Chto ŭ Biełarusi pieršym uvioŭ 8-hadzinny pracoŭny dzień
Antonij Stulhinski — dyrektar, jaki zrabiŭ słavutaj Dobrušskuju papiarovuju fabryku. Pra jaho piša historyk Vitold Chaniecki.
Antonij Ihnaćjevič Stulhinski.
Rod Stulhinskich hierba «Lubič» zdaŭna žyŭ na Kovienščynie, dy i pa ŭsioj Litvie. U XVII—XVIII stahodździach pradstaŭniki rodu vałodali majontkami Majrany, Bahuziški, Žemiholle, Žyłab i Mončy (inakš — Stulhi, Stulhiški). Takich rodaŭ byli sotni. Stulhinskija ž vyznačylisia najpierš dźviuma asobami. Heta Alaksandr Stulhinski (Alaksandras Stulhinskis), druhi prezident Litoŭskaj Respubliki, i naš hieroj, Antonij.
Antonij-Karal Stulhinski naradziŭsia 27 krasavika 1851 hoda (pa starym styli 15 krasavika) u horadzie Cielšy ŭ Litvie. Jaho baćki Ihnacij-Ksavieryj i Karnelija ź Lutkievičaŭ vychoŭvali dziaciej u pavazie da starych tradycyj Rečy Paspalitaj.
Akramia Antonija-Karala, u ich było jašče dvoje małodšych dziaciej — Tadevuš-Marjan i Vojciech-Silvan. Viadoma, što Antonij skončyŭ himnaziju ŭ Šaŭlach (ciapier Šaŭlaj na poŭnačy Litvy). U 1863 hodzie jahony baćka, čynoŭnik kancylaryi staršyni paviatovaha dvaranskaha schodu, uziaŭ udzieł u paŭstańni Kalinoŭskaha, byŭ asudžany i vysłany ŭ Sibir.
U takoj situacyi maładyja Stulhinskija mahli raźličvać tolki na ŭłasnyja siły i rozum. Antonij vučyŭsia ŭ pieciarburhskim Technałahičnym instytucie na chimičnym fakultecie i skončyŭ jaho ŭ 1873 hodzie. Udzielničaŭ u budaŭnictvie Babinskaj papiarovaj fabryki, a z 1875 hoda zaniaŭ ścipłuju pasadu technołaha na Krasnasielskaj papiarovaj fabrycy pad Pieciarburham.
Lucyja z Hadleŭskich Stulhinskaja (pieršaja žonka) z synam Uładzimiram, 1878 hod.
Padčas adnaho ź vizitaŭ na radzimu jon paznajomiŭsia ź ziamlačkaj Lucyjaj-Volhaj Hadleŭskaj, ź jakoj nieŭzabavie i ažaniŭsia. Praz hod — u 1877-m — u ich naradziŭsia pieršy syn, jakoha nazvali Uładzimiram-Fierdynandam.
Admović Paskieviču asabista
Usio čaściej Antonij prychodziŭ dadomu rasčaravany. Voś užo treci hod jon pracavaŭ niemaviedama kim: nie padabalisia jamu ni asiarodździe, ni ŭmovy. U studenckija časy jon maryŭ zusim pra inšaje. Čałaviek enierhičny, udumlivy i vielmi ambitny, Antonij zaŭždy chacieŭ arhanizavać štości svajo, stvaryć ad samaha pačatku albo paŭdzielničać u niejkim vialikim prajekcie. I los, vidavočna, byŭ na jahonym baku. Niečakana Stulhinski atrymaŭ telehramu: «Prašu nieadkładna prybyć u Pieciarburh. Pałac kniazia Ivana Paskieviča prapanuje cudoŭnaje miesca. Horača raju pryniać». Telehrama była padpisana starym prafiesaram Technałahičnaha instytuta Zarybinym.
Pračytaŭšy telehramu, Antonij z razdražnieńniem kinuŭ jaje na stoł. Nie moh daravać spadčynnaj kryŭdy: niekalki jaho svajakoŭ mocna paciarpieli praz hienierała-fieldmaršała Ivana Paskieviča, jakoha mnohija na biełaruska-litoŭskich i polskich ziemlach ličyli katam. Ciažka było zabycca i na toje, što rodny baćka i cieść, imknučysia da vyzvaleńnia svajho kraju, trapili ŭ Sibir.
Ale spracavała mudraja pravakacyja žonki, jakaja spakojna zaŭvažyła:
— Tak ci inakš, tut ci ŭ inšym miescy, ale ty pracuješ u rasijan.
— Ale nie ŭ Paskieviča! — zapiarečyŭ Anton.
— Musiš jechać, — nastojvała jana, — chacia b z pavahi da svajho prafiesara. A pryjedzieš — budzieš mieć satysfakcyju admović Paskieviču asabista!
