«Dziaŭčaty, jakija naradzilisia nievylečna chvorymi, žyvuć jak śviatyja»: Danuta Bičel pra Ninu Maciaš
Hutarka pra niezvyčajnaha čałavieka — śvietłaj pamiaci Ninu Maciaš źjaviłasia ŭ haziecie «Novy čas».
— Danuta Janaŭna, u Vašym ese pra Ninu Maciaš jość takoje vykazvańnie: «Dziaŭčaty, jakija naradzilisia nievylečna chvorymi, žyvuć jak śviatyja»… Hienadź Pranievič, razvažajučy pra postać Niny Maciaš, vykazaŭ dumku, što Nina Maciaš vartaja pryličeńnia da liku śviatych… Svaich siabrovak — Ninu Maciaš i Łarysu Hienijuš — Vy nazyvajecie śviatymi…
— Heta tolki naša pryvatnaja dumka, možna skazać, mastacki vobraz. Uvohule, lepiej pražyć žyćcio jak u vieršy Maksima Tanka: «Prostaje ščaście ludskoje»… A krychu hrešnaje žyćcio — dyk jašče cikaviejšaje. Kali siońnia pra ŭsio heta dumać, to ja pierakananaja, što samaje lepšaje žyćcio pražyli našy mamy i taty, niahledziačy na vojny, hoład, chvaroby i śmierć. Heta žyćcio, pražytaje ŭ tym miescy, u jakoje ich prysłaŭ Boh, u svaim časie, na svajoj ziamli. Usie pamyłki našych baćkoŭ, hrachi, kryŭdy, pa-čałaviečy možna zrazumieć i apraŭdać rozumam pierad Boham i pierad nami, ich dziećmi, i pierad Biełaruśsiu. Ale i Nina viarnułasia dadomu, kali zachvareła…
— «Nina była paetkaj bolu» — tak vyznačyli Vy sutnaść jaje paezii…
— Joj baleła, a jana nie pakazvała vyhladu pierad ludskimi vačami, a tamu i tryvała, što mieła kudy vylić bol: u słova, u vieršy, u pierakłady. U Nininych vieršach možna panavybirać šmat radkoŭ pra bol i cełyja paemy… «Los moj, ciažki kamień»… My i nie ŭjaŭlajem, jaki bol ciarpieła Nina. Mahčyma, Nina i paetkaj stała tamu, što nasiła hetu rodavuju chvarobu. Pryviazanaja da kalaski, šmat čytała. Niechta z krytykaŭ, zdajecca, Biarozkin, zaŭvažyŭ, što Nina pryjšła ŭ litaraturu ad knihi. Knihi byli tramplinam, Nina vučyłasia ŭ paetaŭ śvietu, čytajučy ich i pierakładajučy, pierastvarajučy na biełaruskuju movu. Kali ja pieršy raz trapiła ŭ jaje kvateru, ja była ździŭlena, kolki paetaŭ śvietu jość u jaje biblijatecy, pra jakich ja navat nie čuła. Nina Maciaš vychoŭvała, uzmacniała, uzbahačała svaju pieśniu — i da apošnich vieršaŭ jana dajšła vielmi admietnaj, niezaležnaj, dalikatnaj i mahutnaj paetkaj. U jaje nie było kompleksu pravincyjałki. Ja tolki zboku nazirała, jak jana śmieła vystupała na litaraturnych sustrečach u Domie litaratara «pry kaminie», z adpaviednym paŭzmrokam, dzie natoŭp byŭ jak by admiežavany ad paetki, jana sabie havaryła i čytała svaje vieršy, a staličnyja žančyny płakali naŭzryd. A jana jak i nie čuła ich. Jana mahła śpiavać pamiž čytańniem vieršaŭ — biez akampaniemienta. Niejak jana pradumvała ŭvieś svoj repiertuar, a vyhladała heta jak ekspromt, i nie źbivałasia, i nie stamlałasia, nie kamiačyła, nie razburała toj harmonii svajho vystupu, jakuju pierad hetym pradumała… «Paetka bolu» była prykładam tryvańnia. Ale nie budziem jaje vynosić na ałtar carkoŭnych śviatych, choć by i tamu, što Biełaruś padzielena na kanfiesii, jakija čaściakom pamiž saboj nie siabrujuć, a našy paety i paetki siabravali ŭsie z usimi, nam pry savietach treba było trymacca, kab nie pierałamali nas paasobku, pa ad-nym, jak dubcy ź vienika, zrešty, niekaha vyciahvali z taho «vienika» i ŭsio roŭna łamali, ale bolšaść utrymalisia za Tanka, za Bryla, za Kaleśnika i za Ninu Maciaš… A hetaja jednaść i była našym ščaściem.
