Doktar Kłumaŭ. Serca na dałoni
Jaŭhien Kłumaŭ, doktar-humanist i hieroj-padpolščyk, čyjo imia siońnia nosiać vulica i skvier u stalicy Biełarusi, a taksama 3-ja haradskaja kliničnaja balnica, staŭ pravobrazam doktara Saviča ŭ znakamitym ramanie Ivana Šamiakina, jaki tak i nazyvaŭsia — «Serca na dałoni». Pra žyćcio i pakutnickuju śmierć hetaha nieardynarnaha čałavieka piša Hanna Sieviaryniec.
Jaŭhien Kłumaŭ z žonkaj Halinaj. 1910-ja hady. Razam jany i zahinuć.
U 1913 hodzie, kali Jaŭhien Kłumaŭ byŭ jašče ziemskim doktaram na Łojeŭščynie — a jon vioŭ try vielizarnyja ŭčastki, Sutkoŭski, Łojeŭski i Chołmiecki, ciapierašnim učastkovym takaja nahruzka i nie śniłasia, — jamu daviałosia apieryravać studenta z nažavym ranieńniem u serca.
Nieviadoma, chto asiściravaŭ Kłumavu, chto byŭ pobač i bačyŭ, jak na dałoni chirurha pulsuje žyvoje, uratavanaje serca, ale mienavita jon u žachu i zachapleńni pierakazaŭ ranicaj toje, što pabačyŭ.
Raspovied pra žyvoje serca na dałoni doktara žyŭ na Łojeŭščynie bolš za paŭstahodździa — i mienavita tut pačuŭ jaho narodny piśmieńnik Ivan Šamiakin.
Ziemski doktar
Chto taki byŭ ziemski doktar? Hety doktar lačyŭ usio. Jon byŭ adzin na ŭsie chvaroby i balački. Jon i terapieŭt, i chirurh, i akušer, i piedyjatr, i zuby rvaŭ, i vočy ratavaŭ.
Da jaho jechali i ŭdzień, i ŭnačy, vieźli ciažarnych i šalonych, vyklikali da pamirajučych i paranienych. Pracavać jamu davodziłasia ŭ nievialikim pamiaškańni, dzie i pryjom chvorych, i stacyjanar, i radzilnaja zała, i apieracyjnaja.
Jaŭhien Kłumaŭ. 1890-ja.
Da Sutkova Kłumaŭ mieŭ užo dośvied pracy ŭ palavych špitalach — padčas rasijska-japonskaj vajny jon byŭ vajskovym chirurham. Tamu ŭ biednym, ale pakul što mirnym Sutkovie jon lohka pryzvyčaiŭsia da miascovych umoŭ. Pa źviestkach, sabranych historykam Mikałajem Anisaŭcom, u 1910 hodzie ŭ Sutkovie Kłumaŭ zrabiŭ 65 apieracyj, u 1911-m — 142, u 1912-m — 145.
Jak ža syn maskoŭskaha advakata, bliskučy vypusknik miedycynskaha fakulteta Maskoŭskaha ŭniviersiteta apynuŭsia ŭ tym boham zabytym biełaruskim Sutkovie? Adkaz prosty: «pajechaŭ na kaŭtun». Mienavita tak jon patłumačyŭ svoj adjezd svajakam, mienavita tak kažuć i siońnia pra toje rašeńnie maładoha talenavitaha doktara naščadki, što žyvuć u Maskvie. Heta značyć — padaŭsia lačyć małavyvučanuju chvarobu tudy, dzie jaje i nie lačyli nikoli, bo ličyli varyjantam normy, aśviečanym da taho ž falkłornymi zababonami i prymchami.
Kaŭtun (pa-łacinsku plica polonica, polskaja kasa) — zapaleńnie tłuščavych załoz na hałavie, jakoje ŭźnikaje ŭ vyniku niedachopu peŭnych rečyvaŭ u arhaniźmie, niervovych rasstrojstvaŭ, zaniadbańnia praviłaŭ hihijeny. Praz toje, što chvoryja załozy vydzialajuć šmat tłušču, vałasy na hałavie źlipajucca, u ich źbirajecca rozny brud i pył. U vyniku ŭtvarajecca vałasianaja źbitaja masa, padobnaja na lamiec. U narodnych vieravańniach ličyłasia, što kaŭtun — vynik dziejańniaŭ złych duchaŭ i kali jaho zrezać, to možna naklikać na siabie jašče bolšyja biedy. U Biełarusi ŭ staryja časy kaŭtun byŭ šyroka raspaŭsiudžany. Pra jaho navat jość zhadka ŭ apisańni biełarusa ŭ vieršy Mikałaja Niakrasava «Čyhunka», napisanym u 1864 hodzie:
Huby bieskrovnyje, vieki upavšije,
Jazvy na toŝich rukach,
Viečno v vodie po koleno stojavšije
Nohi opuchli; kołtun v vołosach.