I ŭžo praź dzień Stulhinski ŭpeŭniena kročyŭ praz amfiładu sałonaŭ Paskievičavaha pałaca na Niavie. Nastrojeny na baraćbu…
Zirnuŭšy na Fiodara Paskieviča, Antonij pramoviŭ sam sabie: «Niahodnik i syn niahodnika, zaraz jon pakaža svajo sapraŭdnaje abličča!» Ale byŭ źbiantežany pryjaznym, navat rachmanym tonam małodšaha Paskieviča. Nie tak jon ujaŭlaŭ sabie syna «ludažera» — toj akazaŭsia antypodam baćki, taktoŭnym i vysokaadukavanym, i pryjazna staviŭsia da prostych ludziej. Z uspaminaŭ viadoma, što bolšaść rabotnikaŭ jaho fabryki składali kataliki — biełarusy i palaki: Paskievič najmaŭ ich na znak prymireńnia za kryŭdy baćki. Jaho žonka Iryna zasnoŭvała prytułki dla biednych, sirot, padtrymlivała adukacyjnyja ŭstanovy, a paśla revalucyi zastałasia ŭ Homieli, žyła ŭ domie miascovych žycharoŭ — i balšaviki jaje nie čapali, bo ŭ kniahini chapała abaroncaŭ.
U pačatku sustrečy ton Stulhinskaha jašče byŭ napružany i vostry, ale Paskievič zdoleŭ pryvieści pierakanaŭčyja dovady, čamu Antoniju varta było b uznačalić papiarovuju fabryku ŭ Dobrušy. Tak i pačaŭsia novy etap jaho žyćcia.
Śviaty dla rabočych
Stulhinski ź impetam uziaŭsia za spravu. U Dobrušy jon jaŭna byŭ na svaim miescy: za pieršyja piać hadoŭ fabryka dabiłasia ašałamlalnych pośpiechaŭ i stała najbujniejšaj u impieryi. Kali Antonij tolki pačynaŭ pracavać u Dobrušy, na fabrycy była adna paravaja mašyna, ale ŭžo ŭ 1915-m miełasia najnoŭšaje techničnaje abstalavańnie i pracavała amal 1 500 čałaviek, zabiaśpiečanych nievierahodnymi dla taho času sacyjalnymi vyhodami. U štacie pry fabrycy pracavali fielčar, doktar i pravizar. Była arhanizavana balnica i apteka. Pasłuhami doktara i lekami z fabryčnaj apteki biaspłatna karystalisia, akramia rabočych fabryki, ich siemji. Žyllovaje pytańnie taksama nie stajała. Pry fabrycy pracavaŭ ułasny praduktovy skład, adkul pracaŭniki kuplali pradukty na 15—20 % tańniej, čym u kramie. Usie rabotniki byli zastrachavanyja ad niaščasnych vypadkaŭ. Paśla adpracoŭki na fabrycy piacihadovaha stažu kožny supracoŭnik pry zvalnieńni mieŭ prava na vychadnuju dapamohu. A pry ŭviadzieńni na fabrycy 8-hadzinnaha pracoŭnaha dnia ŭsie rabotniki zachavali svaje zarobki, jakija atrymlivali za 12-hadzinnuju pracu.
Damy dla rabočych Dobrušskaj fabryki, jakija zbudavaŭ Stulhinski. Fota Siarhieja Hudzilina.
U 1905 hodzie ŭ honar uviadzieńnia 8-hadzinnaha pracoŭnaha dnia i dla zaachvočvańnia studentaŭ Paskievičy vydzielili srodki dy zasnavali ŭ Pieciarburhskim technałahičnym instytucie, dzie niekali vučyŭsia dyrektar fabryki Stulhinski, stypiendyju jaho imia.
U siamiejnym žyćci, praŭda, chapała ŭsialakaha. U krasaviku 1880-ha ŭ Stulhinskich naradziŭsia druhi syn, jakoha nazvali Hienryk-Ihnacij. Ale mienš čym praz hod paśla hetaha Lucyja pamierła. Antonij zastaŭsia adzin z dvuma małymi. Pad upłyvam svajakoŭ i siabroŭ navažyŭsia na druhi šlub.
Hienryk Stulhinski.
Sasvatali jamu Emiliju Nahurskuju, dziaŭčynu z zamožnaj siamji i dalokuju svajačku pieršaj žonki. Hety šlub pa raźliku akazaŭsia vielmi ščaślivy. Emilija lubiła pasynkaŭ, ale ŭłasnych dziaciej z Antonijem Stulhinskim u jaje nie było.
Na terasie doma ŭ Dobrušy (źleva naprava): Emilija z Nahurskich Stulhinskaja (druhaja žonka), Hienryk Stulhinski (syn), žonka Hienryka Zofja z Kušaleŭskich, Antonij Stulhinski.
