Prykład dla deputataŭ Pałaty: jak dziejničali pasły-biełarusy ŭ polskim parłamiencie 20-ch
«Jašče była vialikaja šafa, jakoj adharodžvaŭsia nievialiki zakutok. Tam, na raskładzienym na padłozie sieńniku, časta načavaŭ sienatar polskaha parłamienta — heta jak deputat Savieta Respubliki ŭ našy časy — Alaksandr Ułasaŭ». Piša historyk Andrej Vaškievič.
Hminny pisar navat nie ŭstaŭ z-za stała i, hledziačy prosta ŭ vočy deputatu Siejma Symonu Raku-Michajłoŭskamu, skazaŭ: «Niestety, panie pośle, vujt vyjechał do Lidy v spravach słužbovych, bendzie tylko jutro» («Na žal, panie deputacie, vojt vyjechaŭ u Lidu pa słužbovych spravach, budzie tolki zaŭtra»). Rak-Michajłoŭski maciuknuŭsia sam sabie: zaŭtra jamu ŭžo treba być u Varšavie, a sialanie sami nijak nie prymusiać vojta zaśviedčyć ich zajavy na adkryćcio biełaruskaj škoły ŭ hminie. Zasmučany, jon dastaŭ pačak papiaros i pierad tym, jak pakinuć budynak hminy, zakuryŭ. Raptam z-za pryadčynienych dźviarej vialikaj kancylarskaj šafy pačuŭsia kašal, i adtul vyvaliŭsia pačyrvanieły vojt. Pakul jon u papiarosnym dymie dachodziŭ da siabie, pisar, śmiejučysia, kanstatavaŭ: «Pozna my vas ubačyli, panie pasoł, nie było tołkam kudy schavacca». Rak-Michajłoŭski ŭśmichnuŭsia i kinuŭ vojtu pačak školnych dekłaracyj: «Rehistrujcie. I siońnia ŭ vašaj hminie my stvaryli jašče niekalki novych hurtkoŭ Tavarystva biełaruskaj škoły».
Narodnyja deputaty
Samaja znakamitaja zachodniebiełaruskaja kulturna-aśvietnaja arhanizacyja pačynałasia z pakoja ŭ vilenskaj kamianicy. Tut byli dva stały, niekalki kresłaŭ i doŭhaja skrynia, na jakoj padčas pasiadžeńniaŭ siadzieli siabry TBŠ.
Jašče była vialikaja šafa, jakoj adharodžvaŭsia nievialiki zakutok. Tam, na raskładzienym na padłozie sieńniku, časta načavaŭ sienatar polskaha parłamienta — heta jak deputat Savieta Respubliki ŭ našy časy — Alaksandr Ułasaŭ.
Biełaruskija deputaty musili prysutničać na pasiadžeńniach i, pryjechaŭšy z Varšavy na dzień-dva, nie mieli navat času pabačycca ź siemjami. Pieranačavaŭšy ŭ chałodnym pakoi na Vilenskaj, 12, jany rankam kiravalisia ŭ pravincyju, u bok Hrodna, Baranavičaŭ, Hłybokaha, Vilejki, kab zakładać novyja hurtki Tavarystva biełaruskaj škoły i baranić miascovych sialan ad svavolstva ŭładaŭ.
Akruhovy źjezd TBŠ u Hrodnie. U centry z bukietami kvietak Alaksandr Ułasaŭ i Ryhor Šyrma. 1928 hod.
Tavarystva biełaruskaj škoły paŭstała ŭ 1921 hodzie na terytoryi tak zvanaj Siaredniaj Litvy, jakaja ŭ chutkim časie stała Vilenskim vajavodstvam Polščy. Pad dekłaracyjaj ab stvareńni TBŠ stajać proźviščy bolš čym paŭsotni čałaviek: Anton Łuckievič, Branisłaŭ Taraškievič, Adam Stankievič, Makar Kraŭcoŭ (Kaścievič), Symon Rak-Michajłoŭski… Što ni asoba — to lehienda.
Školny plebiscyt
Čym zajmalisia dziejačy TBŠ? Hałoŭnaja zadača była — vyratavać biełaruskija škoły.
