Jak i čamu Zachad pieramoh Uschod
Jašče ŭ pačatku XV stahodździa dumka pra toje, što niekali Zachad budzie daminavać nad reštaj śvietu, zdavałasia varjackaj. Ale tak stałasia. Jak? Adkaz sprabavaŭ znajści brytanski historyk i žurnalist Nił Fierhiusan u knizie «Cyvilizacyja. Zachad i rešta śvietu».
Kniha była pierakładziena na dziasiatki moŭ, vyjšła pa ŭsim śviecie. Cikava pahladzieć, jakija roznyja vokładki vybrali vydaŭcy. Hadzińnik, iraničny kompas sa strełkaj na zachad, džentlmienski kapialuš (Niderłandy, Ukraina, arabski śviet). Sučasnyja biełyja kaŭnieryki, siaredniaviečnyja kupcy i «Kantora bavoŭny ŭ Novym Arleanie» Edhara Deha (Francyja, Rumynija, Brazilija). Hałandski «Partret maładoha čałavieka z čerapam», što nahadvaje pra chutkapłynnaść žyćcia (finy), dy viečnaja Staražytnaja Hrecyja (japoncy). Kitajcy, jak zaŭždy, ścipłyja.
Fierhiusan vyłučaje šeść śfier, staŭleńnie da jakich vyznačaje pośpiech adnaho hramadstva i zaniapad inšaha.
1. Kankurencyja
Kali b vy trapili ŭ Kitaj u pačatku XV stahodździa, vy b ździvilisia, nakolki heta technałahična raźvitaja dziaržava. Vialiki kitajski kanał, jaki budavaŭsia kala dźviuch tysiač hadoŭ, raściahnuŭsia bolš čym na 1 700 kiłamietraŭ. Kožny hod pa im pieravozili 12 tysiač baržaŭ sa zbožžam. Dla paraŭnańnia: samy znakamity i doŭhi kanał u Jeŭropie na toj čas, Vieniecyjanski, nie mieŭ i 4-ch kiłamietraŭ udoŭžki.
Daminavaŭ Kitaj taksama ŭ navucy. Drukarski stanok z nabornym šryftam u Kitai vynajšli jašče ŭ XI stahodździ, za 400 hadoŭ da Hutenbierha. Siejałka, jakaja źjaviłasia ŭ pieradavoj i adnosna zamožnaj Paŭnočnaj Italii ŭ XVI stahodździ, była viadomaja kitajcam z II stahodździa da našaj ery. Zapałki, mahnitny kompas, zubnaja ščotka… Śpis kitajskich inavacyj možna praciahvać biaskonca. Kitajcy, jakija ličyli jeŭrapiejcaŭ varvarami, mieli na heta ŭsie padstavy. Ale dalej niešta pajšło nie tak.
Fierhiusan ličyć, što prablemaj Kitaja była adsutnaść kankurencyi.
Pakul drobnyja jeŭrapiejskija dziaržavy vajavali i kankuravali pamiž saboj, raspracoŭvali novyja technałohii ŭ marapłavańni i inšych śfierach, zamožny centralizavany Kitaj nie mieŭ patreby ŭ zamiežnym handli. Impieratary nie žadali handlavać z «varvarami»: u Kitai i tak usio było. I kali marski handal stymulavaŭ technałahičnaje raźvićcio Jeŭropy, Kitaj zastaŭsia na miescy.
Fierhiusan znachodzić pryčyny hetaha ŭ asablivaściach kanfucyjanskaha śvietapohladu. Kitajem kiravała prafiesijnaja biurakratyja. Čynoŭnikaŭ brali na słužbu paśla składanaj sistemy ekzamienaŭ.
Asablivuju ŭvahu nadavali vyvučeńniu čatyrochknižža kłasikaŭ kanfucyjanstva, ź jakoha treba było vyvučyć 431 286 znakaŭ.
Takaja sistema absalutna nie spryjała inavacyjam i vychoŭvała kansiervatyŭnuju elitu, nie zdolnuju myślić stratehična. Hetaje čynoŭnictva pachavała marskija mahčymaści Kitaja.
