Ich baćki byli znakavymi biełaruskimi dziejačami. A jak skłałasia žyćcio dziaciej?
Biełarusy pieršaj pałovy XX stahodździa raśli ŭ epochu vialikich źmienaŭ. Byvała tak, što baćki jašče nie ŭśviedamlali siabie biełarusami, a dzieci — užo tak. Ale byvała i naadvarot. Pa-roznamu było i ŭ siemjach lidaraŭ nacyjanalnaha adradžeńnia. Piša historyk Anton Rudak.
Čužaja baćkaŭščyna
U premjer-ministra BNR Vacłava Łastoŭskaha ad šlubu ź litoŭkaj Maryjaj Ivanoŭskaj było dźvie dački: Hanna i Stanisłava. Maryja razam ź siastroj Safijaj pisała pad psieŭdanimam Łazdzínu Pialéda, što pa-litoŭsku značyć «Sava z arešniku» — ich tvory zrabilisia kłasikaj litoŭskaj dziciačaj litaratury.
Šlub Łastoŭskich vyjaviŭsia niedaŭhaviečnym: da pačatku Pieršaj suśvietnaj vajny muž i žonka ŭžo nie žyli razam.
Adam Maldzis śviedčyć, što małodšaja dačka, Stanisłava, jakaja paźniej žyła ŭ Koŭnie, Łastoŭskaha za baćku nie ličyła. Śćviardžajuć, što nibyta sapraŭdnym baćkam Stanisłavy Łastoŭskaj byŭ Janka Kupała, jaki ŭ aficyjnym šlubie z Uładzisłavaj Stankievič, jak viadoma, dziaciej nie mieŭ.
Što tyčycca starejšaj dački, Hanny Łastoŭskaj (jana ž Ona Hłavackienie), to jana z časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny žyła ŭ Miensku, zajmałasia pierakładami na litoŭskuju movu i navat płanavała napisać uspaminy (jak cytuje Maldzis — «u piku Miadziołcy»). Adam Maldzis piša, što Hanna žyła na praśpiekcie, u domie, dzie znachodzicca krama «Antykvar» (pr. Niezaležnaści, 43). Tam žyli pa vajnie roznyja dziejačy kultury. Padrabiaźniejšych źviestak pra asabistaje i hramadskaje žyćcio abiedźviuch Łastavičanak, adnak, nie vyjaŭlena.
Dzieci kłasikaŭ
Što Janka Kupała aficyjna dziaciej nie mieŭ — vyšej užo kazałasia. A voś u Jakuba Kołasa z žonkaj Maryjaj Dźmitryjeŭnaj było troje synoŭ: Daniła, Jurka i Michaś. Daniła staŭ chimikam, paśla — pieršym dyrektaram muzieja Jakuba Kołasa, pachavany na Vajskovych mohiłkach u Minsku. Jurka (Hieorhij) prapaŭ bieź viestak na froncie pad Viaźmaj uvosień 1941-ha. Małodšy ž syn, Michaś, jašče žyvy — jon doktar techničnych navuk i dahetul, niahledziačy na pavažny ŭzrost (93 hady), niaredka ŭdzielničaje ŭ biełaruskich kulturnych mierapryjemstvach.
Jakub Kołas sa svajakami. Jurka i Daniła krajnija źleva i sprava ŭ druhim šerahu, Michaś — druhi sprava ŭ pieršym. Fota: knigasvet.adu.by.
U jašče adnaho słavutaha biełaruskaha piśmieńnika, Źmitraka Biaduli (Samuiła Płaŭnika), dziaciej było dvoje — Zoja (Zora) i Jafim.
Zoja pamierła ŭ 1975 hodzie, a Jafim (narodžany ŭ 1934 hodzie) jašče žyvie. Pa adukacyi Jafim Płaŭnik inžynier, i jon robić usio mahčymaje dla źbieražeńnia pamiaci pra svajho baćku, u pryvatnaści, sprabuje ažyćciavić ideju pieranosu jahonaha prachu z dalokaha kazachstanskaha Uralska, dzie mahiłu nichto tołkam nie dahladaje, na radzimu.