Dziela hetaha jašče ŭ siaredzinie 1920-ch u Zachodniaj Biełarusi prajšoŭ školny plebiscyt, kali svaje zajavy na adkryćcio biełaruskich škoł padali dziasiatki tysiač baćkoŭ. Ułady vielmi supraciŭlalisia hetaj inicyjatyvie (choć jana prachodziła ŭ poŭnaj adpaviednaści z zakonami ab movach, pryniatymi parłamientam u 1924 hodzie), adnak vymušanyja byli adkryć niekalki dziaržaŭnych biełaruskich škoł, a taksama dziasiatki polska-biełaruskich. Patrochu raźvivałasia i pryvatnaje biełaruskaje školnictva.
Treba było staracca i zachavać tyja biełaruskija škoły, jakija ŭtvarylisia jašče «da palakaŭ», u 1916—1920 hadach. Hetyja škoły davali pracu dla socień nastaŭnikaŭ.
Alaksandr Ułasaŭ ź siamjoj. Fota: Wikimedia Commons.
Akramia taho, tavarystva adkryvała biblijateki-čytalni i staviła teatralnyja pastanoŭki.
Pakolki polskija ŭłady zabaraniali stavić «nieadcenzuravanyja» pjesy, to tvory biełaruskich dramaturhaŭ treba było pravieści praz cenzuru, a paśla nadrukavać. Usio heta kłałasia na plečy centralnych orhanaŭ TBŠ.
Aktyvisty vučyli pjesy, rychtavali scenahrafiju, kaściumy, a hledačy źbiralisia ź dziasiatkaŭ viosak. Papularnymi byli pjesy «Zmahary za ideju» I.Tahabočnaha, «Dryhva», «Čort i baba» F. Alachnoviča, «Pakoj u najmy» (pierakład z polskaj Michasia Čarota), «Boty», «Pašylisia ŭ durni» (pierakład z ukrainskaj). Šalonaj papularnaściu karystałasia pjesa «Źbiantežany Saŭka» Leapolda Rodzieviča.
Hurtok u vioscy Zapolle. 1930-ja hady.
Miascovyja ŭłady časta zabaraniali naohuł źbiracca na volnym pavietry ci ŭ haspadarčych pabudovach: maŭlaŭ, spalicie viosku. Tamu važnaj zadačaj stała pabudova biełaruskich narodnych damoŭ.
Sialanie nieśli dziela budaŭnictva apošniuju załatoŭku, a niekatoryja navat carski załaty piacirublovik ci zaroblenyja za akijanam dalary.
Ciaham 1920-ch hadoŭ TBŠ zbudavała kala saraka narodnych damoŭ, dzie byli i biblijateki, i miesca dla repietycyj dy teatralnych pastanovak.
«Vychad jość»
Na piku raźvićcia ŭ 1927 hodzie TBŠ mieła amal 500 hurtkoŭ i naličvała kala dziesiaci tysiač siabroŭ.
Najbolš hurtkoŭ było na Navahradčynie, Kosaŭščynie, Słonimščynie, Staŭbcoŭščynie, Lidčynie. Absalutnym lidaram była Hrodzienskaja paviatovaja akruha TBŠ, jakaja naličvała až 63 hurtki. Kiravaŭ TBŠ na Hrodzienščynie ścipły chłopiec sa Skidziela Piatro Siaŭruk, jaki, budučy prychilnikam fiłasofii niepraciŭleńnia złu siłaj Lva Tałstoha, tym nie mienš nie bajaŭsia ni represij palicyi, ni turmy. U časy Piatra Sieŭruka ŭ hrodzienskaje TBŠ išli nie tolki biełarusy, ale i ruskija, dy navat i jaŭrejskaja moładź.
Kniharnia TBŠ u Hrodnie. Na fota — miascovyja dziejačy Pilip Kizievič i Nadzieja Łamaševič. 1920-ja hady. Fota: Hrodzienski dziaržaŭny historyka-archieałahičny muziej.