U toj čas Jeŭropa, padzielenaja na šmatlikija maleńkija dziaržavy, stała arenaj vielizarnaj kankurencyi, u tym liku na mory. Partuhalcy, ispancy, anhličanie, hałandcy budavali karabli, stvarali handlovyja šlachi i kałanizavali ziemli. Nievialikija jeŭrapiejskija dziaržavy, dziakujučy materyjalnym pieravaham handlu i kałanizacyi, apiaredzili vialikija cyvilizacyi Uschodu.
2. Navuka
Adna z pryčyn daminavańnia Zachadu — imklivaje raźvićcio navuki. Ale tak było nie zaŭsiody.
Stahodździami napieradzie tut byli isłamskija dziaržavy. Mienavita jany zmahli zachavać dla čałaviectva tvory aŭtaraŭ Antyčnaści. Musulmanskija matematyki stvaryli ałhiebru (z arabskaj «al-džabr» — składańnie raźbitych častak). A pieršaj VNU možna ličyć univiersitet Al-Karaŭin, adkryty ŭ Maroka ŭ 859 hodzie. Ale čamu musulmanskaja navuka pačała adstavać?
Aŭtar miarkuje, što šlach Jeŭropy da navukovaj revalucyi maje vytoki ŭ chryścijanskim vučeńni pra adździaleńnie carkvy ad dziaržavy. A Karan nastojvaje na jednaści luboj ułady, zasnavanaj na isłamie. Pakul u Jeŭropie bujała navukovaja revalucyja, isłamskija śviatary vyrašyli, što vyvučeńnie hrečaskaj fiłasofii niesumiaščalnaje z vyvučeńniem Karana. Antyčnyja knižki spalvali, miedrese skancentravalisia vyklučna na bahasłoŭi.
Imklivy šturšok raźvićciu navuk dało vynachodnictva drukarskaha stanka. A ŭ musulmanskim śviecie drukarstva nie vitałasia. Dla asmanaŭ pisanaje ad ruki ličyłasia śviatym — isnavała navat relihijnaje błasłavieńnie dla piara. Musulmanskija navukoŭcy, jakija raniej natchniali jeŭrapiejcaŭ, ciapier akazalisia adrezanymi ad apošnich daśledavańniaŭ. (Naprošvajucca paraleli z sučasnymi napadkami na internet i elektronnyja knihi.)
Pakul asmanski klir tarmaziŭ navukovy prahres, jeŭrapiejskija vaładary stymulavali raźvićcio valnadumstva i navuki. Asabliva jaskrava heta prajaŭlajecca ŭ asobie pruskaha manarcha Frydrycha II, u časy kiravańnia jakoha Prusija pieražyvała sapraŭdny kulturny bum. Adkryvalisia sałony, dyskusijnyja kłuby, kniharni, časopisy, navukovyja tavarystvy…
Raźvićcio navuki zakranuła i vajskovuju spravu. Jašče da Vienskaj bitvy 1683 hoda jeŭrapiejskija i asmanskaja armii mieli prykładna adnolkavy technałahičny ŭzrovień. Ale ŭ XVIII stahodździ Zachad pieražyŭ revalucyju ŭ balistycy, stvaryŭšy artyleryju, zdolnuju bić prycelna, u paraŭnańni ź jakoj asmanskaja była nieefiektyŭnaj.
Asmanskija kiraŭniki ŭśviedamlali adstałaść svajoj dziaržavy i ščyra imknulisia impartavać jeŭrapiejskija praktyki i technałohii. Adnak reformy zastavalisia paviarchoŭnymi, što pryviało da poŭnaha zaniapadu Asmanskaj impieryi, na reštkach jakoj źjaviłasia Turcyja, jakuju ŭsurjoz madernizavaŭ tolki Ataciurk u XX stahodździ.
3. Ułasnaść
Centram sučasnaha zachodniaha śvietu źjaŭlajucca ZŠA, zasnavanyja brytanskimi kałanistami. Ale čamu lidaram stali jany, a nie, naprykład, paŭdniovaamierykanskija dziaržavy, zasnavanyja ispanskimi — taksama jeŭrapiejskimi — kałanistami? Fierhiusan ličyć, što pryčyna ŭ struktury i arhanizacyi ŭłasnaści.