Darečy, pra svajakoŭ i naščadkaŭ. Doktar Jaŭhien Kłumaŭ mieŭ troch bratoŭ i troch siaścior. Adna ź siastryčak, Sofja, skončyła kansiervatoryju pa kłasie fartepijana i amal adrazu paśla vypusku vyjšła zamuž za doktara-psichijatra Piatra Hannuškina, jaki nieŭzabavie staŭ «ajcom» rasijskaj psichijatryčnaj škoły. Unučka ž Piatra i Sofji, Śviatłana Alaksiejeŭna Hannuškina, — viadomaja siońnia rasijskaja pravaabaronca. Mienavita jana raspaviała siamiejnyja lehiendy Kłumavych: i pra «kaŭtun», i pra vydatnyja dyjahnastyčnyja zdolnaści doktara Kłumava, i pra jahonuju maci Darateju Kłumavu.
Darateja była etničnaj niemkaj, i ad jaje Kłumaŭ vydatna zasvoiŭ niamieckuju movu — jana była dla jaho druhoj rodnaj. Padčas akupacyi jon padpadaŭ pad niamieckija kryteryi «folksdojča», jamu prapanoŭvali kafiedru ŭ Lejpcyhskim univiersitecie. Doktar admoviŭsia.
Nie mienš cikava i toje, što žonka Jaŭhiena Kłumava, Halina Mikałajeŭna, — rodnaja plamieńnica znakamitaha piśmieńnika Uładzimira Karalenki. U Sutkovie, u nievialikaj kvatercy pry balnicy, jana taksama ŭžo była ź im: «Ciocia Hala była biaskonca addanaj Jaŭhienu Uładzimiraviču», — kaža Śviatłana Hannuškina.
Viera sutkoŭskich, łojeŭskich i chołmieckich sialan u biaskoncuju, navat mistyčnuju moc svajho ziemskaha doktara była niepachisnaj. «Baćka moj pamior u 48 hadoŭ, i navat doktar Kłumaŭ nie zmoh jaho vyratavać», — u słovach žycharki Łojeva Maryi Adamaŭny Ravianok, choć i horkich, hučyć hetaja viera i siońnia.
Kažuć, vielmi lubiŭ Kłumaŭ hutaryć z «dziadami» — tak jon nazyvaŭ viaskovych starych. «Nu jak možna nie lubić biełarusaŭ? — pryvodzić słovy Kłumava Mikałaj Anisaviec. — Jak možna być abyjakavym da ich pastałoŭ, kažuchoŭ z łatkami, da ich harotnaha losu? Vysakarodnyja, sumlennyja ludzi, ščyryja pracaŭniki… Jany majuć prava na lepšaje žyćcio, i my pavinny dapamahčy im u hetym».
U 1916 hodzie Minskaje hubiernskaje praŭleńnie prysvoiła Kłumavu zvańnie tytularnaha savietnika — słava pra vydatnaha chirurha daŭno ŭžo pierakročyła miežy ziemskich učastkaŭ, haradoŭ i pavietaŭ.
Vajna, revalucyja, iznoŭ vajna
U 1914 hodzie doktara Kłumava pieraviali ŭ hubiernski horad, ale ŭ rečaisnaści jon pajechaŭ na vajnu. Adrazu z pačatkam vajennych dziejańniaŭ Pieršaj suśvietnaj chirurh Jaŭhien Kłumaŭ — u minskim špitali Čyrvonaha Kryža. Vajna razharajecca, i Kłumaŭ nadta patrebien pobač z akopami — jon jedzie ŭ pachodnyja špitali, apieryruje tam sałdat i aficeraŭ, pryviezienych naŭprost z pola boju.
Tut, na piarednim krai, Kłumaŭ vyrašaje dla siabie dałučycca da balšavikoŭ — z 1917 hoda jon pracuje ŭ frantavych špitalach Čyrvonaj Armii. Majučy «broń» suprać mabilizacyi na franty Hramadzianskaj vajny (isnavała adpaviednaja pastanova SNK, zhodna ź jakoj zahadčyki chirurhičnych adździaleńniaŭ balnic pavinny byli zastavacca ŭ horadzie), doktar usio ž znoŭ jedzie ŭ palavyja špitali Smalenska, Tałačyna, Barysava. I tolki paśla adrasnaha zapytu Minskaj hubiernskaj balnicy ŭ Vajenna-revalucyjny kamitet i Kamisaryjat achovy zdaroŭja Kłumaŭ, adziny chirurh-hiniekołah u štacie balnicy, viartajecca ŭ Minsk.
