Ruskija sasłužyŭcy nazyvali jaho pa-biełarusku: «Haračy». «Sud́ba čiełovieka»: pratatyp hieroja Šołachava i jaho niezvyčajny šlach
Ryhor Dolnikaŭ — Hieroj Savieckaha Sajuza z adterminoŭkaj u tryccać try hady, jaki paśla pieršaj nie zakusvaŭ, piša historyk Alaksiej Baciukoŭ. Adnapałčanie iranizavali i z tempieramientu, i z akcentu biełaruskaha chłopca, ad jakoha jon tak i nie pazbyŭsia. Michaił Šołachaŭ uziaŭ jaho los dla zbornaha vobrazu savieckaha sałdata, i hetaja scena tryvała ŭvajšła ŭ masavuju śviadomaść jak prykład mužnaści i adčajnaj śmiełaści.
Źbityja Dolnikavym 15 niamieckich samalotaŭ i 160 bajavych vyletaŭ farmalna davali pryčynu pradstavić jaho da zvańnia Hieroja ŭ sorak piatym hodzie. Adnak lotčyku nie zabyli, što jon, niachaj paśla tarana i padzieńnia, adnak pabyvaŭ u pałonie.
Nie dapamahło i toje, što z pałonu jon hieraična ŭciok, dałučyŭsia da partyzan i razam ź imi ŭ sakaviku 1944-ha vyzvaliŭ pasiołak Viesialinava na poŭdni Ukrainy jašče da padychodu savieckich vojskaŭ. A dapamahło inšaje. Kali ŭ 1978 hodzie amierykanskija źniščalniki F-5 armii Efiopii pad kiraŭnictvam Dolnikava razhramili pavietranuju armiju samalijskich MiHaŭ, Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta SSSR nadaŭ jamu zvańnie Hieroja za asabistuju mužnaść i advahu ŭ časy Vialikaj Ajčynnaj vajny.
Heta była treciaja vajna Ryhora Dolnikava. Za niekalki hadoŭ da taho, u 1970—1971 hadach, jon kiravaŭ dvuma avijapałkami na linii jehipiecka-izrailskaha frontu.
Vajna pamiž Efiopijaj i Samali za sprečny rehijon Ahaden na ŭschodzie Efiopii ličycca samym paradaksalnym kanfliktam u kantekście chałodnaj vajny.
Raniej simpatyi Efiopii byli na baku ZŠA, što dazvoliła armii hetaj krainy ŭzmacnicca za košt amierykanskaj techniki, kiravali jakoj padrychtavanyja amierykanskimi instruktarami efiopy i najmancy-izrailcianie. Samali ž było klijentam Savieckaha Sajuza i, adpaviedna, uzbrojvałasia savieckaj technikaj. Paśla vajennaha pieravarotu ŭ Efiopii ŭrad uznačalili vajskoŭcy-marksisty. Niestabilnaściu centralnaj ułady skarystalisia prasamalijskija sieparatysty Ahadena. Samalijski ŭrad padtrymlivaŭ ich spačatku tajemna, a potym adkryta ŭvioŭ vojski na terytoryju susiedziaŭ, nie raźličvajučy na toje, što heta budzie asudžacca savieckim uradam. Adnak SSSR u hetym kanflikcie padtrymaŭ Efiopiju.
U Efiopii ŭ čas kanfliktu z Samali 1977—1978 hadoŭ Dolnikavu daviałosia pavajavać na amierykanskich F-5.
I voś saviecki vajenny savietnik hienierał Dolnikaŭ na bazie ŭ Dyre-Daŭa asabista raspracoŭvaje apieracyju suprać pavietranaj armii Samali, imknučysia źniščyć jaje jašče na aeradromach.