Brytanskaja administracyja prapanoŭvała svaim kałanistam akry ziamli. Anhlija zabiaśpiečvała niejmaviernuju sacyjalnuju mabilnaść. Pasialeniec moh pryjechać u Amieryku ni z čym, a na praciahu niekalkich hadoŭ stać ułaśnikam i vybarcam.
Vysokaja dola ziemleŭłaśnikaŭ była charakternaja nie tolki dla Paŭnočnaj Amieryki, ale i dla inšych brytanskich kałonij, takich jak Aŭstralija i Novaja Ziełandyja. Mienavita viaršenstva prava jak sposab abarony ŭłaśnikaŭ i mirnaha vyrašeńnia majomasnych sprečak lahło ŭ asnovu ŭstojlivaha pradstaŭničaha praŭleńnia.
A voś u ispanskich kałonijach usio było inakš. Majontki pieradavalisia kankistadoram u kiravańnie, ale nie va ŭłasnaść. Heta była sistema daniny ŭ vyhladzie rabskaj pracy i biaźlitasnaj ekspłuatacyi karennaha nasielnictva. Jak vynik — paŭdniovaamierykanskija dziaržavy, staŭšy niezaležnymi ŭ pačatku XIX stahodździa, nie mieli tradycyi pradstaŭničaha praŭleńnia, zatoje mieli hłybokuju niaroŭnaść u raźmierkavańni ziamli dy mižrasavuju varožaść, ciesna źviazanuju z ekanamičnaj niaroŭnaściu.
4. Miedycyna
Nił Fierhiusan miarkuje, što jeŭrapiejcy prosta nie zmahli b pabudavać svaje hihanckija kałanijalnyja impieryi biez raźvićcia miedycyny.
XIX stahodździe prachodziła pad ściaham kałanizacyi Afryki. Zachodniaja Afryka niezdarma mieła reputacyju mohiłak dla biełych. Pomnik na vostravie Hare ŭ Sieniehale 21 francuzskamu lekaru, jaki zahinuŭ pry ŭspyšcy žoŭtaj lichamanki ŭ 1878 hodzie, krasamoŭna nahadvaje pra ryzyku, jakoj padviarhalisia jeŭrapiejcy ŭ Afrycy. Kali b pakazčyki śmiarotnaści zastavalisia takimi ž vysokimi, jeŭrapiejski kałanijalny prajekt u Afrycy moh zahinuć u zarodku. Budučynia impieryjalizmu zaležała ad mikraskopa, navukoŭca i doktara.
U francuzskich łabaratoryjach vyvučali chaleru, malaryju, šalenstva i vospu. Hetyja sproby byli zasnavanyja na navatarskich pracach Łui Pastera, jaki raspracavaŭ mikrobnuju teoryju ŭ 50—60-ja hady XIX stahodździa. U kancy stahodździa francuzskija kałanijalnyja ŭłady pačali raspaŭsiudžvać miedycynskuju sistemu na ŭsiu Francuzskuju Zachodniuju Afryku. Takim čynam śmiarotnaść źmianšałasia nie tolki siarod kałanijalnaj administracyi, ale i siarod tubylcaŭ — ich praciahłaść žyćcia rasła navat bolšymi tempami, čym jeŭrapiejcaŭ.
Sam pohlad aŭtara na kałanizacyju Afryki moža padacca pravakacyjaj. Mejnstrymnaje mierkavańnie zvodzicca da taho, što kałanizacyja była adnaznačnym złom. Ale Fierhiusan ličyć inakš: niahledziačy na ŭsie niedachopy i złačynstvy brytanskaj i francuzskaj kałanijalnych administracyj, jakaść i praciahłaść žyćcia tubylcaŭ rasła.
5. Spažyvańnie
Jak miarkuje Fierhiusan, adna z pryčyn daminavańnia Zachadu — kultura spažyvańnia, jakaja zaŭsiody ruchała technałohii i inavacyi. Praha ludziej da spažyvańnia jak maha bolšaj kolkaści pradukcyi viała da aptymizacyi vytvorčych pracesaŭ.
