Suvienir ostarbajtara. Draŭlany kanstruktar, jaki dzied navučyŭsia rabić u Hiermanii
Piša nastaŭnik historyi z Kamianieččyny Alaksiej Šumier.
Da vajny dzied navat u Bieraści nie byvaŭ. A tut jaho, 17-hadovaha junaka, vyvieźli ažno ŭ Hiermaniju. Pracavać na nacystaŭ. Jak takuju «vandroŭku» pieražyvaŭ małady chłopiec, možna tolki zdahadvacca.
Piatro Sidaruk na fonie baraka dla rabočych-prymusoŭcaŭ.
U pamiaci zastalisia harady Moers, Kamp-Lintfart. Takim niepaŭnaletnim, jak Piatro, nacysty dapisvali adzin-dva hady i adpraŭlali pracavać u kamiennavuhalnyja šachty. Chto starejšy — u hłyb, maładziejšych — na vierch. Chłopiec staŭ sčepščykam vahanietak.
Pracaŭniki žyli ŭ barakach, pracavali ŭ dźvie źmieny pa 8—12, a to i bolš hadzin, pakul nie vykonvali svajoj normy. Dačka adnaho z łahiernych kamiendantaŭ uzhadvała: «Łahier zaŭždy aśviatlali pražektary. Ja nie bajałasia chadzić pa łahiery. Stomlenyja mužčyny lažali na svaich narach albo moŭčki stajali hrupkami».
Padčas vydačy ježy rabočym adnoj z šachtaŭ. 1942 hod.
Što było ŭ žyćci pracaŭnikoŭ, akramia ciažkaj pracy?
Atrymaŭšy mizernuju płatu, skidvalisia i kuplali bočačku ciomnaha piva, jano było tańniejšaje i nie pjankoje, — jaho brali z saboj u šachtu zamiest vady.
Niechta znachodziŭ čas dla majstravańnia z padručnych materyjałaŭ. Praz šmat hadoŭ, viarnuŭšysia ŭ rodnuju viosku, Piatro zmajstravaŭ suvienir, jakomu navučyŭsia ad adnaho ruskaha «kalehi» pa prymusovych pracach.
Takaja hałavałomka źbirajecca ź niekalkich asobnych draŭlanych častak, ale musova viedać «sakret» zborki. Kali adsiekčy častačku adnoj detali, jakaja vystupaje, to možna sabrać usiu kanstrukcyju, a zatym niezaŭvažna ćvičkom prymacavać nazad adsiečanaje.
* * *
Ź dziacinstva ja pryzvyčaiŭsia da hetych, jak dzied kazaŭ, «šyšak», a darosłym daviedaŭsia ich historyju. Takija suvieniry, zroblenyja maim dziedam, siońnia ja zachoŭvaju doma jak pamiać. Pamiać pra ciažki los majho prodka i miljonaŭ inšych ludziej.
4 krasavika 1945 hoda miascovaść u Hiermanii, dzie jon pracavaŭ, zaniali amierykanskija vojski. Narešcie, nadyšło vyzvaleńnie. Dzieda čakała daroha na radzimu, u Harodniki (pa-miascovamu Horodnyky).
Na zaniataj amierykancami terytoryi pačalisia rabavańni i zabojstvy — heta našy čyścili cyvilnych niemcaŭ, hrabyły na mur (u sensie — da hołych ścien zabirali ŭsio). Kali ŭ viosku zachodzili 2—3 maradziory — vyzvalenyja vajennapałonnyja i ostarbajtary, — niemcy ŭklučali sirenu, a amierykancy da hetaha i spravy nie mieli. Kali paźniej «ruskija» vyjazdžali, uspaminaŭ dzied, niemcy vklakały — uklakali, na kaleniach dziakavali Bohu, što tyja narešcie adjazdžajuć.
Mnohich našych pałonnych, jakija viartalisia dadomu, Stalin prybiraŭ da ruk, sajuźniki pra heta viedali. Jašče da vyzvaleńnia Piatro ź siabram dastaŭlali vozikam pravijant byłym pałonnym amierykanskim sałdatam i, viadoma ž, mieli ź imi kantakt. Kali amierykancaŭ zabirali z Hiermanii sanitarnyja mašyny, adzin kiroŭca prapanavaŭ pajechać ź imi, ale chłopcy admovilisia: «Nie, my dadomu». «Jašče ŭspomnicie! — adkazaŭ kiroŭca. — Stalin šmat niavinnych ludziej zamučyŭ».