— Vy skazali, što praca Nininych ruk — «varyć ježu, łupić bulbu, kab palcy nie miarćvieli, uvieś čas imi varušyć, pierabirać, pleści ź nitak, układać pieryjki, listki, kareńčyki, pialostki» — heta «maŭklivyja vieršy bolu»…
— I hałoŭnaje, zapaŭniać svaju balesnuju adzinotu, joj, jakaja pražyła bolš žyćcia prymacavanaj da kalaski, da kresła, da łožka. Ja časta dumaju pra heta, kali mnie balić cieła: jak jana ŭsiu noč nie varočajecca, adna ŭ kvatery… Ale jana mianie navučyła, jak sucišvać bol u ciele. Ja i ciapier, byvaje, uhavorvaju starečaje chvoraje cieła, tuju kropku bolu, zasiarodžvajučy na joj svaju ŭvahu. Mahčyma, heta ad johi… Ja nie viedaju — chto navučyŭ Ninu, ci jana sama taki sposab prydumała. A jaje mastactva… Dumaju, i heta ad talentu. Kali b jana była zdarovaj, jana b taksama zajmałasia i placieńniem, i viazańniem, i vyšyvańniem. I składańniem muzyki, i śpievam. Talenavitaja była ad pryrody.
— «Mieła duchoŭnyja siły pierasieści z kalaski ŭ kresła pamiž Łarysaj Hienijuš i Vałodziem Kaleśnikam, kab jany mahli parazmaŭlać praź jaje chvoryja plečy»; «Nina siadała tam, dzie pamiž imi prachodziła linija frontu».
— Vałodzia Kaleśnik byŭ sałdatam, vajavaŭ z fašystami sa zbrojaj u rukach, chto pieršy strelić, toj zastaniecca, inšych adnosinaŭ z voraham Vałodzia nie viedaŭ… Emihrantam prychodziłasia ŭstupać ź niemcami ŭ pieramovy, šukać niejkija inšyja varyjanty zmahańnia… Ja napisała heta, jak radok da vierša, ale siońnia rastłumačyć hetuju dumku mnie ciažka.
— «U kožnaha z nas majecca svoj ałfavit, kab stvarać paeziju», — pisała Vam pani Nina ŭ liście. Što heta za taki «paetyčny ałfavit»?
— Naturalna, što heta ŭsie sposaby i mastackija formy, jakimi karystajucca paety, kab dasiahnuć patrebnaha kštałtu. I toje, što jość u našym rasparadžeńni padśviadoma. Jak jość ałfavit, to jość i słoŭnikavy zapas. U Niny, da ŭsiaho, było ŭmieńnie z rodnych słovaŭ stvarać jašče radniejšyja, svaje, prydumanyja. Dy vy, jaje siabroŭki, joj dapamahali, u vas była takaja hulnia — razmaŭlać na movie Niny Maciaš… Pa-mojmu, vy źbirajeciesia vydać słoŭnik movy Niny Maciaš, ale trymajecie heta ŭ sakrecie. Vidać, vaš ałfavit taksama maje svaje tajamnicy i, mahčyma, mahiju, čary-mary, adkul mnie viedać. Tut Visłava Šymborska, jakuju Nina tamu tak dobra i pierakłała, što ŭ ich abiedźviuch było hetaje ŭmieńnie stvarać svaje słovy, skazała b bolej za mianie. Mova Nivaŭ — Niŭkaŭ i Biełaaziorska maje šmat asablivaściaŭ, i Nina imi karystałasia. Ja taksama daloka nie ŭciakała ad movy svajoj vioski, ad maminaj movy. Byŭ čas, kali ŭsie zachapilisia słoŭnikam Łastoŭskaha. Da mianie hetaje zachapleńnie pranikła ŭ knižačku «A na Paleśsi»… Taraškievica mnie akazałasia nie pa zubach.
— Tak, sapraŭdy, pani Nina achvotna karystałasia novymi słovami, i sama nie bajałasia tvaryć na asnovie dobra viadomych. Słoŭnik takich «samaćvietaŭ» bahaty, dobra było b jaho vydać, kab pakazać i bahaćcie našaj movy, i tvorčuju stvaralnuju pracu pani Niny… Vy pryśviacili Ninie Maciaš niekalki vieršaŭ. Tam jość Biełaje i Čornaje voziera, biełyja i čornyja čajki…
— A chiba ŭ pryrodzie niama čornych čajek? Bo Čornaje voziera jość, Nina mnie jaho i pakazvała. Jano, darečy, navat cikaviejšaje, čym Biełaje, bo pasiaredzinie voziera šmat usiaho — čarotu, astravoŭ… Rybaki tam svaje schoŭki staviać… A žyćcio naša hetak ža, jak aziory, — to biełaja pałasa, to čornaja… A ŭ niekaha ŭ žyćci tolki adzin koler. Ale Nina ŭsiu čarnatu zabielvała svajoj dabrynioj da ludziej, i stolki jaje ŭ dušy mieła, z usimi dzialiłasia i nikomu nie brakavała.
— U ese Vy pryhadvajecie radki ź lista, dzie pani Nina raskazvaje son, jaki pryśniŭsia joj pierad adychodam u inšy śviet. Ci pradčuvali Vy, što heta pierad Nininym adlotam?