Asabliva jaskrava heta prasočvajecca na prykładzie adzieńnia. I tut ničoha dziŭnaha: pramysłovaja revalucyja biare svoj pačatak mienavita ŭ tekstylnaj pramysłovaści. Pramysłovaja revalucyja nie adbyłasia b biez raźvićcia hramadstva spažyvańnia z amal biaskoncym popytam.
Zamiena adzieńnia na jeŭrapiejskaje stała atrybutam kožnaj viesternizacyi: reformy Piatra I u Rasii, Ataciurka ŭ Turcyi albo Mejdzi ŭ Japonii. Refarmatary razumieli, nakolki mahutnym ruchavikom pieramien było zachodniaje adzieńnie. Heta bolš, čym prosta źmiena imidžu.
Fierhiusan piša, što mienavita hramadstva spažyvańnia dazvoliła pieramahčy ZŠA ŭ chałodnaj vajnie suprać SSSR.
Kali b chałodnaja vajna pierajšła ŭ «haračuju» fazu, vielmi vierahodna, što pieramoha zastałasia b za SSSR. Palityčnaja sistema Savieckaha Sajuza była značna lepš prystasavanaja da vajny i vajennych strat, a ekanomika idealna padychodziła dla masavaj vytvorčaści składanaha ŭzbrajeńnia. Ale ZŠA prapanavali bolš pryvabnaje mirnaje žyćcio. Centralizavanaje ekanamičnaje płanavańnie, efiektyŭnaje ŭ jadziernaj honcy, nie zadavalniała štodzionnyja patreby spažyŭcoŭ.
Nievypadkova simvałam viesternizacyi ŭ SSSR taksama vystupała zachodniaje adzieńnie — džynsy.
6. Pracoŭnaja etyka
Apošniaja pryčyna daminavańnia Zachadu, na dumku Fierhiusana, — pracoŭnaja etyka. Źviazanaja jana ŭ pieršuju čarhu z relihijaj.
Paśla Refarmacyi ekanamičny polus Jeŭropy zrušyŭsia na paŭnočny zachad, u pratestanckija krainy. Da Refarmacyi chryścijanskuju nabožnaść bačyli asobna ad materyjalnych spraŭ, śviataść była ŭ admovie ad mirskoha. Paśla Refarmacyi ŭsio źmianiłasia. Pratestanckija relihijnyja płyni, naadvarot, rasceńvali pracavitaść, aščadnaść i nastojlivaść jak formu nabožnaści. Pratestantyzm bačyŭ u hetym ratavańnie čałavieka.
Akramia taho, pratestanckaja etyka zabiaśpiečvała kapitalistaŭ dobrasumlennymi rabotnikami, jakija hladzieli na pracu jak na žyćciovuju metu, pažadanuju Boham.
Tezis pra ŭzajemasuviaź pratestanckaj etyki z raźvićciom ekanamičnych adnosin davoli sprečny. Naprykład, u Hiermanii samyja bahatyja ziemli — paŭdniovyja, a jany pieravažna katalickija. U toj čas jak pratestanckaja Paŭnočnaja Hiermanija źjaŭlajecca adnosna biednaj. Dyj sam kapitalizm pačaŭ zaradžacca ŭ haradach-dziaržavach Paŭnočnaj Italii jašče da źjaŭleńnia pratestantyzmu. Ale fakt zastajecca faktam: ahułam pratestanckija krainy raźvivalisia chutčej. Pryčynu Fierhiusan bačyć jašče i ŭ tym, što pratestantyzm zaachvočvaŭ piśmiennaść (dziela mahčymaści samastojna vyvučać Bibliju) i masavaje knihadrukavańnie. Razam z navukovymi dasiahnieńniami heta spryjała ekanamičnamu raźvićciu.
U toj ža čas «etyka stabilnaści» kitajskaha kanfucyjanstva pryviała da admovy ad novaŭviadzieńniaŭ i zaniapadu Kitaja. Toje ž adbyłosia i ŭ isłamskim śviecie, dzie «niaźmiennaść» dušyła lubyja pieramieny.