Viartańnie jahonaje — taksama lehiendarnaje. Sa słoŭ mastaka Jaŭhiena Cichanoviča, ziacia režysiora Uładzisłava Hałubka, viadoma, što mienavita Kłumaŭ uratavaŭ u 1921 hodzie starejšaha Hałubkovaha brata, Branisłava Hołuba. Branisłaŭ byŭ aficeram polskaj armii, atrymaŭ ciažkija ranieńni pry nastupie čyrvonaarmiejcaŭ. Kłumaŭ ža jakraz uvachodziŭ u horad razam z častkami asobaha pryznačeńnia (ČON) Čyrvonaj Armii. Małodšy brat Hałubka, Siarhiej Asanovič, taksama słužyŭ u ČONie — jon i pryvioŭ doktara da brata. Dva čyrvonaarmiejcy, Kłumaŭ i Asanovič, pieraviazali piłsudčyka Hołuba, dali jamu vyratavalnych paraškoŭ, pakłali na padvodu, nakryli koŭdrami i cichieńka vyvieźli ź Minska naŭzdahon adychodziačym palakam.
«Piersavieckaja balnica»
Z 1921 hoda Jaŭhien Kłumaŭ stała pracuje ŭ toj balnicy, jakaja siońnia nosić jahonaje imia. Tady jana zvałasia «Pieršaja Savieckaja», ci, jak jaje nazyvali dzieci, «piersavieckaja» balnica. Mienavita tut mieściłasia baza dla padrychtoŭki daktaroŭ miedfaka BDU, z 1930-ha ŭ balnicy praktykavali i navučalisia prafiesary i studenty Minskaha miedinstytuta.
Siudy najpierš prychodziła novaje abstalavańnie, siudy zaprašalisia viadomyja navukoŭcy dla kansultacyj i sieminaraŭ, tut pracavali tahačasnyja vydatnyja vučonyja-miedyki: aftalmołah Siamion Kaminski, terapieŭt Siarhiej Miełkich, chirurh Juryj Irhier i inšyja. Jaŭhien Kłumaŭ siarod ich — biassprečny aŭtarytet. Studenty, začaravanyja manieraj i vychavańniem nastaŭnika, pačali navat pierajmać jahonuju manieru razmovy. Kłumaŭ prykmietna raściahvaŭ hałosnyja pasiarod słoŭ i krychu zaikaŭsia, hetaksama stali rabić i samyja apantanyja ź jahonych vučniaŭ.
3-ja balnica imia Kłumava ŭ Minsku znachodzicca pa vulicy Lenina, kala stadyjona «Dynama». Cikava, što pieršyja budynki balnicy, jakaja spačatku była Jaŭrejskaj, byli zbudavanyja ŭ maŭrytanskim styli. Budynak zachavaŭsia, ale ciapier zatynkavany. Pieršaje fota — «Minsk stary i novy», druhoje — imedicaby.
Pierajmali nie tolki havorku — pierajmali maniery ŭ apieracyjnym pakoi. A. Puzanava, jakaja pracavała z 1936 pa 1941 hod u prafiesara Kłumava ardynataram chirurhičnaj kliniki, uspaminaje: «Z Kłumavym było pryjemna pracavać navat pry samych praciahłych apieracyjach — ni vokrykaŭ, ni siardzitaha pohladu; spakojnaja roŭnaja praca, cišynia ŭ apieracyjnaj. Paśla apieracyi prafiesar zaŭsiody dziakavaŭ za asiściravańnie, nikoli nie pakidaŭ apieracyjnuju pierš, čym pakładuć chvoraha na nasiłki, a ŭ surjoznych vypadkach išoŭ pobač z nasiłkami da pałaty».
Kažuć, što i tady, kali Kłumava pryjšli zabirać niemcy, jon nie adarvaŭsia ad apieracyi. «Ženia, pa nas z hiestapa pryjšli!» — kryknuła, uvarvaŭšysia ŭ balnicu, Halina Mikałajeŭna. «Nie z hiestapa, a z SD. Niachaj pačakajuć, u mianie apieracyja», — adkazaŭ joj Kłumaŭ.