Nanosiacca pieršyja ŭdary, za jakimi nastupajuć suchaputnyja vojski, a potym u niebie prachodziać pavietranyja bai. Adzin ź ich staŭ lehiendarnym: dva efiopskija F-5, sustreŭšy čatyry MiH-21, padbili paru MiHaŭ, a dva inšyja sutyknulisia miž saboj, imknučysia ŭchilicca ad amierykanskich źniščalnikaŭ. Naohuł, intensiŭnaść prymianieńnia avijacyi ŭ hetaj vajnie była niecharakternaj dla afrykanskich kanfliktaŭ, a jaje efiektyŭnaść całkam była zasłuhaj savieckaha daradcy.
55-hadovy tryumfatar, hienierał-lejtenant Ryhor Dolnikaŭ, dasiahnuŭ zienitu svajoj vajskovaj karjery.
Potym budzie jašče i namienkłaturnaje pavyšeńnie, až da namieśnika hałoŭnakamandujučaha vajenna-pavietranymi siłami. I ad samaha pačatku — heta byŭ los čałavieka, jakich amierykancy nazyvajuć self-made (zrabiŭ sam siabie). Hienierał Dolnikaŭ prajšoŭ usie prystupki karjernaj leśvicy, pačynajučy ź lotčyka, i ŭ hetym šlachu jon moh raźličvać tolki na siabie — na svaje zdolnaści i tempieramient.
Vioska Sacharaŭka pad Horkami, «zhublenaja ŭ biełaruskich lasach», jak pisaŭ u miemuarach sam hałoŭny hieroj. U viosku pryvoziać niamoje kino, i heta šturchaje junaka i vydatnika Dolnikava vyjści ŭ vialiki śviet — jon choča stać kinamiechanikam.
U 1936 hodzie, kali Dolnikavu było 13 hadoŭ, ad tyfu pamirajuć starejšaja siastra i baćka, kolišni rabočy-revalucyjanier Puciłaŭskaha zavoda ŭ Pieciarburhu. Ryhoru, zdavałasia b, nakanavana stać ciapier apiryščam u siamji, ale, jak ni sumavała maci, jon nie zastajecca ŭ vioscy.
Siamja Ryhora Dolnikava (siadzić) pierad vajnoj.
Vialiki śviet — Viciebsk — sustrakaje jaho bandyckim abrabavańniem u pieršy ž viečar.
U tramvai jon bačyć, jak zładziei vyciahvajuć u žančyny kašalok, i kryčyć «Vas abakrali!», a ŭžo viečaram sustrakaje tych samych rabaŭnikoŭ na načnoj vulicy. Adłupcavaŭšy chłopca, vycierušyŭšy jaho kuferak, bandyty dajuć jamu pieršuju navuku: «Prykusi jazyk, dziareŭnia». U kinatechnikum Dolnikava nie ŭziali, ale ŭsio roŭna jon nie viartacca dachaty — junak jedzie ŭ Minsk, vučycca na ślesara. Užo tut padčas vučoby jon sustrakaje instruktaraŭ miascovaha aerakłuba. I zusim nie ramantyka palotaŭ zachapiła junaka — jon jak začaravany hladzieŭ na šykoŭnuju formu lotčykaŭ. Chromavyja boty i rypieńnie lotnych rehłanaŭ pieraviarnuli śviadomaść Ryhora. Na aeradromie pad Minskam jon upieršyniu padniaŭsia ŭ nieba. Byŭ 1940 hod.
Vajennyja miemuary Dolnikava — sumieś liryki i patetyki, ścipłaści i hieroiki.