Vulica małodšaha syna
U biełaruskaha historyka, prychilnika Biełaruskaj Narodnaj Respubliki Mitrafana Doŭnar-Zapolskaha było troje dziaciej: Viačasłaŭ, Usievaład i Iryna.
Dzieci Mitrafana Doŭnar-Zapolskaha — Viačasłaŭ, Usievaład i Iryna. 1910-ja hady. Fota: archives.gov.by.
Usievaład, advučyŭšysia ŭ Kijeŭskim univiersitecie, dzie vykładaŭ jahony baćka, u 1917 hodzie zrabiŭsia aktyŭnym balšavikom i ŭznačaliŭ u Kijevie atrad Čyrvonaj hvardyi. U 1919-m jon pamior u Homieli ad tyfu, a ŭ Kijevie jahonym imieniem była nazvanaja vulica. U 2015 hodzie padčas dekamunizacyi byŭ znojdzieny elehantny vychad z hetaj situacyi — vulicu imia syna pierajmienavali ŭ honar baćki.
Małodšy syn, Viačasłaŭ, taksama zahinuŭ u šerahach Čyrvonaj Armii. Sam Mitrafan Doŭnar-Zapolski i nadalej padtrymlivaŭ ideju biełaruskaj dziaržaŭnaści ŭ formie Biełaruskaj Narodnaj Respubliki, a los jahonych synoŭ nijak nie paŭpłyvaŭ na toje, što ŭ 1920-ja ŭ BSSR ich baćku abvinavacili ŭ nacdemaŭščynie, a jahonyja navukovyja kancepcyi žorstka krytykavali.
Hramadzianka Čechasłavakii
Jak i ŭ Doŭnara-Zapolskaha, z Kijevam peŭny čas była źviazanaja bijahrafija biełarusa Ivana Kraskoŭskaha, viadomaha tym, što jon paśpieŭ papracavać va ŭradach adrazu dźviuch maładych dziaržaŭ — Biełaruskaj Narodnaj Respubliki i Ukrainskaj Narodnaj Respubliki.
Paśla hetaha los Kraskoŭskaha skłaŭsia dastatkova standartna dla biełaruskaha adradženca tych časoŭ — piedahahičnaja praca ŭ Vilni i Dźvinsku, pierajezd u BSSR, zatym turmy i łahiery… Jahonaja ž dačka Ludmiła ŭ 1920-ja hady pajechała vučycca ŭ Prahu, dzie skončyła fiłasofski fakultet Karłavaha ŭniviersiteta. U Čechasłavakii jana i pražyła ŭsio nastupnaje žyćcio (a žyła jana bolš za 90 hadoŭ), pracujučy ŭ Słavackim krajaznaŭčym muziei ŭ Bracisłavie.
Mienavita ŭ jaje dažyvaŭ paru apošnich hadoŭ svajho šmatpakutnaha žyćcia baćka, vypuščany paśla śmierci Stalina z savieckaha kancłahiera. Najaŭnaść dački — hramadzianki inšaj dziaržavy, dała jamu mahčymaść atrymać dazvoł na vyjezd z SSSR.
Ivan Kraskoŭski z dačkoj Ludmiłaj. Fota: BDAMŁiM.
Kachanaja Kazinca
Aŭtar himna «Mahutny Boža» kampazitar Mikoła Ravienski tolki cudam paźbieh represij: adnaho jahonaha brata rasstralali balšaviki ŭ 1937-m, druhoha — niemcy ŭ 1941-m. Jahonaja ž dačka Alena ŭ akupavanym Miensku była suviaznoj kamunistyčnaha padpolla, a akramia taho — kachanaj kiraŭnika pieršaha składu mienskaha padpolla Isaja Kazinca.
Cikava, što zvyčajna ŭ miemuarnaj litaratury jana zhadvajecca jak «LolaRievinskaja» — ci to pa niedakładnaści, ci to kab paźbiehnuć asacyjacyj z «niazručnym» baćkam. U sakaviku 1942 hoda Alena była aryštavanaja razam z Kazincom i ŭletku taho ž hoda rasstralanaja.
Alena Ravienskaja i Isaj Kaziniec. Fota: molodguard.ru.
