Impierskija tytuły dla litvinskich mahnataŭ
Vialikaje Kniastva Litoŭskaje žyło ŭ jeŭrapiejskaj kulturnaj prastory. Siarod inšaha pra heta śviedčyć toje, što niekatoryja pradstaŭniki jaho elity atrymlivali z ruk impieratara Śviatoj Rymskaj Impieryi prestyžnyja arystakratyčnyja tytuły. Pra toje, jak heta adbyvałasia, piša historyk Pavieł Bułaty.
Pakaleńniu biełarusaŭ XXI stahodździa vypała žyć u čas śviatkavańnia vialikich 500-hadovych jubilejaŭ. Słaŭnaja Aršanskaja pieramoha, knihadrukavańnie Skaryny, Statuty… XVI stahodździe — čas, kali Vialikaje Kniastva Litoŭskaje pieražyło najvyšejšy ŭzdym svajoj kultury, jakaja raźvivałasia ŭ ahulnym rečyščy jeŭrapiejskaha Reniesansu.
U tahačasnaj historyi Zachodniaj Jeŭropy palityčny i kulturny rej viali tytułavanyja dynastyi, jakija vyznačali losy dziaržaŭ i narodaŭ. Palityčny i kulturny niebaschił taho času zichacić vobrazami i postaciami tytułavanaj elity — hiercahami, markhrafami, hrafami, baronami. Vialikaje Kniastva Litoŭskaje nie vybivałasia z ahulnajeŭrapiejskaj prastory i ŭ hetym płanie. U 2018 hodzie my mieli nievialiki, ale vielmi istotny jubilej: 500 hod tamu, 25 lutaha 1518 hoda, upieršyniu čałaviek ź Vialikaha Kniastva Litoŭskaha atrymaŭ arystakratyčny tytuł ad impieratara Śviatoj Rymskaj Impieryi. Tak na našych ziemlach źjavilisia jeŭrapiejskija tytuły hrafa i kniazia impieryi.
Simvaličnaja vyjava ijerarchii impierskich sasłoŭjaŭ. Vierchni šerah — kurfiursty, druhi — hiercahi i markhrafy, treci i čaćviorty — hrafy, piaty i šosty — impierskija harady. 1593 hod.
Što paŭpłyvała na źjaŭleńnie ŭ VKŁ jeŭrapiejskich hanarovych tytułaŭ? Pieradusim prychodu ich na našy ziemli paspryjała tahačasnaja mižnarodnaja situacyja. Pačatak XVI stahodździa ŭ historyi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha prachodziŭ pad znakam vojnaŭ z Maskvoj. Padčas hetaha supraćstajańnia Litva imknułasia atrymać padtrymku Śviatoj Rymskaj Impieryi. Dziela padtrymańnia vyhadnych adnosin viałosia ščylnaje dypłamatyčnaje supracoŭnictva ź impieratarskim dvarom. U hetym važnuju rolu adyhryvali asoby, jakija ŭdzielničali ŭ pasolstvach da impieratara. Jak praviła, heta byli najbolš upłyvovyja sanoŭniki krainy, jakija zajmali važnyja pasady na terytoryi kniastva. Akurat padčas paśpiachovaj misii pry dvary Śviatoj Rymskaj Impieryi dypłamaty VKŁ mieli šaniec atrymać dla siabie asabista i dla ŭsiaho svajho rodu impierskija tytuły.
Uhanaravanaja piaciorka
Pieršym na Litvie tytuł kniazia Śviatoj Rymskaj Impieryi atrymaŭ Mikałaj Radzivił.
Jon braŭ udzieł u Vienskim kanhresie 1515 hoda, dzie, aprača spraŭ, źviazanych ź dziaržaŭnaj dziejnaściu, arhanizavaŭ vialiki muzyčny pakaz i kaściumavanyja zabavy. Uračystaści ŭrazili prysutnych, i heta palepšyła vobraz kniastva ŭ vačach jeŭrapiejcaŭ. Uražany byŭ i tahačasny impieratar Maksimilijan I. Dziakujučy hetamu, 25 lutaha 1518 hoda jon nadaŭ Mikałaju Radziviłu tytuł «kniazia na Honiadzi i Miadziele», vydaŭšy admysłovy kniažacki dypłom.