U hetym ich možna ličyć dastatkova ščyrym dakumientam epochi. I ŭsio ž pieršaja rysa Dolnikava-aŭtara — ścipłaść. Jon nie źviartaje asablivaj uvahi na svaju asobu, amal kožnuju hłavu z pavietranymi bajami zaviaršaje razhornutaj padziakaj inšym hierojam i miechanikam na ziamli, što tak dobra padrychtavali techniku. U bajach svaje dziejańni pieradaje ledźvie nie jak aŭtamatyčnyja, u toj ža čas nie skvapiačysia padkreślivać samaachviarnaść i majsterstva inšych piłotaŭ. Usie pieršyja kroki ŭ prafiesii jon uzhadvaje praź niaŭdačy, pamyłki i kuchtali. U svaim pieršym bai jon nie bačyć ničoha, akramia chvasta samalota viadučaha. Ale za hetaj ścipłaściu spakvala prastupaje jaho sapraŭdny niaŭrymślivy charaktar. Niezdarma pieršy pazyŭny jamu dali «Haračyj» (mienavita tak, pa-rusku praz «ra» i «čy»). Niezdarma ŭ jaho apaviadańniach niaźmienna źjaŭlajucca niadobrazyčliŭcy — zvyčajna jaho kamandziry, — jon im to niešta rezka skaža, to ŭspychnie, to prosta pačnie pavodzić siabie jak dzieravienščyna.
Pieršy źbity samalot staŭsia vynikam avanturnaha adryvu ad viadučaha ŭ pahoniu za «miesieršmitam», što sychodziŭ ad boju. Treba patłumačyć, što taktyka pavietranaha boju ŭ dareaktyŭnuju epochu budavałasia na ŭzajemadziejańni lotnych par (viadučy-viadomy), jakija abjadnoŭvalisia ŭ źviony.
Uzajemnaja padstrachoŭka i manieŭravańnie davali šaniec na pośpiech navat suprać šmatlikich praciŭnikaŭ. Pakinuŭšy svajho viadučaha, Dolnikaŭ parušyŭ stroj, ale, źbiŭšy niemca, reabilitavaŭsia ŭ vačach kamandavańnia. I ŭžo viečaram jon, akramia kuchtaloŭ, atrymlivaŭ i vinšavańni ad takich ža zialonych sasłužyŭcaŭ — «za rycara kryžovaha tuza, «haračaha», biełarusa Ryhora, syna Uścina, ura!».
Spakvala, praz pamyłki i niaŭdačy, pierad nami źjaŭlajecca ŭžo sapraŭdny bajavy lotčyk. Jon paśpiachova spraŭlajecca z rolaj viadomaha, jaho biaruć u paru najlepšyja piłoty. Vychodzić pieramožcam u niaroŭnych bajach. Žnivień sorak treciaha hoda — samaja haračaja jaho para. Časam, pryziamliŭšysia, ad stomy nie moh samastojna vyleźci z samalota, a pierad snom siłaŭ chapała tolki na toje, kab źniać adzin bot.
Majučy na svaim rachunku ŭžo čatyry źbityja Me-109, na 56-m bajavym vylecie ŭ vieraśni 1943 hoda Dolnikaŭ idzie na taran. U tym bai ich šaściorka źniščalnikaŭ trapiła na 16 «junkiersaŭ» u niebie nad rakoj Małočnaj na Zaparožžy. Kali ŭpali pieršyja try samaloty praciŭnika, źjavilisia jašče i «miesieršmity». Dolnikaŭ atakavaŭ viadučaha adnoj z par «junkiersaŭ» i ŭžo zdoleŭ padpalić samalot i źniščyć strałka, kali harmaty jaho «aerakobry» zahłuchli. «Taranić!» — napiša jon potym.
Pryładžvajecca źnizu, zusim blizka. Zastavałasia padtorhnuć samalot, rubanuŭšy vintom pa stabilizatary. Ale mašyna ŭzdryhnuła ŭsim korpusam i nyrnuła ŭniz. Ničoha nie bačna. Ziamla nosicca pa kole. Połymia ŭžo apalvaje ruki i tvar, płavicca kambiniezon. Vyciažnoje kołca parašuta čaplajecca za niešta ŭ kabinie, i kupał pačynaje vyłazić z-pad piłota. Siekunda — i jaho nibyta vietram vykidvaje z kabiny.
Na ziamli niemcy miesiać jaho botami, zryvajuć z padbitaha lotčyka pahony, i haračy Dolnikaŭ navodmaš bje za heta adnaho ź ich. Potym, źbity na horki jabłyk, jašče bjecca i z doktaram, jaki akazvajecca ruskim pierabiežčykam.