Ravienski paśla hetaha vyjechaŭ ź Mienska ŭ Červień, dzie byŭ rehientam carkoŭnaha choru, a paśla adstupiŭ ź niemcami na Zachad — žonka z małodšymi dziećmi jechać ź im admoviłasia.
Inšaja dačka, Volha, pajšła pa baćkavych śladach i stała salistkaj choru Biełaruskaha radyjo i telebačańnia.
Mikoła Ravienski zrabiŭsia viadomym najpierš jak aŭtar nacyjanalnaha himna «Mahutny Boža», napisanaha na słovy Natalli Arsieńnievaj.
Zahinuŭ pry vybuchu ŭ Kupałaŭskim
U paetki Natalli Arsieńnievaj i vajskoŭca Franciška Kušala było dvoje synoŭ — Jarasłaŭ i Uładzimir. Žyćcio adnaho ź ich taksama abarvałasia trahičnym čynam u akupavanym Miensku.
Jarasłaŭ Kušal 22 červienia 1943 hoda akazaŭsia siarod achviaraŭ vybuchu ŭ Mienskim haradskim teatry (ciapier tut Kupałaŭski). Vybuch zładzili partyzany, jakija spadziavalisia zabić hienieralnaha kamisara Vilhielma Kube — ale jon na śpiektakli navat nie źjaviŭsia. Dy i ŭvohule, u zale amal nie było niemcaŭ, tolki mienčuki, pieravažna moładź — u toj dzień u teatry było ŭračysta abvieščana pra stvareńnie Sajuza biełaruskaj moładzi. U apošni momant vykanaŭcy sprabavali źniać minu, ale im heta nie ŭdałosia. U vyniku vybuchu zahinuli 13 čałaviek, jakija byli pachavanyja na Vajskovych mohiłkach, na rahu vulic Daŭhabrodskaj i Bieraścianskaj. Troje achviaraŭ apaznanyja nie byli — miarkujuć, što heta vykanaŭcy terakta, jakija, mahčyma, u apošni momant imknulisia jaho praduchilić.
Ivanoŭskija, praviedniki
Vacłaŭ Ivanoŭski, najpierš viadomy jak zasnavalnik biełaruskaha vydaviectva «Zahlanie sonca i ŭ naša akonca», mieŭ troch bratoŭ: dvoje ź ich, Jury (Ježy) i Stanisłaŭ, uśviedamlali siabie palakami, a jašče adzin, Tadevuš (Tadas), — litoŭcam. Nie dziva, što ŭ takich umovach dačka Vacłava Ivanoŭskaha, Hanna, padčas niamieckaj akupacyi śviedčyła, što jejny baćka nibyta tolki «prydumaŭ sabie», što jon biełarus, a nasamreč źjaŭlajecca palakam.
Hanna razam z maci Sabinaj (pieršaj žonkaj Ivanoŭskaha) u 2001 hodzie atrymali tytuł praviednikaŭ narodaŭ śvietu: u 1941 hodzie, vyjazdžajučy ź Vilni ŭ Miensk na pasadu burmistra, Ivanoŭski daručyŭ byłoj žoncy i dačce vyvieźci z horada ŭ svoj majontak dźviuch jaŭrejek, takim čynam vyratavaŭšy ich ad śmierci. Sam jon byŭ zabity ŭ śniežni 1943 hoda na vulicy ŭ Miensku — chutčej za ŭsio, heta była pravakacyja niamieckich karnych orhanaŭ.
Ivanoŭski, sapraŭdy, spačuvaŭ padpollu. Vilhielm Kube zapluščvaŭ vočy na kantakty Ivanoŭskaha z Armijaj Krajovaj, ale SS, prybraŭšy ŭ vieraśni 1943-ha niazručnaha dla ich Kube, u śniežni taho ž hoda prybrała i Ivanoŭskaha, rasčyščajučy darohu da lidarstva svajmu prateže — Radasłavu Astroŭskamu, jaki akurat u toj čas źjaviŭsia ŭ Miensku, uciakajučy ad nastupu savieckaha vojska.
Raźviedčyki Łuckievičy
Jurka i Lavon — syny adnaho z pačynalnikaŭ biełaruskaha ruchu Antona Łuckieviča. Žonka Łuckieviča, Zofja Abramovič, była habrejkaj, tamu dzieci, pavodle nacysckich zakonaŭ, ličylisia «mišlinhie» — miašancami.