— Nie było nijakaha pradčuvańnia, nijakaj tryvohi… I kali jana ŭ trubku telefona havaryła pra toje, što jana ŭžo pojdzie i nie treba jaje adhavorvać… Što para, napakutvałasia… Ja padumała, što jana pryjechała z Bresta, stamiłasia i joj choładna i chočacca spać.
— Vašaja «Kałychanka Ninie» — heta takoje balesnaje paetyčnaje hałašeńnie… Jak tak napisałasia?
— Takija vieršy pišucca ekspromtam — ź lubovi, z adčaju. Usia dobraja paezija stvarajecca tak — sercam. Mnie Nina była patrebnaja. Čamu — była?! I ciapier jana jość. Tolki nie patelefanuje i nie skaža: «Aloŭ, Danusieńka! Jak ty tam, siastryca?» Dy hety vierš lohka skłaŭsia, bo stvorany jak hałašeńnie, jak płač.
— Nina lubiła kvietki. Lubiła, kab było pryhoža ŭ haradskim dvoryku. Prasiła sadžać šypšynu-ružu, malvy… I sama była to ružaju, to malvaju… Ź jakimi kvietkami pomnicca Vam jana?
— Z kaktusam. Tamu što joj było hetak chadzić pa parkiecie, jak pa kaktusach. U jaje kaktusy stajali na voknach, ćvili… Chto vieryć u prykmiety, toj nie trymaje doma kaktusy, a Nina ich źbirała ŭ kalekcyju.
— Apošni zbornik, jaki pani Nina ŭkładała sama, nazvała «U pryharščach vietru». Radok ź vierša pra lohkuju piarynku dźmuchaŭca… Uražańnie, što kožnym svaim čarhovym zbornikam jana raźvitvałasia z hetym biełym śvietam, sa svaimi čytačami…
— Tak. Kožny pražyty Ninaj dzień davaŭsia joj nadta ciažka, ale jak jana adčuvała chviliny ščaścia, jak jana ich vysoka caniła, upryhožvała paetyčnymi vobrazami: «Dva dni i nočy pralacieli, jak dźvie pčołki…». I jak jana zmahła vykarystać i svaju adzinotu, i chvarobu, zapoŭnić luboŭju, pošukami vobrazaŭ, pracaj. Joj nielha było svarycca ź ludźmi, ich kryŭdzić, bo jana była na ich rukach… I heta było ciažkaje vyprabavańnie, jakim nielha było padzialicca ni z kim…
— U archivie Niny Maciaš zachoŭvajecca takaja pryhožaja samarobnaja Vašaja paštoŭka: paetyčnaje vielikodnaje jajka. Heta taki svojeasablivy tvor paeta-hrafiki…
— Nina heta rabiła jašče «kruciej» — układajučy svaju piorkahrafiku. Ja tolki hetaje jaječka i namalavała — u jajku dreva, na jakim rastuć vieršy. U knizie «Chadzi na moj hołas» — na vokładcy chatka z karciny Viktoryi Iljinoj, a siarod fatahrafij — hetaje jaječka ź jabłyńkaj, na jakoj śpiejuć vieršy, i chatka, što palacieła z dymam. Jość u majoj prazaičnaj knizie i ese pra paetak «Jabłyńki»… Kali ja malavała dla knihi, ja rabiła šmat varyjantaŭ, bo taki ź mianie mastak… Šukała daskanały varyjant, astatnija razdavała siabroŭkam. Vierš ź jajka ja niadaŭna pierapisała ŭ słupok, i voś što atrymałasia… I pakolki my našy razmovy pryvykli zakančvać niejkaj vieršavankaj, to i hetuju tak skončym.
Nina Maciaš
U Niŭkach naradziłasia Ninka,
ź niabiosaŭ daždžynka…
Najśviaciejšaj Panny piarlinka…
Ukryžavanaha Zbaŭcy ślazinka…
Jeruzalemskaj palmy halinka…
Vierbnaj niadzieli viarbinka…
Nie adna balesnaha ščaścia chvilinka…
Ź biełaj chmary ŭ biełyja chvali
Boh adpuskaje Aniołaŭ-dziaŭčat,
kab biełyja chvali ich kałychali,
jak biazhrešnych śviatych niemaŭlat,
kab ich nožańki nie taptali
pčołak, kocikaŭ, ptušaniat,
kab nie spaŭniaŭ nad imi zahad
sučasny Poncij Piłat…
Ptachi na kryłach ich uzdymali,
kab śviatleŭ ad krył dalahlad…
rany duchovyja im bintavali,
da śviataści ŭ rajski sad!
Chłopcy, uzmocnienyja duchova,
kab nasili ich na rukach…
tak adhaŭlali rodnyja słovy
čystyja sercy ŭ dziavočych hrudziach!
Boh zabraŭ Ninu ŭ svaju Krainu.
Biełaruś maje paetku Ninu —
nie na chvilinu, času ŭ nas šmat!