Kniaź Mikałaj Mikałajevič Radzivił — pieršy mahnat VKŁ, jaki atrymaŭ jeŭrapiejski arystakratyčny tytuł. Hraviura Hirša Lajboviča, 1758 hod.
Nastupnym impierski tytuł paščaściła atrymać kancleru Albrechtu Haštoldu. U 1530 hodzie, dasiahnuŭšy ź im važnych damoŭlenaściaŭ, hiermanski impieratar Karł V, zacikaŭleny ŭ palityčnaj padtrymcy sanoŭnika ź Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, nadaŭ Haštoldu tytuł «hrafa z Muravanych Hieranionaŭ».
Dypłom na pierhamiencie, vydadzieny 14 śniežnia 1547 hoda impierataram Fierdynandam I Mikałaju Radziviłu Čornamu na kniažacki tytuł. Zachoŭvajecca ŭ fondach Archiva Radziviłaŭ u Hałoŭnym archivie staražytnych aktaŭ u Varšavie.
Uhanaravanaja impierataram miadzielskaja halina rodu Radziviłaŭ, praŭda, u 1542 hodzie zhasła, ale ŭžo praź piać hadoŭ Radziviły znoŭ zajmieli kniažacki tytuł. 10 śniežnia 1547 hoda pryvilej z tytułam «kniaź na Biržach i Dubinkach» ad Karła V atrymaŭ Mikałaj Radzivił Rudy. Hety tytuł pieradavaŭsia jahonym naščadkam pa biržanskaj linii rodu. A ŭsiaho praź niekalki dzion, 14 śniežnia 1547 hoda, dypłom i tytuł «kniaź na Ałycy i Niaśvižy» ad impieratara atrymaŭ taksama inšy słavuty pradstaŭnik hetaha rodu — Mikałaj Radzivił Čorny. Jon ža 10 lipienia 1553 hoda atrymaŭ ad impieratara Fierdynanda I i tytuł «hraf na Šydłoŭcach». Nadańnie tytuła było svojeasablivym padviadzieńniem vynikaŭ dypłamatyčnaj misii ŭ Jeŭropie i ŭznaharodaj za zroblenuju pracu. Pierad hetym Radzivił pravioŭ składanyja pieramovy z Habsburhami i dabiŭsia taho, što jany admovilisia dapamahać maskoŭskamu caru Ivanu IV Žachlivamu ŭ atrymańni karaleŭskaj karony. Akramia taho, Radzivił damoviŭsia pra šlub aŭdaviełaha haspadara VKŁ i Karaleŭstva Polskaha Žyhimonta Aŭhusta z dačkoj impieratara Kaciarynaj Habsburh.
Habielen Ksavieryja Daminika Hieskaha «Nadańnie kniažackaha tytuła Mikałaju Radziviłu impierataram Karłam V», vytkany na manufaktury Michała Kazimira Radziviła ŭ 50—60-ja hady XVIII stahodździa Zachoŭvajecca ŭ Nacyjanalnym muziei ŭ Varšavie.
Adnačasova z Radziviłam hrafski tytuł ad Fierdynanda I atrymaŭ pradstaŭnik jašče adnaho arystakratyčnaha rodu VKŁ — Jury Ščasnavič Illinič. U 1553 hodzie zusim juny, trynaccacihadovy, Illinič padarožničaŭ pa Jeŭropie i zavitaŭ u Vienu, dzie 11 červienia atrymaŭ tytuł «hrafa na Miry». Jon staŭ hrafam pa pratekcyi svajho apiekuna, vyšejzhadanaha Mikałaja Radziviła Čornaha. Paśla śmierci biaździetnaha Illiniča ŭ 1569 hodzie jahony hrafski tytuł pierajšoŭ u spadčynu da syna Mikałaja Radziviła Čornaha — Mikałaja Radziviła Sirotki.