«Samaryn»
Pad niemcami jany zastalisia vypadkova: jak i šmat jakija inšyja minčuki, nie zdoleli evakuiravacca. A ŭ 1942 hodzie Kłumaŭ adnaviŭ pryjom u «piersavieckaj» balnicy.
Łarysa Hlebka, pryjomnaja dačka Piatra Hlebki, što była ŭratavana z hieta žonkaj paeta i pieražyvała akupacyju dziciom, uspaminaje: «Mnie padajecca, kožny raz, kali niešta adbyvałasia sa mnoj, mama vadziła mianie mienavita da Kłumava. Jany siabravali. Lišaj byŭ, strašny, stryhučy, — Kłumaŭ lačyŭ. Zub baleŭ — znoŭ da Kłumava. Jon usio ŭmieŭ, mama jamu ŭ kožnym słovie daviarała».
Sam ža Kłumaŭ daviaraŭ nie kožnamu.
Jak tolki adnaviłasia praca ŭ balnicy, jon adrazu vyjšaŭ na suviaź z partyzanami. Praz Kłumava — jon byŭ viadomy partyzanam pad psieŭdanimam Samaryn — išli ŭ les miedykamienty, binty, chirurhičnyja instrumienty, pad nahladam i kiraŭnictvam Kłumava byli razhornutyja dva palavyja špitali ŭ lasach. U balničnaj łabaratoryi, u piečcy, byŭ schavany radyjopryjomnik — z samaha ranku Kłumaŭ słuchaŭ zvodki Infarmbiuro, zapisvaŭ hałoŭnyja naviny z frantoŭ i pieradavaŭ praz suviaznych. Jon vypisvaŭ «lipavyja» daviedki ab zaraznych chvarobach pacyjentam — i hetym ratavaŭ ich ad pilnaj uvahi karnych orhanaŭ. Doktar zapisvaŭ u kartki maładzionaŭ niaisnyja dyjahnazy — i tych nie čapali, źbirajučy čarhovy ešałon u Hiermaniju.
Vydać Kłumava mahło paŭ-Minska. Tamu jon aścierahaŭsia. Skulptar Volha Biembiel uspaminała: kali adnojčy da Kłumava źviarnułasia žonka Hlebki Nina — jana taksama była źviazanaja z partyzanami, ale dla prykryćcia supracoŭničała z akupacyjnymi ŭładami, — užo nie jak pierapałochanaja mama maleńkaj dziaŭčynki, a jak partyzanskaja suviaznaja, prapanujučy Kłumavu pierabracca ŭ atrad, a adtul u Maskvu, Kłumaŭ aściarožna adkazaŭ: «Našto mnie, Nina, u Maskvu? Tam balšaviki, žydy».
Kali praź niekalki miesiacaŭ z takoj samaj prapanovaj da Kłumava źviarnuŭsia inšy čałaviek — jak akazałasia, pravakatar, — doktar mo ŭpieršyniu ŭ žyćci pamyliŭsia. Jon pahadziŭsia na ŭcioki da partyzanaŭ u kastryčniku 1943-ha. Zhodu jon nibyta davaŭ svajmu siabru, taksama prafiesaru, jakoha viedaŭ šmat-šmat hadoŭ. A toj jaho vydaŭ niemcam.
Traścianiec
U kancłahiery Traścianiec pad Minskam, kudy pryvieźli Kłumavych, ich adrazu ž paznali. Łahierny doktar prybieh u barak, dzie Kłumavym dastaŭsia kutočak na ahulnych narach, i zabraŭ ich da siabie, va ŭłasny pakojčyk pry miedpunkcie.
Kłumaŭ byŭ užo niemałady, da taho ž chvory na dyjabiet, dyk chto moh i jak tolki moh dastavaŭ słavutamu doktaru praz volnanajomnych insulin. Ale jak było jaho z žonkaj źbierahčy? «Kłumavy vyhladali zusim spakutavanymi, asabliva Halina Mikałajeŭna. Paśla dopytaŭ i katavańniaŭ u turmie jana tryźniła i mała kaho paznavała. Dy i jaje ciažka było paznać. Ad hoładu ŭ Haliny Mikałajeŭny stali tančeć vałasy, jany vyłazili cełymi pasmami. Heta mučyła jaje, i jana biaskonca papraŭlała na hałavie dziravuju puchovuju chustku», — uspaminaje vidavočca ŭ apaviadańni Uładzimira Karpava «O, hetaja ščyraść».
