Jak Rasija błakavała reformy ŭ Rečy Paspalitaj
Kab Reč Paspalitaja zachavałasia jak dziaržava, joj treba było źmianić jak palityčny ład, tak i ekanamičnaje žyćcio, i adnačasova sistemu abarony i biaśpieki. U Pieciarburzie i Bierlinie toje razumieli i tamu staranna pilnavali, kab u RP ničoha nie mianiałasia.
Karcina Jana Matejki «Rejtan, abo Zaniapad Polščy» pryśviečanaja padziejam sojma 1773 hoda, jaki skončyŭsia pieršym padziełam Rečy Paspalitaj.
Sprobu refarmavać Reč Paspalituju ŭ 1760-ja źviazvajuć ź imiem Adama Kazimira Čartaryjskaha — adnaho z najupłyvoviejšych mahnataŭ, kiraŭnika «Familii» Čartaryjskich, jakaja była niečym nakštałt kiroŭnaj palityčnaj partyi ŭ krainie. Paśla śmierci karala Aŭhusta III Saksonskaha karonu moh atrymać i sam Adam Čartaryjski, ale paličyŭ za lepšaje zastacca ŭ ciani i admoviŭsia na karyść svajho stryječnaha brata Stanisłava Aŭhusta Paniatoŭskaha. Kab pieramahčy kankurentaŭ, partyju Patockich, Čartaryjskija źviarnulisia pa dapamohu da Rasii.
Kanvakacyjny sojm 1764 hoda ŭ Varšavie, na jakim Paniatoŭski byŭ abrany karalom, adbyvaŭsia pad achovaj rasijskich vojskaŭ z harmatami. Častka delehataŭ pakinuła jaho. Čartaryjskija skarystalisia adsutnaściu apazicyi, kab arhanizavać hałasavańnie za reformy. Ich pieralik dapamahaje zrazumieć asnoŭnyja prablemy krainy na toj čas.
Sojm pastanaviŭ skasavać prava libierum vieta; zabaranić mahnatam źbirać pryvatnyja myty (i źbirać tolki dziaržaŭnyja, u biudžet); zabaranić na nieakreśleny čas utvarać kanfiederacyi; stvaryć u Karonie i VKŁ centralnyja orhany ŭłady — skarbovyja i vajskovyja kamisii; skasavać prysiahu budučych pasłoŭ u sojm na «pasolskich instrukcyjach» na miascovych sojmikach; unifikavać sistemu mier i vahaŭ; udaskanalić padatkaabkładańnie jaŭrejskich kahałaŭ; abmiežavać uładu hietmanaŭ; uparadkavać dziaržaŭnuju ziamielnuju majomaść; źmienšyć mahnackija pryvatnyja vojski — tahačasnyja «ČVK», pryvatnyja vajskovyja kampanii — da 300 čałaviek.
Uzamien za rasijskuju padtrymku sojm pryznaŭ za Kaciarynaj II tytuł «impieratrycy Usiaje Rusi». Hetaja drobnieńkaja, zdavałasia b, sastupka dazvolić joj u budučyni pretendavać na ziemli sučasnaj Biełarusi i Ukrainy padčas padziełaŭ Rečy Paspalitaj.
Za nastupnyja čatyry hady, adznačali naziralniki, niahledziačy na składanyja ŭmovy, ekanamičnaje žyćcio ŭ krainie ažyviłasia, pačałasia padrychtoŭka sučasnych vajskovych kadraŭ, paznačylisia pazityŭnyja zruchi ŭ palityčnym žyćci.
Heta nie ŭvachodziła ŭ płany susiednich dziaržaŭ, jakija źbiralisia ŭ pierśpiektyvie padzialić Reč Paspalituju. Rasijski pasoł Mikałaj Rapnin padjudžvaŭ kansiervatyŭnuju častku mahnataŭ suprać karala, na ŭtvareńnie Radamskaj kanfiederacyi pad łozunham viartańnia daŭniejšych šlachieckich volnaściaŭ. Śledam prajšoŭ i sojm, jaki atrymaŭ nazvu «rapninskaha». Na miascovych sojmikach, šlacham uzbrojenaha cisku i podkupu, abiralisia prarasijskija delehaty. Sojm sabraŭsia ŭ 1767 hodzie ŭ Varšavie, iznoŭ pad kantrolem rasijskich vojskaŭ.
U lutym 1768 hoda delehaty ŭchvalili «Kardynalnyja pravy», jakija admianiali pastanovy refarmataraŭ i paćviardžali staražytnyja pryvilei šlachty. Iznoŭ zakanadaŭča byli zamacavanyja vybarnaść karaloŭ, zachavańnie «na viečnyja časy» libierum vieta, vyklučnaje prava šlachty na zaniaćcie śvieckich i duchoŭnych pasad, nieparušnaść jaje fieadalnych uładańniaŭ, udzieł u kiravańni dziaržavaj naroŭni z karalom i sienatarami. Usio heta viartała Reč Paspalituju ŭ časy «Hienrykavych artykułaŭ», u XVI stahodździe.
U tyja samyja dni ŭ atočanaj rasijskimi vojskami Varšavie karol Stanisłaŭ Aŭhust padpisaŭ traktat pra «viečnuju družbu» z Rasijaj. Hetaja damova pieratvarała Reč Paspalituju ŭ rasijski pratektarat.
Suprać zamiežnaha ŭmiašańnia paŭstała Barskaja kanfiederacyja. Rasijskija vojski jaje apieratyŭna zadušyli, i ŭ 1772 hodzie adbyŭsia pieršy padzieł Rečy Paspalitaj.
Apošniaja sproba pravieści kardynalnyja reformy ŭ krainie była zroblena padčas Čatyrochhadovaha sojma 1788—1791 hadoŭ. Sojm pryniaŭ pieršuju ŭ Jeŭropie kanstytucyju, jakaja dekłaravała pieratvareńnie Rečy Paspalitaj u kanstytucyjnuju manarchiju, skasoŭvała libierum vieta i prava šlachty na kanfiederacyju, vyrazna vyznačała funkcyi vykanaŭčaj, zakanadaŭčaj i sudovaj uładaŭ.
Ale zabiaśpiečyć realizacyju pryhožaha prajekta ŭžo było niemahčyma. U abaronu «šlachieckich volnaściaŭ» arhanizavałasia Tarhavickaja kanfiederacyja, inśpiravanaja Rasijaj. Kanfiederaty zaprasili ŭ Reč Paspalituju statysiačnaje rasijskaje vojska. Karotkaja vajna skončyłasia kapitulacyjaj karala i druhim padziełam dziaržavy.