Na piku svajho ŭzmacnieńnia ŭ 1555 hodzie hrafskim tytułam byŭ uhanaravany i rod Chadkievičaŭ. Hieranim Chadkievič, viadomy svajoj razvažlivaściu, byŭ nakiravany vialikim kniaziem litoŭskim Žyhimontam Aŭhustam na čale pasolstva da papy Paŭła IV i impieratara Fierdynanda I. Impieratar byŭ uražany krasamoŭstvam pasła, za što nadaŭ jamu tytuł «hraf na Škłovie i Myšy». Paśla baćkavym tytułam karystaŭsia adziny syn Hieranima, Jan Chadkievič. Zachavali jaho za saboj i ŭnuki atrymalnika — Alaksandr i Jan Karal Chadkievičy.
Narešcie, z 1569 hoda mieli tytuł «hrafa na Łahojsku i Biardzičavie» i pradstaŭniki adnoj z halinaŭ rodu Tyškievičaŭ. Pieršym hrafam z hetaha rodu staŭ Vasil Tyškievič.
Hierb Tyškievičaŭ z hrafskaj karonaj. Fota Wikimedia Commons.
Takim čynam, na Litvie ŭ XVI stahodździ nośbitami zamiežnych arystakratyčnych tytułaŭ stali piać rodaŭ: Radziviły, Haštoldy, Illiničy, Chadkievičy, Tyškievičy.
Tytuły — niebiaśpieka dla šlachieckaj roŭnaści
U toj ža čas źjaŭleńnie impierskich tytułaŭ vyklikała ŭ hramadstvie VKŁ nie zusim stanoŭčyja emocyi. Pratest u šlachieckim asiarodździ byŭ źviazany z tym, što da atrymańnia zamiežnaha tytuła Mikałajem Radziviłam prava na padobnaje ŭšanavańnie mieli tolki kniazi pa kryvi — pradstaŭniki staražytnych kniažackich dynastyj Rurykavičaŭ i Hiedyminavičaŭ. Pryniaćcie asobnymi arystakratami zamiežnych tytułaŭ uvodziła novy zvyčaj, jaki parušaŭ najaŭny ład i roŭnaść šlachieckaha sasłoŭja. Dazvoł na atrymańnie tytuła musiŭ davać vialiki kniaź pry zhodzie sojma.
Raspaŭsiudžvańnie praktyki atrymańnia impierskich tytułaŭ było kančatkova spyniena ŭ 1569 hodzie. Paśla pryniaćcia akta Lublinskaj unii ŭ navastvoranaj dziaržavie, Rečy Paspalitaj Abodvuch Narodaŭ, šlachta ŭraŭnoŭvałasia ŭ svaich pravach. Adpaviedna z pryncypam šlachieckaj roŭnaści najaŭnaść tytuła nie nadavała kamuści pryvilejavanaha stanovišča, arystakratyčnyja i spadčynnyja tytuły skasoŭvalisia. Vyklučeńniem stali tolki tyja tytuły, što byli pryniatyja i isnavali raniej za 1569 hod.
Pytańnie, źviazanaje z zamiežnymi tytułami i ich statusam, nieadnarazova padymałasia na sojmach XVII stahodździa. Rašeńniami sojma admianialisia kniažackija, hrafskija i lubyja inšyja tytuły. Znoŭ adznačałasia, što nichto nie moža prymać i vykarystoŭvać zamiežnyja tytuły, kab nie parušać roŭnaść šlachieckaha stanu. Nie mieŭ prava razdavać rodavyja tytuły i karol Rečy Paspalitaj. Ale pry hetym praduhledžvałasia, što tytuły, jakija źjavilisia da Lublinskaha sojma, zachoŭvalisia.