U adnym sa svaich vystupleńniaŭ Siaŭruk kazaŭ: «Našyja «haspadary» nie chočuć dać nam škoły, čakajučy, pakul nie złomiacca našyja siły i my zmoŭkniem dy dabravolna zhodzimsia być pryhonnymi. Ale my pavinny nie dapuścić hetaha i znajści vychad sa stanovišča. Vychad budzie taki: kali niama dziaržaŭnaj škoły, adčyniać pryvatnyja, kali nie dajuć pryvatnych, dyk treba vučyć u domu, kali niemahčyma vučyć dziaciej, dyk treba vučyć darosłych; tym, ci druhim, ci trecim šlacham vychad usio ž taki jość. Jany čakajuć i spadziajucca, što bieź ichniaj łaski my zahiniem u ciemry i zrobimsia pracoŭnaj žyviołaj, ale my pavinny vyjavić svaju žyvučaść i śviadomaść i zdabyć sabie aśvietu biez panskaje łaski».
Dapamožnik dla biełaruskich škoł «Pišy samadziejna», 1929 hod. Fota: Centralnaja navukovaja biblijateka NAN Biełarusi.
Staronka z dapamožnika «Pišy samadziejna», 1929 hod. Malunki Mikałaja Vasileŭskaha. Fota: Centralnaja navukovaja biblijateka NAN Biełarusi.
Pa hetych karcinkach dziciaci treba było skłaści apovied. Staronki z dapamožnika «Pišy samadziejna», 1929 hod. Malunki Mikałaja Vasileŭskaha. Fota: Centralnaja navukovaja biblijateka NAN Biełarusi.
Kamunizacyja i represii
Najbolšaj pahrozaj dla TBŠ byli navat nie represii polskich uładaŭ, a ŭnutranyja supiarečnaści. Unutry arhanizacyi było šmat ludziej, jakija spačuvali kamunistam, a niekatoryja navat byli ich ahientami.
U peŭnyja momanty dachodziła da taho, što navat hałoŭnuju zadaču TBŠ — zachavańnie i raźvićcio biełaruskaj kultury i adukacyi — niekatoryja radykały sprabavali abviaścić «buržuazna-nacyjanalistyčnaj» idejaj. Z kanca 1920-ch hadoŭ kiraŭnictva TBŠ taksama išło za radykalnymi łozunhami zachodniebiełaruskich kamunistaŭ. Čas-počas u rezalucyjach TBŠ tema biełaruskaj škoły adychodziła na druhi płan, addajučy pieršaje miesca dekłaracyjam ab salidarnaści z kitajskimi rabočymi abo pratestam suprać «fašystoŭskaj palityki italjanskaha ŭrada».
Budynak na vulicy Vilenskaj u Vilni, dzie ŭ 1920-ja znachodziŭsia ofis Tavarystva biełaruskaj škoły. Fota Andreja Vaškieviča.
Polskija ŭłady, u svaju čarhu, radyja byli dašukacca ŭ TBŠ suviaziaŭ z kamunistami i pačali hramić arhanizacyju. Staršyniaŭ hurtkoŭ, miascovych nastaŭnikaŭ kidali ŭ turmu na try-čatyry miesiacy, a to i na hod.
Navat kali da suda nad imi nie dachodziła, to chłopcy i dziaŭčaty niaredka vychodzili z-za krataŭ invalidami.
Pamior ad suchotaŭ u Skidzieli Piatro Siaŭruk, skončyła žyćcio samahubstvam nastaŭnica sa Słonimščyny Maryja Biełavus, zastreliŭsia paet z-pad Łunna Michaś Javar…
Asabliva zaciata likvidavalisia hurtki na poŭnačy Paleskaha vajavodstva. Polskija ŭłady rychtavalisia da pierapisu 1931 hoda i pastavili zadaču — tamtejšych žycharoŭ zbolšaha zapisać «tutejšymi», kab istotna źmienšyć kolkaść biełarusaŭ u polskaj dziaržavie. Ale dla hetaha treba było pakazać, što tam niama anijakaj biełaruskaj aktyŭnaści. Najbolšy ŭdar pryjšoŭsia pa Kosaŭskim paviecie, dzie kolkaść hurtkoŭ źmienšyłasia ź piacidziesiaci da dvaccaci.
