Avantura, jakaja zachavała samastojnaść Vialikaha Kniastva
28 studzienia 1588 hoda novaabrany karol polski i vialiki kniaź litoŭski padpisaŭ Statut VKŁ. Ale hetaha nie adbyłosia b, kab napiaredadni vielikakniažackaja delehacyja nie ryzyknuła ŭsim. Jak rabiłasia realpolitik na našych ziemlach, piša kandydat histaryčnych navuk Uładzimir Padalinski.
Leŭ Sapieha, u 1585—1589 hadach padkancler VKŁ. Fota Wikimedia Commons.
1 sakavika 1566 hoda ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim na źmienu Statutu 1529 hoda pryjšoŭ novy. Ale amal adrazu pryjšłosia ŭnosić u jaho karektyvy. Maštabnyja reformy dziaržaŭnaha ładu siaredziny 1560-ch hadoŭ, Inflanckaja vajna, stvareńnie Rečy Paspalitaj imkliva źmianiali tahačasnaje žyćcio.
Uletku 1569-ha na Lublinskim sojmie pad ciskam polskaj šlachty była stvorana admysłovaja kamisija pa redahavańni Statuta. Zrazumieła, karonny bok imknuŭsia da ŭnifikacyi prava VKŁ i Polščy. A dla vielikakniažackaj šlachty Statut byŭ harantam palityčnaj adasoblenaści kniastva.
Redahavańnie i raspracoŭka novych statutnych normaŭ adbyvalisia ŭ asobnych kamisijach, na sojmikach i źjezdach. U kancylaryi afarmlalisia ŭsie papraŭki, a artykuły zvodzilisia ŭ adzin kodeks. Asabliva aktyvizavałasia praca nad Statutam u 1579 hodzie, paśla taho jak kancylaryju VKŁ uznačaliŭ vilenski kaštalan Astafiej Vałovič. Jon asabista braŭ udzieł u raspracoŭcy dakumienta.
Astafiej Vałovič, u 1579—1587 hadach vilenski kaštalan i kancler VKŁ. Fota Wikimedia Commons.
Pravak naźbirałasia tak mnoha, što ŭ vyniku zamiest mocna adredahavanaha Druhoha Statuta ŭ 1582 hodzie stvaryli novy. Pry hetym upłyŭ polskaha boku byŭ źviedzieny da nula.
Palaki nie chacieli, našy nie mahli
U Varšavie 4 kastryčnika 1582 hoda raspačalisia pasiadžeńni valnaha (heta značyć, usieahulnaha) sojma Rečy Paspalitaj. Mienavita na im pradstaŭniki Vialikaha Kniastva zaprapanavali zaćvierdzić novy Statut całkam i biez abmierkavańnia z palakami. Adnak na pasiadžeńniach nižniaj pałaty sojma (pasolskaj izby), jakimi, darečy, kiravaŭ vialiki pisar Leŭ Sapieha, polskija pasły zapatrabavali padrabiaznaha razhladu ŭsich źmienaŭ. Jany niebiespadstaŭna bajalisia, što novy Statut jašče bolš umacuje samastojnaść Vialikaha Kniastva ŭ Rečy Paspalitaj.
Palaki nie mahli nie viedać, što, pavodle novaj redakcyi Statuta, usie pasady ŭ kniastvie pavinny nadavacca nie «čužaziemcam i zahraničnikam, ani susiedam taho państva», a tolki miascovym «rodzičam staražytnym i ŭradžencam».
Heta zakryvała šlach karonnaj šlachcie da pasad u VKŁ i było adnaznačnym parušeńniem umoŭ Lublinskaj unii 1569 hoda.
Naturalna, sienatary i pasły VKŁ nie pahadzilisia na padrabiazny razhlad Statuta. Spravu adkłali. Praz dva hady ŭ tekst dakumienta ŭnieśli praŭki i znoŭ pasprabavali zaćvierdzić adnym macham: «prynieśli svoj Statut, ab jakim prasili, kab byŭ zaćvierdžany». Adnak i na hety raz polskija pasły nastojvali na padrabiaznym abmierkavańni artykułaŭ, a Stefan Batoryj, padobna, nie chacieŭ zaćviardžać ich biez zhody pamiž šlachtaj.
Na sojmie 1585 hoda Statut iznoŭ nie byŭ pryniaty.
Takim čynam, stała składvacca patavaja situacyja. Vielikakniažackaja šlachta mieła na rukach padrychtavany asnoŭny zakon i imknułasia, kab jaho zaćvierdzili biez uzhadnieńnia z palakami. A karonnaja šlachta nie chacieła zhadžacca na zaćviardžeńnie novaha Statuta VKŁ biez abmierkavańnia. I nieviadoma, jak by skłałasia budučynia nie tolki hetaha dakumienta, a i ŭsiaho Vialikaha Kniastva, kali b nie palityčny kryzis 1587 hoda.