U toj ža dzień jaho pryvoziać u hiestapa. Za stałom siadziać aficery, pjuć. Pad rasčynienymi voknami chaty źbirajecca natoŭp žančyn i dziaciej. Staršy pa zvańni demanstratyŭna pakazvaje ludziam balšavika — zmardavanaha, chudoha, biazzbrojnaha. I patrabuje: «Ty budzieš kryšačku pić za našu pieramohu». Dolnikaŭ admoŭna chitaje hałavoj.
— Pi-jej… — aficer padymaje da skroni Dolnikava kolt.
Kivajučy na čarku, lotčyk kaža:
— Mała.
Tak źjaŭlajecca pieršaja poŭnaja šklanka. «Za pieramohu!» — kaža Dolnikaŭ, i ŭ try pryjomy 20-hadovy chłopiec šklanku vypivaje.
«Paśla pieršaj nie zakusvaju», — admaŭlajecca jon.
Kvest padabajecca niemcam, «hut-hut, karašo» — nalivajecca druhaja. Chłopiec vypiŭ i druhuju, choć było ŭžo ciažka — vanitavała. Kali ž pabačyŭ, jak nalivajecca treciaja, z žacham padumaŭ: voś ža jakoj śmierciu daviadziecca pamierci. Ale i paśla druhoj šklanki zakusić admoviŭsia. I paśla treciaj: «My i pierad śmierciu nie zakusvajem».
Hetaja historyja, jakaja potym u pokazkach šyroka razyšłasia na froncie, a taksama ahulnaje proźvišča (u pałonie Dolnikaŭ nazvaŭsia Sakałovym) i niekatoryja siužetnyja pavaroty dazvalajuć bačyć u Dolnikavie pratatypa hałoŭnaha hieroja apaviadańnia Michaiła Šołachava «Los čałavieka». Na heta Ryhor Uścinavič adkazvaŭ znoŭ ža ścipła: «Šmat było nas, Sakałovych».
Pałon, sproby ŭciokaŭ, vyvady na pakazalny rasstreł, narešcie, udałyja ŭcioki i padpolle va ŭkrainskim Viesialinavie. U sakaviku 1944 hoda padpolščyki karystajucca adychodam niamieckich častak i zachoplivajuć uładu ŭ pasiołku jašče da prychodu Čyrvonaj Armii. U krasaviku Dolnikaŭ užo viartajecca ŭ svoj avijapołk. Chudoha, baradataha, jaho — niabožčyka, jak mierkavałasia, — ledźvie paznajuć sasłužyŭcy, a ŭsiu kančatkovuju fazu vajny jon užo budzie lotać pad novym pazyŭnym — Barada.
Dolnikaŭ dzialiŭsia potym pieražyvańniami pra hety niajomki pieryjad — paśla viartańnia z pałonu. Jaho sustreli jak uvaskrosłaha, ale pieršym časam nie daviarali, abaviazanyja byli pierakanacca, što nie zdradziŭ. Niekatoryja piłoty navat admaŭlalisia ź im razam latać paźniej — niezrazumieła, z-za niedavieru ci bajalisia, što jon straciŭ navyki.
Hety pieryjad byŭ zusim niepraciahłym. Svoj u došku, prastavaty i zuchavaty chłopiec byŭ synam svajoj epochi — addanym lenincam i kandydatam u členy partyi, naščadkam sapraŭdnaha pietrahradskaha revalucyjaniera. Napeŭna, heta była samaja važnaja dla jaho identyčnaść — stolki pieražyvańniaŭ supravadžajuć jaho raspoviedy na hetuju temu. Adzin cikavy vypadak, samy kranalny, zdaryŭsia adrazu paśla viartańnia z pałonu. Na pasiadžeńni partbiuro razhladali spravu «Ab partyjnaści kandydata ŭ členy partyi małodšaha lejtenanta Dolnikava».