Situacyju sa statusam tytułaŭ na Litvie vielmi trapna apisaŭ tahačasny niamiecki navukoviec Marcin Cajler u pracy «Inšaje apisańnie Karaleŭstva Polskaha i Vialikaha Kniastva Litoŭskaha». Jon tłumačyć jeŭrapiejskamu čytaču, što pradstaŭniki znaci Vialikaha Kniastva Litoŭskaha majuć adnolkavuju hodnaść, niahledziačy na toje, hrafy jany ci kniazi, pakolki vałodańnie tytułam nie daje nijakaha asablivaha statusa, i nichto z nośbitaŭ tytuła nie ŭzdymajecca dziakujučy hetamu vyšej za inšaha šlachcica.
Tym nie mienš, ihnarujučy pastanovy sojma, karol Stanisłaŭ Aŭhust Paniatoŭski ŭ 1764 hodzie adpisaŭ svajmu bratu Kazimiru kniažacki tytuł. U chutkim časie, pa prykładzie karaleŭskaj siamji, tytuł kniazia zdabyli sabie i pradstaŭniki rodu Sapiehaŭ, a taksama pradstaŭniki šerahu rodaŭ Karony Polskaj. Na hetaj chvali, nie biez pratekcyi aŭstryjskaha dvara, sojm u 1775 hodzie dazvoliŭ i atrymańnie tytułaŭ Śviatoj Rymskaj Impieryi. U pastanovie sojma adznačałasia, što impierski tytuł kniazia pryznajecca ŭ Rečy Paspalitaj i jaje paddanyja mohuć jaho atrymlivać. Adnak adnačasova z hetym padkreślivałasia, što tytuły nie buduć parušać šlachieckaj roŭnaści.
Farmalna, ale prestyžna
Kali tytuły ŭvieś čas źjaŭlalisia ŭ VKŁ i Rečy Paspalitaj tolki farmalnym atrybutam, jaki nibyta nie prynosiŭ anijakich pieravah, to dla čaho ich nośbity praciahvali prytrymlivacca hanarovaj impierskaj tytułatury? Źviazana heta było z nastupnym. Prykład pieršych pakaleńniaŭ rodaŭ, jakija zajmieli tytuły ad hiermanskaha impieratara, zaśviedčyŭ, što ich nośbity adnosilisia da panoŭnaj elity, ź jakoj u Vialikim Kniastvie Litoŭskim atajasamlivałasia mahnateryja. U pracesie afarmleńnia mahnackaha sasłoŭja, akramia bujnych ziamielnych uładańniaŭ i klučavych dziaržaŭnych pasadaŭ, siarod prykmiet prynaležnaści da mahnackaha sasłoŭja vyłučaŭsia i šerah dadatkovych jakaściaŭ — blizkaść da karaleŭskaha dvara, siamiejnyja suviazi i značeńnie rodu, asabistyja vartaści. Siarod inšaha prynaležnaść da panoŭnaj elity hramadstva padkreślivali i zamiežnyja tytuły. Atrymać ich było davoli składana, a paśla Lublinskaj unii amal niemahčyma. Vałodańnie kniažackim ci hrafskim tytułam, takim čynam, usio ž taki ŭzvyšała jaho nośbitaŭ i źjaŭlałasia kaštoŭnym zdabytkam dla rodu, u značnaj stupieni pavialičvała jaho prestyž. Tytuł rabiŭ mahnata admietnym ad inšych pradstaŭnikoŭ šlachieckaha sasłoŭja i chaj niefarmalna, ale ŭzvyšaŭ i na sasłoŭnaj leśvicy, nadajučy tytularnamu dvaru vonkavy łosk, padkreślivajučy mahnackuju vyklučnaść. Najaŭnaść tytuła źjaŭlałasia prykmietaj — praz hieraldyku, zhadvańnie tytuła ŭ dakumientach — prynaležnaści da elity hramadstva. Hetym ža možna rastłumačyć i imknieńnie inšych rodaŭ da atrymańnia tytułaŭ u kancy XVIII stahodździa, kali jany byli znoŭ uzakonienyja.
Kniazi Radziviły, hraf Haštold, hrafy Chadkievičy — akurat hetyja tytułavanyja rody praciahły čas faktyčna viaršyli i vyznačali los Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