Braty skončyli Vilenskuju biełaruskuju himnaziju, Jurka paśla skančeńnia techničnaj vučelni adsłužyŭ u aficerskaj škole, u 1939-m trapiŭ u pałon i paśla hetaha pracavaŭ u Vilni elektramancioram.
Zofja Abramovič i Anton Łuckievič z synami Jurkam i Lavonam. Fota: Wikimedia commons.
Jurka i Lavon padčas niamieckaj akupacyi nastaŭničali, žyli spačatku ŭ Radaškavičach, a paśla — u Baranavičach.
Paśla adstupleńnia niemcaŭ ź Biełarusi jany razam ź vialikaj hrupaj biełaruskaj moładzi apynulisia ŭ niamieckaj raźviedškole ŭ Dalvicy (ciapier — Kalininhradskaja vobłaść Rasii). Biełaruskija nacyjanalisty spadziavalisia vykarystać hetuju padrychtoŭku dla stvareńnia biełaruskaha vojska. U ich było spadziavańnie, što vajna skončycca razhromam i Hitlera, i Stalina, a pieramohuć zachodnija demakratyi. Z hetym i źviazvali nadziei na niezaležnaść Biełarusi.
U vyniku abodva braty byli aryštavanyja savietami ŭ Biełastoku ŭ 1945 hodzie i asudžanyja na šmathadovyja terminy źniavoleńnia ŭ łahierach.
Jurka i Lavon Łuckievičy da skonu zastavalisia pałymianymi patryjotami i mocna radavalisia abviaščeńniu Biełaruśsiu niezaležnaści ŭ 1991-m. Lavon Łuckievič napisaŭ cudoŭnuju knihu pra biełaruskuju Vilniu — «Vandroŭki pa Vilni».
Syn ajca BSSR pracavaŭ na SD?
Anton Šantyr byŭ synam biełaruskaj paetki Ludviki Vojcik (Zośki Vieras) i Fabijana Šantyra, padpisanta manifiesta BSSR, rasstralanaha balšavikami za «złoŭžyvańnie słužbovym stanoviščam» na pasadzie kiraŭnika spraŭ charčovaj kamisii ŭ Čyrvonaj Armii.
Jak i braty Łuckievičy, padčas niamieckaj akupacyi Biełarusi Anton akazaŭsia na niamieckim baku. Naprykład, niačastaje proźvišča Šantyr zhadvajecca siarod najbližejšych pamočnikaŭ načalnika palityčnaha adździeła mienskaha SD Šlehiela ŭ spravie stvareńnia fiktyŭnaha «Centralnaha kamiteta vyzvaleńnia Zachodniaj Biełarusi», jaki ŭ 1944 hodzie musiŭ padparadkavać sabie savieckija partyzanskija złučeńni i addać im zahad vystupić suprać nastupajučaj Čyrvonaj Armii.
Isnuje lehienda, što, aryštavany savieckimi orhanami dziaržbiaśpieki, Anton Šantyr niekalki hadoŭ prykidvaŭsia niemcam, ale ŭ vyniku, jak piša Siarhiej Jorš pavodle śviedčańniaŭ palitviaźnia Piatra Rašetnika, padčas źniavoleńnia byŭ vykryty niamieckim aficeram abvieru i atrymaŭ 25 hod łahieraŭ.
Vilenskija himnazisty
Pa-roznamu składvalisia vajennyja losy dziaciej vykładčykaŭ Vilenskaj biełaruskaj himnazii.
Leaniła Čarniaŭskaja i Maksim Harecki ź dziećmi Leanidam i Halinaj. 1923 hod. Fota: tyt.by.
Syn Maksima i Leaniły Hareckich, Leanid, naradziŭsia ŭ 1922 hodzie i ros u SSSR, kudy praz hod vyjechali baćki. Padčas niamiecka-savieckaj vajny jon byŭ u Čyrvonaj Armii i zahinuŭ u 1944-m pad Leninhradam. Darečy, u Maksimavaha brata, hieołaha Haŭryły Hareckaha, było dvoje synoŭ — Usiasłaŭ i Radzim. Abodva pajšli pa baćkavych śladach, zrabilisia viadomymi navukoŭcami — Usiasłaŭ pamior u 2009-m, a Radzim jašče žyvie.