Vybary, jakija daviali da hramadzianskaj vajny
Karol Rečy Paspalitaj Stefan Batoryj pamior u Horadni 12 śniežnia 1586 hoda. Paśla hetaha vyšejšaja ŭłada pierajšła ŭ ruki šlachty. Pačatak sojma dla vybaraŭ novaha kiraŭnika pryznačyli na 30 červienia 1587 hoda. Hałoŭnymi kandydatami byli syn šviedskaha karala Žyhimont, brat impieratara Śviatoj Rymskaj impieryi erchiercah Maksimiljan i rasijski car Fiodar, syn Ivana Žachlivaha.
Stefan Batoryj, karol polski i vialiki kniaź litoŭski (1576—1586 hady). Fota Wikimedia Commons.
Sojm, adnak, prablemy nie vyrašyŭ. Jon doŭžyŭsia dva miesiacy i zaviaršyŭsia raskołam. Šlachta abrała adrazu dvuch karaloŭ — šviedskaha karaleviča Žyhimonta Vazu i erchiercaha Maksimiljana Habsburha. Tak u Rečy Paspalitaj pačałasia hramadzianskaja vajna.
Erchiercah Maksimiljan z dynastyi Habsburhaŭ (1558—1618). Fota Wikimedia Commons.
U pačatku kastryčnika Maksimiljan sa svaim vojskam ustupiŭ na polskija ziemli i rušyŭ na Krakaŭ. Praŭda, uziać horad jon nie zdoleŭ. Pajšoŭ na Polšču i Žyhimont.
Delehacyja VKŁ aficyjna nie pryznała nivodnaha z kandydataŭ, choć pastupova raździaliłasia na dźvie partyi. Adnak i adny, i druhija adnaznačna nastojvali na zaćviardžeńni Statuta budučym vialikim kniaziem.
Uhavory Žyhimonta
Žyhimont Vaza ahitavaŭ siarod šlachty, jaho pradstaŭniki sustrakalisia sa šlachieckimi lidarami z roznych rehijonaŭ Rečy Paspalitaj. Šerah jaho vajennych pieramoh i, narešcie, pachodžańnie (maci Žyhimonta Vazy Kaciaryna była dačkoj Žyhimonta Staroha i siastroj Žyhimonta Aŭhusta) abumovili pierachod na jahony bok bolšaj kolkaści šlachty Rečy Paspalitaj. Karanacyjny sojm pryznačyli na 10 śniežnia 1587 hoda. U VKŁ prychilniki šviedskaha karaleviča hurtavalisia vakoł vilenskaha kaštalana i kanclera Astafieja Vałoviča. Vałovič nakiroŭvaŭsia na karanacyju asabista, ale ŭ listapadzie 1587 pamior. Možna tolki zdahadvacca, jak raźvivalisia b padziei, kali b vielikakniažackuju delehacyju ŭ Krakavie ŭznačaliŭ čałaviek, jaki tak šmat zrabiŭ dla padrychtoŭki novych zakonaŭ VKŁ…
Karaleŭski zamak na Vavieli ŭ Krakavie. Sučasny vyhlad.
Karanacyja Žyhimonta Vazy adbyłasia 27 śniežnia 1587-ha hoda. A ŭ kancy śniežnia ź Bieraścia ŭ Krakaŭ vyjechała aficyjnaja delehacyja Vialikaha Kniastva Litoŭskaha na čale z trockim vajavodam Janam Hlabovičam i padkancleram Lvom Sapieham. Abodva, darečy, byli paśladoŭnymi prychilnikami šviedskaj kandydatury. Uzamien na svaju padtrymku šlachta patrabavała doŭhaterminovaha miru z Rasijaj, dałučeńnia ŭsich Inflantaŭ, heta značyć ciapierašniaj Łatvii, da VKŁ, a taksama zaćviardžeńnia Statuta.
Pradstaŭniki Vialikaha Kniastva prybyli ŭ Krakaŭ 8 studzienia 1588 hoda. U toj čas daroha ź Bieraścia da Krakava, pry siaredniaj chutkaści ŭ 35—40 km na dzień, zajmała prykładna 11—14 dzion. Zrazumieła, na chutkaść padarožža značna ŭpłyvali ŭmovy nadvorja, jakaść daroh i pierapraŭ, miescy načlehu, najaŭnaść charčavańnia dla ludziej i koniej. Kali dapuścić, što delehacyja VKŁ vyrušyła ź Bieraścia 24 abo 25 śniežnia 1587 hoda, to da Krakava jana dajechała jakraz praz dva tydni. 11 studzienia šlachta pryvitała Žyhimonta Vazu, a 14-ha raspačała pieramovy z karalom i polskim bokam.
The winner takes it all
Dasiahnuć svaich umoŭ vielikakniažackaj delehacyi było ciažka. Mir z Maskvoj supiarečyŭ intaresam Žyhimontavaha baćki Juchana III, jaki nie chacieŭ zastavacca biez padtrymki ŭ baraćbie z Rasijaj. Polskija sienatary i ziemskija pasły nastojvali na pieratvareńni Inflantaŭ u sumiesnaje ŭładańnie Karony i Vialikaha Kniastva. Tym bolš nie žadali jany pryniaćcia novaha Statuta VKŁ, bo bačyli ŭ jahonych artykułach parušeńnie ŭmoŭ Lublinskaj unii.