Ledź-ledź, ale žyvyja
Paśla pahromu adžyć tavarystvu było niaprosta. Z usich akruhovych (paviatovych) upraŭ zastałasia tolki Biełastockaja. Mienavita ŭ Biełastoku ŭ listapadzie 1932-ha prajšoŭ źjezd, na jakim bolšaść siabroŭ pastanaviła: TBŠ pavinna nadavać mienš uvahi palityčnym łozunham, a bolš zajmacca kulturnaj rabotaj i dapamohaj svaim siabram.
Demanstracyja prychilnaści da kulturna-aśvietnaj pracy dała svoj plon. Narod śmialej paciahnuŭsia zakładać novyja hurtki TBŠ, a ŭ lutym 1933-ha kiraŭnictva arhanizacyi vyjhrała sudovy praces pa abvinavačvańni ŭ kamunistyčnaj prapahandzie.
A vosieńniu 1933-ha zachodniebiełaruskija kamunisty strelili pa kiraŭnictvie TBŠ z usich svaich prapahandysckich harmat. Lidaraŭ tavarystva Ryhora Šyrmu, Fieliksa Steckieviča, Mikałaja Marcinčyka i inšych abvinavačvali ŭ pradažnictvie, zhodnictvie, žadańni źniščyć arhanizacyju. Abvinavačańni byli biazhłuzdyja, ale vielmi mocna demaralizavali biełaruskich patryjotaŭ. Usia hetaja kampanija całkam upisvałasia ŭ čarhovy etap pahromu biełaruskaj intelihiencyi ŭ BSSR, kali akurat u 1933 hodzie NKVD byli aryštavanyja byłyja deputaty polskaha Siejma, a taksama mnostva inšych zachodniebiełaruskich dziejačaŭ, jakija pierabralisia ŭ BSSR z Zachodniaj Biełarusi.
Adzinym frontam
Situacyja čarhovy raz źmianiłasia letam 1935 hoda. Kamunisty spynili krytyku kiraŭnictva TBŠ, zrazumieŭšy, što hetaja arhanizacyja zastałasia adzinaj značnaj biełaruskaj strukturaj, na jakuju jany majuć choć niejki ŭpłyŭ. Da taho momantu amal usie biełaruskija škoły ŭ Polščy byli začynienyja, i TBŠ vyrašyła razam ź Biełaruskim instytutam haspadarki i kultury (BIHiK), jaki znachodziŭsia pad upłyvam biełaruskich chryścijanskich demakrataŭ, arhanizavać čarhovy školny plebiscyt.
U lutym 1936-ha pradstaŭniki BIHiKa i TBŠ pryniali sumiesnuju dekłaracyju adnosna pačatku novaha etapa zmahańnia za biełaruskuju škołu ŭ Zachodniaj Biełarusi: «My, Biełaruski instytut haspadarki i kultury i Tavarystva biełaruskaj škoły, złučanyja adzinaj volaj i žadańniem nieści śviatło navuki biełaruskim dzieciam u rodnaj movie, budziem razam z šyrokimi narodnymi masami supolna damahacca rodnaj biełaruskaj škoły».
Sumiesnaja zajava vyklikała ŭ Zachodniaj Biełarusi chvalu entuzijazmu. Nastolki šyroka zapłanavanaj masavaj akcyi biełaruski ruch nie viedaŭ z kanca 1920-ch. Na pačatak školnaj akcyi ŭžo tady viadomy paet Maksim Tank adhuknuŭsia aptymistyčnym vieršam:
Chaj zhurtujecca ŭvieś Biełaruski Narod —
i miastečki, i vioski, i sioły.
Na kulturny vychodźcie
razhornuty front,
damahajciesia rodnaje škoły!