Haŭryła Harecki z synami Radzimam i Usiasłavam. Fota: svaboda.org.
Syn Aleny Sakałovaj-Lekant, jakaja 25 hadoŭ vykładała ŭ himnazii biełaruskuju movu, Anatol, byŭ na pačatku akupacyi pryznačany niemcami burmistram Bierazina, trapiŭ u niamiłaść da niemcaŭ, ledź nie syšoŭ u partyzanku, ale ŭ vyniku pakinuŭ Biełaruś užo aficeram Biełaruskaj krajovaj abarony i pamior u emihracyi.
Hleb Bahdanovič, syn sienatara polskaha parłamienta Viačasłava Bahdanoviča, rasstralanaha balšavikami ŭ 1939 hodzie, pry kancy nacysckaj akupacyi apynuŭsia ŭ šerahach dyviersantaŭ raźviedškoły ŭ Dalvicy, desantavaŭsia ŭ Biełarusi 17 listapada 1944 hoda ŭ składzie hrupy Michała Vituški, trapiŭ u partyzanski atrad Armii Krajovaj, potym lehalizavaŭsia i byŭ aryštavany ŭ 1949-m u Polščy. Paśla łahieraŭ jon pracavaŭ doktaram i pamior u 1971 hodzie ŭ Rudziensku.
Akramia taho, u 1932 hodzie Vilenskuju biełaruskuju himnaziju skončyŭ syn budučaha lidara Biełaruskaj nacyjanał-sacyjalistyčnaj partyi Fabijana Akinčyca, zabitaha ŭ Miensku ŭ 1943, — Kastuś. Pavodle dakumientaŭ, adšukanych aŭtarami časopisa «Biełaruski rezystans», Kanstancinu Akinčycu ŭ studzieni 1945 hoda była nadadziena ranha lejtenanta — praŭdapadobna, jon słužyŭ u niejkaj ź biełaruskich vajskovych častak, stvoranych paśla adstupleńnia niemcaŭ ź Biełarusi, a paźniej apynuŭsia na emihracyi ŭ ZŠA.
Partyzan Taraškievič zahinuŭ na Paliku
Syn deputata polskaha Siejma i stvaralnika biełaruskaj hramatyki Branisłava Taraškieviča, Radasłaŭ, naradziŭsia ŭ 1925 hodzie ŭ Radaškavičach. Hetaje imia ŭ toj čas było papularnaje. Naprykład, Radasłavami zvali synoŭ biełaruskich praletarskich paetaŭ Michasia Čarota i Andreja Aleksandroviča.
Viera Śnitka, Branisłaŭ Taraškievič i ich syn Słavik. Fota: belsat.eu.
Palaki da kanca 1930-ch hadoŭ biełaruskija himnazii pazačyniali, i Słavik Taraškievič pajšoŭ vučycca ŭžo ŭ polskuju himnaziju imia Tamaša Zana ŭ Maładziečnie.
Paśla prychodu niemcaŭ jon pracavaŭ u adździele pa zbory padatkaŭ, a adnačasova byŭ źviazany z savieckim padpollem. U 1943-m jaho papiaredzili pra nieminučy aryšt i terminova pierapravili ŭ les, i ŭ červieni 1944 hoda, pierad samym vyzvaleńniem Biełarusi, Radasłaŭ zahinuŭ u składzie bryhady «Šturmavaja» padčas błakady partyzanskaj zony la voziera Palik.
Pachavany jon byŭ u brackaj mahile ŭ Biahomli, ale pra heta stała viadoma tolki ŭ 2015 hodzie. Da taho času svajaki ŭšanoŭvali pamiać Radasłava Taraškieviča la kienatafa, ustalavanaha na radaškavickich mohiłkach.
Jak možna zaŭvažyć, los dziaciej ajcoŭ adradžeńnia nie zaŭždy byŭ pradkazalny, a časam navat kardynalna razychodziŭsia z dośviedam papiaredniaha pakaleńnia. Žyćciovy šlach dziaciej takich baćkoŭ nie byŭ lohkim. Zrešty, nialohki tady byŭ i sam čas.