Kali ŭzimku ŭ Traściancy pačali rychtavać vialiki etap u Hiermaniju dla pracy na niamieckich zavodach, Kłumaŭ upisaŭ u svaju łahiernuju kartku nie tolki najaŭnyja ŭ jaho chvaroby, ale i takija, jakich nie było. Heta značyła — usie viedali, — što ŭ Hiermaniju jaho nie paviazuć, a źniščać tut: albo ŭ mašynie-dušahubcy, albo ŭ rasstrelnaj jamie. Ale kažuć, što navat z takimi zapisami łahiernaje načalstva prapanoŭvała jamu vyjechać u Hiermaniju, kab praciahvać tam lačyć. Kłumaŭ admoviŭsia.
Kali pa ich pryjšli z zahadam hruzicca ŭ mašyny, Halina Mikałajeŭna zapłakała. Kłumaŭ uziaŭ jaje za ruku i skazaŭ: «Hala, my pražyli nie samaje kiepskaje žyćcio, i heta — nie samy kiepski sposab jaho skončyć».
Doktar Kłumaŭ zahinuŭ 13 lutaha 1944 hoda ŭ dušahubcy, što viezła ludziej da zahadzia pabudavanaj piečy, u jakoj palili cieły viaźniaŭ Traścianca. Jon nie dažyŭ da vyzvalenčaj apieracyi «Bahracijon» usiaho čatyry miesiacy.
Udziačnaść i niaŭdziačnaść
Adrazu paśla vajny doktara Kłumava zaličyli ŭ «vorahi». Pra heta ŭ nas nie pryniata kazać, bo ciapier Jaŭhien Kłumaŭ — hieroj-padpolščyk. Ale heta dobra pamiatajuć u siamji. «Jamu nie adrazu dali orden, spačatku zapisali ŭ vorahi, mienavita tamu, što Kłumavu daviarali niemcy», — tłumačyć Śviatłana Hannuškina. Sapraŭdy, paśmiarotnaje zvańnie Hieroja Savieckaha Sajuza Jaŭhienu Uładzimiraviču Kłumavu dali tolki ŭ 1965-m.
Zrešty, i sučaśniki nie zaŭsiody byli ŭdziačnyja. Čym bolš słavuty lekar — tym bolšych cudaŭ ad jaho čakajuć. A nie dačakaŭšysia, robiać bieź viny vinavatym. Piśmieńnik Valancin Taras u miemuarach «Na vyśpie ŭspaminaŭ» raspaviadaŭ, jak była rasčaravanaja niaŭsiomahutnaściu Kłumava jahonaja babula — bo toj nie zdoleŭ uratavać jaje dačku, jakaja pamierła ad zaražeńnia kryvi paśla niaŭdałaj ciažarnaści:
«Na pačatku červienia 1941 hoda ja ŭbačyŭ čałavieka, čyjo imia, kali mama lažała ŭ balnicy, paminałasia ŭ našym domie kožny dzień — prafiesara Kłumava. My z babulaj jechali niekudy ŭ tramvai. Na adnym z prypynkaŭ u tramvaj uvajšoŭ mažny dziadziečka ź sivymi vusami, u akularach, u lohkim šerym kaściumie, u błakitnaj kašuli, pry halštuku; u ruce jon trymaŭ sałamiany załacisty kapialuš. Azirnuŭsia pa bakach i sieŭ nasuprać nas, pasłabiŭ vuzieł halštuka, staŭ abmachvać kapielušom uspacieły tvar. A babula raptam učepista ŭziała mianie za łokać, ścisnuła i niahučna, ale niejkim dziŭnym, napružanym hołasam skazała: «Patš, Valuś, ten čłoviek — morderca tvojej mamusi! Zapamientaj jeho tvaž!» («Hladzi, Valik, hety čałaviek — zabojca tvajoj matuli! Zapomni jahony tvar!») Dziadziečka hladzieŭ na nas nievidušča, dumajučy pra svajo, i raptam pryžmuryŭ vočy, utaropiŭsia na babulu i niaŭpeŭniena kiŭnuŭ joj hałavoju — tak kivajuć, kali niekaha i paznajuć, i nie paznajuć, kali niama ŭpeŭnienaści, što nie abaznaŭsia. Ja zirnuŭ na babciu i ŭbačyŭ, što jana kusaje huby, kab nie zapłakać, i ślozy dryžać u vačach».
Što ž, navat bahoŭ nie paminajuć adnym tolki ŭdziačnym słovam. A što ŭžo kazać pra doktara, jaki pa svaich jakaściach musiŭ być boham, a byŭ usiaho tolki čałaviekam.