Tym časam dziakujučy svajoj pracavitaści Antonij Stulhinski zrabiŭsia vielmi zamožnym čałaviekam. U 1883 hodzie jon nabyŭ vialiki majontak Małyja Demby z 500 dziesiacinami ziamli la Minska-Mazavieckaha, za 60 kiłamietraŭ ad Varšavy. Ale žyŭ u Dobrušy. Pa słovach ludziej, jakija byvali ŭ Stulhinskich, atmaśfiera ŭ domie była śvietłaj. Choć sam Antonij-Karal mieŭ davoli kruty noraŭ, ale zaŭždy byŭ hatovy pažartavać i raspavieści viasiołuju historyju, na luby vypadak u jaho znachodzilisia śmiešnyja prymaŭki. U domie nikoli nie pieravodzilisia hości i viziciory, svajaki i siabry. Na Božaje Naradžeńnie rabotniki fabryki prynosili Stulhinskim vialikuju jalinu, ale śviata prachodziła ŭ vuzkim kole samych blizkich. Zatoje na Novy hod u kalidory hraŭ fabryčny arkiestr, za śviatočnym stałom siarod svajakoŭ i siabroŭ haspadara siadzieli drobnyja kiraŭniki i pradstaŭniki rabočaha kalektyvu, a paśla viačery pačynałasia razdača śviatočnych padarunkaŭ. Stulhinski nieprykmietna padavaŭ znak muzykam, i pad vals «Nad mudrym Dunajem» pačynalisia tancy… Na nastupny dzień ładziłasia śviata dla dziaciej pracaŭnikoŭ fabryki, a ich było niamała.
Mahiła Antonija Stulhinskaha na bierazie raki Ipuć u Dobrušy, 1916 hod.
Apošni bal adbyŭsia na miažy 1914—1915 hadoŭ. A 19 červienia 1915-ha Antonij Stulhinski pakinuŭ hety śviet: jak śviedčyć akt ab śmierci, jon pamior ad stenakardyi. Jašče praz dva hady, u burlivym 1917-m, sklep ź jaho ciełam byŭ uskryty, truna paškodžana. Šukali zołata…
Zmyła pavodkaju
Upieršyniu pra hetaha vydatnaha čałavieka biełarusam raspavioŭ historyk Andrej Kištymaŭ. Ale mnohaje, u pryvatnaści akaličnaści asabistaha žyćcia biznesoŭca, zastajecca i dahetul nieviadomym. Zasłonu tajamnicy pryadčyniajuć archiŭnyja dakumienty, uspaminy sučaśnikaŭ, a taksama aŭtabijahrafičnaja kniha ŭnučki, Zofji Stulhinskaj, pad nazvaj «Hrušy na viarbie». Biezumoŭna, cikava pahladzieć na postać Stulhinskaha i jahonaj siamji nie tolki praz suchija ličby jaho pradprymalnickaha talentu.
Starejšy syn Stulhinskaha, Uładzimir, staŭ inžynieram-čyhunačnikam i pravioŭ kala vaśmi hadoŭ na budoŭlach daroh u samych addalenych pravincyjnych rajonach Rasii. Paźniej jon pracavaŭ u pieciarburhskaj kampanii svajho cieścia Kalankoŭskaha, znakamitaha biznesmiena-fabrykanta, jaki pachodziŭ ź biełaruskich ziamiel. Revalucyju sustreŭ u Finlandyi, adkul u 1919 hodzie źjechaŭ ź siamjoj u Polšču. Žyŭ u horadzie Bydhašč. Tam jon stvaryŭ nievialičkuju firmu, zasnavaŭ aŭtamabilny kłub, zajmaŭsia hramadskaj dziejnaściu pad kiraŭnictvam našaha słynnaha ziemlaka Edvarda Vajniłoviča. U Bydhaščy i pamior ad insultu ŭ 1936 hodzie. U jaho zastałasia dačka Zofja, viadomaja ŭ Polščy žurnalistka i piśmieńnica.
Dobrušskaja papiarovaja fabryka. Fota Siarhieja Hudzilina.
Hienryk Stulhinski, małodšy syn Antonija, pajšoŭ pa śladach baćki. Suchavaty, rezki, jon zajmaŭsia spravami Dobrušskaj fabryki, staŭ namieśnikam Antonija Stulhinskaha, a paśla jaho śmierci — dyrektaram. Jon byŭ nastolki praktyčny, što navat padčas revalucyi zdoleŭ zachavać svaje kapitały, što dazvoliła jamu paśla ŭkłaści hrošy ŭ roznyja prajekty ŭ Polščy. Žyŭ u baćkavym majontku Małyja Demby, dzie i pamior u 1950 hodzie.
Da našych dzion mahiła Stulhinskaha ŭ Dobrušy nie zachavałasia: u 20-ja hady minułaha stahodździa jaje zmyła pavodka Ipuci.