— Usie vy viedajecie, — skazaŭ partorh, — što Dolnikaŭ viarnuŭsia z pałonu, zachavaŭšy svaju kandydackuju kartku. Adnak z-za taho, što kartku jon chavaŭ u svaim bocie pad ściłkaj, kartka stała zusim nieprydatnaj — sparachnieła, podpisy zrabilisia niečytelnymi. A hałoŭnaje — usie paŭhoda Dolnikaŭ nie płaciŭ partyjnyja ŭnioski.
Lotčyki, prysutnyja na pasiadžeńni, zastupilisia za sasłužyŭca, i kandydackuju kartku Dolnikavu viarnuli. U dušy junaka raŭła navalnica: «Prajšoŭ mocny doždž. Pa raskisłaj darozie biehli ručai… Chaciełasia pabyć adnamu…»
Samalot Ryhora Dolnikava P39-N «Aerakobra» z nadpisam «Za Vaniu Babaka». Na amierykanskich «Aerakobrach» lotali savieckija asy.
Jak piłot jon reabilitujecca imhnienna. Adrazu paśla viartańnia z pałonu stanie viadučym, za dva miesiacy sabje jašče piać samalotaŭ. Nieŭzabavie sustrenie budučuju žonku. I stracić najlepšych siabroŭ — kamandzira avijapałka, ukrainca Ivana Babaka, i kamandzira źviana, biełarusa Piatra Hučaka. Babak, jak potym vyśvietlicca, vyžyvie i taksama projdzie pałon. Nie viedajučy jašče pra heta, Dolnikaŭ vyrašaje demaskiravać svaju lendlizaŭskuju «Aerakobru», zahadaŭšy napisać na joj z bakoŭ — «Za Pieciu Hučaka» i «Za Vaniu Babaka».
Ryhor Dolnikaŭ (źleva) i Hieroj Savieckaha Sajuza (paśmiarotna) Piatro Hučak.
A sustreča ź dziaŭčynaj, ź jakoj jon aženicca ŭžo paśla vajny, — taja jašče łavstory. Na tancach zimoj sorak piataha hoda, niedzie ŭ Hiermanii, jon zaŭvažyŭ pryjemnuju nieznajomku, jakaja nadziva dobra tancavała vals. «A nu, Słava, — paprasiŭ jon siabra, — pravier, što za fihura!» Ale tancavać sa Słavam Antońjevym — siabram — dziaŭčyna admoviłasia, što šakavała publiku. Admoviła piłotu! Za taki ŭčynak jaje i papiaredniaha jaje partniora vyrašana było z tancaŭ vyhnać. Niekalki viečaroŭ potym nieznajomka nie źjaŭlałasia na tancach, i ŭ Dolnikava pračnułasia sumleńnie. Razam z Antońjevym jon rasšukaŭ jaje ŭ bataljonie zabieśpiačeńnia i staŭ vybačacca dy zaprašać na nastupnyja tancy. Zaprašali i vybačalisia doŭha. Pieramovy byli pierapynienyja nampalitam pałka, jaki paabiacaŭ pravieści ź dziaŭčynaj tłumačalnuju rabotu. Viečaram taniutkaja, lohkaja Valancina Čystova chutka kružyłasia ŭ niazhrabnych rukach hałoŭnaha hieroja.
Ryhor Dolnikaŭ z žonkaj Valancinaj.
«Valancina Čystova?» — ździviŭsia znajomstvu Dolnikaŭ.
Jak vyśvietliłasia, raniej ad imia kamsamolcaŭ Zaparožža jana pisała listy na front, a ad imia kamsamolcaŭ z frontu joj adkazvaŭ Dolnikaŭ.
Ryhor Dolnikaŭ pražyŭ 72 hady, pamior u 1996-m. Pachavany pad Maskvoj, u pasiołku Monina na Moninskich vajskovych miemaryjalnych mohiłkach, stvoranych u 1940 hodzie pry Vajskova-pavietranaj akademii.