Praz dva tydni biasplonnych pieramoŭ pradstaŭniki VKŁ navažylisia na ryzykoŭny krok. Jany pryhrazili, što nie pryznajuć karanacyi Žyhimonta Vazy i pakinuć Krakaŭ, kali karol nie prymie ichnich umoŭ.
Raźlik byŭ zrazumieły. Žyhimont usio jašče byŭ u chistkim stanoviščy: jaho ŭžo karanavali jak karala Polščy, ale vialikim kniaziem litoŭskim aficyjna jašče nie pryznali. Erchiercah Maksimiljan tym časam nie spyniaŭ vajnu za ŭładu ŭ Rečy Paspalitaj. I pierachod šlachty VKŁ na bok Habsburha moh stać katastrofaj dla Vazy i jahonych polskich prychilnikaŭ.
Praŭda, kali b Maksimiljan prajhraŭ, taki demanstratyŭny adjezd z Krakava daŭsia b u znaki palityčnaj elicie Vialikaha Kniastva. Dastatkova ŭzhadać, čym abiarnuŭsia padobny demarš na Lublinskim sojmie 1569 hoda. Tady delehacyja VKŁ, nie zhodnaja z umovami unii, u noč na 1 sakavika pakinuła horad, nie papiaredziŭšy pra heta karala i vialikaha kniazia. U vyniku Vialikaje Kniastva Litoŭskaje straciła Padlašša i Ukrainu, jakija Žyhimont pieradaŭ Polščy, dy vymušana było pryniać usie ŭmovy.
Ale na hety raz udača litvinam uśmichnułasia. Novy manarch dy palaki vymušanyja byli pajści na sastupki.
Pozna ŭviečary, a 22-j hadzinie, 27 studzienia 1588 hoda Žyhimont Vaza prysiahnuŭ na zachavańnie pravoŭ i volnaściaŭ VKŁ, a taksama paabiacaŭ zaćvierdzić Statut i mir z Rasijaj. Adrazu paśla hetaha Jan Hlabovič ad imia Vialikaha Kniastva pryznaŭ Žyhimonta Vazu karalom polskim i vialikim kniaziem litoŭskim. A Leŭ Sapieha aficyjna abviaściŭ Žyhimonta vialikim kniaziem.
Prysutnyja ŭ Krakavie radnyja pany — najvyšejšyja ŭradoŭcy — prynieśli novamu manarchu prysiahu. Toje ž, uklenčyŭšy, zrabili i pradstaŭniki šlachty.
Praŭda, na kampramis pryjšłosia pajści i delehacyi Vialikaha Kniastva: pytańnie ab prynaležnaści Inflantaŭ było adkładziena da nastupnaha valnaha sojma.
Usio vyrašyli hadziny
Demarš vielikakniažackaj delehacyi byŭ, jak akazałasia, vielmi svoječasovym. U krytyčnych umovach polskim pasłam i sienataram pryjšłosia zhadzicca na zaćviardžeńnie novaha Statuta VKŁ. I ŭžo praź niekalki hadzin jany ab hetym horka paškadavali. Bo litaralna adrazu ž paśla prysiahi ŭ Krakaŭ pryjšli viestki ab pieramozie polskaha vojska nad vojskami Maksimiljana. Erchiercaha navat uziali ŭ pałon! Vyrašalnaja bitva pad Byčynaj adbyłasia jašče 24 studzienia, ale źviestki pra jaje dajšli da Krakava ažno praz try dni!
Navina adrazu vyjaviła sapraŭdnuju pazicyju polskich sienataraŭ i pasłoŭ. Niekatoryja ź ich tak i zajaŭlali, što nie dapuścili b zaćviardžeńnia Statuta, kali b daviedalisia ab paražeńni Maksimiljana raniej. Palaki navat padazravali, što pry hietmanie Janie Zamojskim znachodziŭsia ahient vielikakniaskaj delehacyi, jaki apiaredziŭ hanca z aficyjnym paviedamleńniem. «I tamu prycisnuli karala, kab mienavita ŭ toj dzień prynios tuju prysiahu».
Tytulny arkuš Statuta VKŁ 1588 hoda. Vydadzieny ŭ vilenskaj drukarni Mamoničaŭ. Fota Wikimedia Commons.
Tak Vialikaje Kniastva Litoŭskaje atrymała svoj novy asnoŭny zakon, jaki mocna paŭpłyvaŭ na farmiravańnie mientalitetu biełarusaŭ i navat pieražyŭ dziaržavu, u jakoj byŭ stvorany. Paśla dałučeńnia Biełarusi da Rasijskaj impieryi Statut dziejničaŭ na terytoryi Viciebskaj i Mahiloŭskaj hubierniaŭ da 1831 hoda, a ŭ Vilenskaj, Hrodzienskaj i Minskaj hubierniach — da 1840-ha. I navat u toj čas jon byŭ simvałam niezaležnaści našaj ziamli. Ułady skasavali jaho ŭ adkaz na antyrasijskaje paŭstańnie 1830—1831 hadoŭ.