Try koły piekła
Školnaja akcyja adrazu sutyknułasia z zaciatym supraciŭleńniem z boku miascovaj administracyi. Palicejskija čyny, vojty i školnyja kuratoryi (anałahi našych siońniašnich adździełaŭ adukacyi) mieli zahad usialak pieraškadžać praviadzieńniu školnaj akcyi. Baćkam, jakija chacieli vučyć svaich dziaciej na biełaruskaj movie, u pieršuju čarhu nieabchodna było atrymać ad Školnaha sakrataryjata šerah dakumientaŭ, paśla zarehistravać zapoŭnienyja dekłaracyi ŭ vojta i tolki tady źviartacca ź imi va ŭstanovy aśviety. Užo na pošcie pakunki z dakumientami ad sakrataryjata pierachoplivała palicyja. Ich nie chacieli vydavać adrasatam, časta metanakiravana źniščali. Adnak takija sproby spynić školnuju akcyju ŭ samym zarodku nie mieli pośpiechu. Naprykład, žychary niekalkich viosak Navahradčyny pasłali adnaho haspadara z furmankaj u Vilniu, i toj, zrabiŭšy za niekalki dzion darohu ŭ 350 kiłamietraŭ, pryvioz sa Školnaha sakrataryjata błanki zajaŭ na adkryćcio biełaruskaj škoły.
Niaprosta było atrymać i podpisy ad vojtaŭ. Kali delehacyja ad baćkoŭ Žyrovickaj hminy Słonimskaha pavieta pryniesła da vojta na podpis 99 dekłaracyj, toj paklikaŭ palicejskaha, jaki aryštavaŭ baćkoŭ i zabraŭ u ich dekłaracyi. Častymi byli i fizičnyja ździeki: va ŭpravy TBŠ i BIHiKa prychodzili dziasiatki listoŭ, dzie pryvodzilisia vypadki hvałtu. U adzin ź listoŭ ukłali akryvaŭlenuju pasmu vałasoŭ, jakuju ŭ žychara vioski Akuninova vydraŭ miascovy palicejski. Sielanina Sokała ź vioski Zubielevičy Baranavickaha pavieta ŭ palicyi bili pa tvary, a žycharoŭ vioski Vierabjevičy Słonimskaha pavieta Jarša i Huka katavali kitajskim sposabam: pryviazaŭšy da łavy, bili humovymi dubinkami pa piatach. Niekalkich sialan sa Staŭbcoŭščyny vysłali ŭ łahier u Biarozie-Kartuzskaj. U Siejmie ŭ hety čas užo nie było kamu baranić biełaruskich aktyvistaŭ, bo nie było i demakratyčnych vybaraŭ.
Tym nie mienš vynik byŭ zaŭvažny. Školny sakrataryjat razasłaŭ 27 tysiač błankaŭ dekłaracyj ab adkryćci biełaruskich škoł, mnostva zajaŭ, instrukcyj i adozvaŭ — i kala 5 tysiač čałaviek zmahli svaje dekłaracyi padać, pisała ŭ kancy červienia 1936 hoda hazieta «Biełaruskaja krynica».
Losy arhanizataraŭ
Palicyja ŭvažliva adsočvała raźvićcio školnaj akcyi i rychtavałasia nanieści ŭdar pa kiraŭnictvie TBŠ i BIHiKa. 28 listapada 1936 hoda prajšli pieratrusy adnačasova ŭ 17-ci miescach: na pryvatnych kvaterach kiraŭnikoŭ BIHiKa i TBŠ, u štab-kvaterach hetych arhanizacyj. A ŭ pačatku śniežnia 1936-ha abiedźvie arhanizacyi byli zakrytyja.
Losy siabroŭ i kiraŭnikoŭ TBŠ byli niaprostymi. Mnohija ź ich u 1941 hodzie ŭklučylisia ŭ baraćbu z fašystami. Samyja vialikija spalenyja akupantami vioski Zachodniaj Biełarusi — Puzavičy, Bajki, Kniažavodcy, Šklensk — mieli ŭ mižvajenny čas najaktyŭniejšyja hurtki TBŠ.
Mnohija lidary TBŠ prajšli praz stalinskija łahiery. Pamior u turmie Alaksandr Ułasaŭ, vosiem hadoŭ pravioŭ na Varkucie Mikałaj Marcinčyk, navat budučy Hieroj Sacyjalistyčnaj Pracy kampazitar Ryhor Šyrma pravioŭ u minskich zaścienkach NKVD niekalki miesiacaŭ. Tyja šarahovyja aktyvisty TBŠ, jakija pieražyli vajennuju zaviruchu, zbolšaha ścipła dažyvali svoj viek, pracujučy ŭ miascovych kałhasach.