Piatra pierapravili ŭ savieckuju zonu, ale dadomu nie adpuścili — usich chłopcaŭ va ŭzroście da 27 hadoŭ stali rychtavać da mabilizacyi. Da vosieni ich zahaniajuć u łahier i rychtujuć na Japonski front, ale nieŭzabavie źjaŭlajecca infarmacyja, što Japonija kapitulavała, i chłopcy viernucca na Radzimu. Dalej hetych ludziej pieravieźli ŭ Bieraście «studebiekierami» (amierykanskimi mašynami) pa 25 čałaviek u mašynie (a ŭsiaho miascovych vieźli 2,5 tysiačy).
Mašyny stali kala Muchaŭca, chłopcy ŭ kansiervavych blašankach pačali varyć bulbu, jakuju nakapali kala Poznani. «Ja dumaju: «Vže błyźko do domu», za riukzak — i pujšov». Dzied paprasiŭsia pieranačavać u adnym domie, a na ranicu vyrašyŭ pahladzieć, ci stajać jašče mašyny. Mašyn nie było. Nieviadoma, kudy pavieźli astatnich ostarbajtaraŭ.
U Breście na vakzale chłopcu skazali, što nastupny ciahnik na Łyščycy budzie tolki viečaram. Času było šmat, i jon, zdarožany, loh adpačyć. Jon vioz z saboj vajskovy płašč — padarunak amierykanskaha sałdata — i ručny hadzińnik. A kali pračnuŭsia — «vže nyc ne buło» [užo ničoha nie było]. Pryjšłosia iści pieški, a ŭ Matykałach — siale na poŭnač ad Bresta — byŭ tady pahraničny kontrol. Šłahbaum, kala jaho pahraničnik. «Ja idu: bud́ ščo bude. Z kyšeni moho pinžaka torčała hoža rozčoska. Pohraničnyk mni kaže: «Słušaj, podari rasčiosku». «Požałujsta» — musyv podaryty. Pujšov dalij, ali kob nie jty ničču (a to mohły b pohraničnyky złapaty), pyrynočuvav v znakomych v Syčach, i chutko vže buv vdoma. Tam pobačyv tyko no matera, baťko vmer v 1943 roci od jakejiś chvoroby».
* * *
Taki čałaviek, jaki pabyvaŭ u niemcaŭ, byŭ pieršym kandydatam na «dobraachvotna-prymusovyja raboty». Prymušali vazić svajoj padvodaj les ź Biełaviežskaj puščy. Jedučy adnojčy praź viosku Vidamla, daviedaŭsia, što tam pravodziać «šmon». Orhany šukali «złačynca», jaki paviesiŭ na pomnik Stalinu torbu z konskimi ekskremientami.
A ŭ 1947 hodzie dzieda i inšych sabrali ŭ miastečku Vysokaje, ale ŭnačy chłopcam udałosia ŭciačy. U 1949 hodzie znoŭ sabrali: usie dumali, što ŭ vojska, a adpravili ich u Leninhrad dla atrymańnia rabočaj śpiecyjalnaści. Paśla prymusovaj vučoby vypraŭlali na prymusovyja pracy: tych, chto nie byŭ u Hiermanii, mahli pakinuć u Leninhradzie, a byłych ostarbajtaraŭ adpraŭlali ŭ Kareliju, na karjer, abo jak majho dzieda — narychtoŭvać les. Praca była ciažkaja, choć płacili niadrenna. U rodnuju viosku chłopcu dazvolili viarnucca tolki praź niekalki hadoŭ. Ja dzivavaŭsia, jak praz 70 hadoŭ paśla hetych padziej moj dzied, Sidaruk Piatro Dziamjanavič (1925—2015), zaŭždy vioŭ apoviedy spakojna, nibyta ŭsio toje i nie ź im zdaryłasia.
Čas prytuplaje pieražytyja pačućci.
