ jaho svajoj rezidencyjaj i da 1389 hoda zbudavaŭ draŭlany kaścioł, adzin z najstarejšych va Uschodniaj Jeŭropie. A Batoryj uźvioŭ vializny hotyka-reniesansny kaścioł, paraŭnalny ź Vilenskaj katedraj. Chram pavinien byŭ stać jahonaj pachavalniaj. Staruju draŭlanuju Faru Vitaŭta razabrali, a kaścioł Batoryja atrymaŭ u spadčynu jaje nazvu.
Batoryj chacieŭ padaryć chram jezuitam, ale jany nie zachacieli
Batoryj płanavaŭ pryvabić jezuitaŭ u lubimaje Hrodna, kab zasnavali tut kalehium — tahačasny ŭniviersitet. Dla jezuitaŭ pryznačaŭsia i novy kaścioł. Jezuity, adnak, nie śpiašalisia. Los pabudovy nie byŭ vyrašany, kali Batoryj raptam pamior.
Paśla śmierci jahonaje cieła było dastaŭlena ŭ budynak na miescy ciapierašniaha Pałaca tekstylščykaŭ. Tam i adbyłosia pieršaje anatamiravańnie va Uschodniaj Jeŭropie. Paśla hetaha cieła pieranieśli ŭ novy chram, a praz paŭtara hoda adpravili ŭ Krakaŭ. Choć apošniaja vola Batoryja — lažać u horadzie nad Niomanam.
Budavałasia pa italjanskim prajekcie
Architektaram chrama čaściakom nazyvajuć karaleŭskaha dojlida Sankci Hučy. Adnak isnuje hipoteza pra aŭtarstva Jana Maryi Biernardoni, jaki stvaryŭ kaścioł jezuitaŭ u Niaśvižy — pieršy baročny chram Biełarusi. Płan Fary Batoryja jość u «Kijeŭskim albomie» — zborniku architekturnych čarciažoŭ Biernardoni. Da taho ž, znakamity italjanski dojlid byŭ jezuitam, a chram budavaŭsia mienavita jak jezuicki.
Jak vyhladaŭ chram Batoryja, možna pabačyć na hraviury Tamaša Makoŭskaha 1600 hoda. Kaścioł mieŭ kala 60 mietraŭ u daŭžyniu i kala 25 — u šyryniu. Hety budynak my i viedajem jak Faru Vitaŭta. Jon pieražyŭ usie vojny i pažary i datrymaŭsia da 1961 hoda.
Stahodździe Fara była Safijskim saboram
Paśla padziełaŭ Rečy Paspalitaj u rasijskich uładaŭ źjaviłasia ideja pierabudavać Faru ŭ pravasłaŭny chram. I ŭ 1807-m sabor byŭ aśviečany ŭ honar Śviatoj Safii.
Na dziva, budynak źviedaŭ niaznačnyja źmieny i mała nahadvaŭ pravasłaŭnyja chramy tahačasnaj Rasii. Sabor navat zachavaŭ hatyčnyja vokny, a vieža atrymała kruhlavy kupał, padobny na pieršapačatkovy, z hraviury Makoŭskaha. U takim vyhladzie Fara trapiła ŭ abjektyvy pieršych fatohrafaŭ i na malunak Napaleona Ordy.
Adnak pravasłaŭnaje duchavienstva niepakoiła, što chram «bolš padobny da kaścioła, čym da pravasłaŭnaj carkvy». I paśla pažaru 1892 hoda na centralnaj płoščy Hrodna źjaviŭsia vielizarny psieŭdaruski sabor, adzin z najbolšych pravasłaŭnych saboraŭ, što kali-niebudź isnavali na Biełarusi.
Vunderkind-padryŭnik
U 1920-ja hady Safijski sabor viarnuli katalikam i pierabudavali ŭ harnizonny kaścioł. Architektar viarnuŭ hatyčnyja vokny, ale pakolki hraviury Makoŭskaha jon nie viedaŭ, kupał daviałosia prydumvać.
Paśla vajny ŭ Fary zrabili zierniaschovišča, była ideja raźmiaścić tam kinateatr abo Dom fizkultury.
Ale ŭ 1961 hodzie ŭłady vyrašyli źnieści chram jak «avaryjny budynak». Uzryvali paciamnu, u noč na 29 listapada.
400-hadovyja cahliny vykarystali «dla proizvodstva dorožnych stroitielnych rabot (vriemiennoje pokrytije projezžiej časti ulic, vtoroj katiehorii trotuarov, dorožiek)».
U Hrodnie chadziła lehienda, što padryvam kiravała dziaŭčynka ź Leninhrada, vunderkind. Pa inšaj viersii — žančyna maleńkaha rostu, jakuju lohka było pryniać za dzicia.
Kali adnovim — budzie simvałam
Hałoŭnyja hatyčnyja sabory Jeŭropy źjaŭlajucca simvałami dziaržaŭ i narodaŭ: sabor Śviatoha Vita ŭ Prazie, sabor Paryžskaj Božaj Maci, Viestminstarskaje abactva ŭ Łondanie. Navat amierykancy paličyli patrebnym pabudavać u siabie vializny hatyčny Vašynhtonski nacyjanalny sabor. Na terytoryi Biełarusi takim chramam-simvałam mahła b stać Fara Vitaŭta — chram, jaki fundavali Bona Sforca, Stefan Batoryj…
Adzin z arhumientaŭ praciŭnikaŭ adnaŭleńnia — niajasna, jakoj kanfiesii budzie naležać chram. Kampramisnym rašeńniem było b zrabić adnoŭleny budynak kancertnaj załaj ci inšym nierelihijnym abjektam.
Takim byŭ pieršapačatkovy vyhlad Fary Vitaŭta. Rekanstrukcyja Aleny Kvitnickaj.
Pakul ža haradžanie i hości mohuć ahledzieć tolki pamiatny znak na miescy śviatyni, a taksama apsidu kaścioła biernardyncaŭ z hatyčnymi voknami. Uzoram dla jaje pasłužyła jakraz apsida Fary Vitaŭta.
