Biez centra, biez kiraŭnictva: jak dziejničała paślavajennaje antysavieckaje padpolle ŭ Biełarusi
Choć biełarusy pierad vajnoj nie mieli ni ŭłasnaj nacyjanalnaj dziaržavy, jak palaki ci litoŭcy, ni šmatludnych nacyjanalnych arhanizacyj, jak ukraincy, antysavieckaje padpolle ŭ Biełarusi taksama było, piša daśledčyk taho pieryjadu Anton Rudak.
Siabry Sajuza biełaruskaj moładzi ŭ Pastavach. Pieršy źleva siadzić Viktar Sikora, druhi źleva staić Aŭhien Žychar.
Ad paślavajennych Ukrainy ci Litvy padpolnyja arhanizacyi, jakija dziejničali ŭ Biełarusi, adroźnivalisia raznarodnaściu. Tut byli hrupy biełaruskich nacyjanalistaŭ. Polskaje padpolle było aktyŭnaje na terytoryjach, dzie žyło šmat palakaŭ i katalikoŭ, a ŭkrainskaje — na Brestčynie i Pinščynie. A jašče i prosta hrupy asob, jakija mieli rachunki z savieckaj uładaj.
Polskaje, litoŭskaje, estonskaje padpolle abhruntoŭvała svaje dziejańni viernaściu dziaržavam, jakija byli zachoplenyja Savieckim Sajuzam. Ukrainskaje padpolle mieła jašče da vajny razhalinavanyja struktury na čale z charyzmatyčnymi lidarami.
Ničoha hetaha ŭ Biełarusi nie było. Nie było ŭłasnaj dziaržavy — byli tolki mary pra jaje. Tamu, choć partyzanka — heta zaŭsiody partyzanka, sa svaimi žorstkimi ŭmovami, kali hałoŭnym robicca vyžyvańnie, — struktura antysavieckaha padpolla była ŭ Biełarusi nie takoj, jak u susiednich krainach.
Na nielehalnym stanoviščy paśla adychodu niemcaŭ akazalisia vielmi roznyja katehoryi ludziej: byłyja palicyjanty, supracoŭniki akupacyjnaj administracyi, dezierciry ad mabilizacyi ŭ Čyrvonuju Armiju dy i ŭvohule lubyja asoby, jakija mieli prablemy z savieckimi zakonami. Časam jany dziejničali paasobku, a časam abjadnoŭvalisia ŭ hrupy, jakija nie mieli anijakaj ideałohii. Ale zmahalisia biełarusy i ŭ składzie arhanizavanych partyzanskich častak — prytym nie abaviazkova biełaruskich.
AK i UPA
Jašče z časoŭ nacysckaj akupacyi dziejničała ŭ Zachodniaj Biełarusi Armija Krajova — partyzanskaje vojska polskaj padpolnaj dziaržavy, jakoje padparadkoŭvałasia polskamu ŭradu ŭ vyhnańni, što z 1940 hoda znachodziŭsia ŭ Łondanie. Na terytoryi Biełarusi dziejničali čatyry akruhi AK, u adpaviednaści z davajennymi vajavodstvami: Navahradskaja, Paleskaja, Biełastockaja i Vilenskaja (dźvie apošnija — častkova).
Paleskaja akruha pa stanie na 1944 hod naličvała kala čatyroch tysiač partyzan, Navahradskaja — kala vaśmi, a ahułam, na dumku daśledčykaŭ, u składzie AK u Biełarusi vajavali kala 20 tysiač čałaviek i jašče kala 40 tysiač udzielničali ŭ polskim padpolli. Pieravažnuju bolšaść składali miascovyja žychary, prytym častka ź ich była pravasłaŭnaju, a kala 40% navat padavali svaju nacyjanalnaść jak biełaruskuju.
Taras Bulba-Baraviec, stvaralnik i kamandzir ukrainskaj partyzanki na Paleśsi.
U 1945 hodzie Armija Krajova była aficyjna raspuščanaja, ale jaje žaŭniery praciahvali ŭvachodzić u šerah inšych arhanizacyj, jakija pryniata ahułam nazyvać postakaŭskim padpollem (naprykład, Ramuald Rajs Bury, adkazny za źniščeńnie mirnaha biełaruskaha nasielnictva na Biełastoččynie ŭ 1946-m, na toj čas byŭ užo aficeram nie AK, a Nacyjanalnaha vajskovaha abjadnańnia).
Na paŭnočnym zachadzie Biełarusi dzie-nidzie dziejničali i litoŭskija partyzany, choć źjaŭlalisia jany tut epizadyčna, prosta zachodzili, a kolkaść ich była nievialikaj. Što i nie dziŭna: pry faktyčnaj adsutnaści na hetaj terytoryi litoŭskaha nasielnictva litoŭskim «lasnym bratam» nie było tut na kaho abapiercisia.
Na Zachodnim Paleśsi vajavała suprać Savietaŭ Ukrainskaja paŭstanckaja armija. Pa stanie na 1944 hod jaje atrady na terytoryi BSSR naličvali kala 15 tysiač čałaviek. Možna mierkavać, što jašče prykładna 30 tysiač čałaviek na Brestčynie i Pinščynie tym ci inšym čynam jaje padtrymlivali.
Chto taki Usievaład Rodźka
Kali antysavietčyki ź liku litoŭcaŭ, palakaŭ ci ŭkraincaŭ časta mieli na vybar pa niekalki padpolnych arhanizacyj, da jakich jany mahli dałučycca pavodle svajho hustu i palityčnych pierakanańniaŭ, to biełarusaŭ u zmahańni suprać SSSR prosta nie było kamu abjadnać. Samuju masavuju nacyjanalnuju arhanizacyju, Biełaruskuju sialanska-rabotnickuju hramadu (120 tysiač čałaviek), jašče ŭ 1927 hodzie likvidavali palaki, a paśla Stalin fizična źniščyŭ jaje kiraŭnikoŭ, jakija ratavalisia ŭ Savieckim Sajuzie.
Tyja ž biełaruskija arhanizacyi, što ŭźnikli pad akupacyjaj, isnavali pad pilnym kantrolem niemcaŭ, časta — pieradusim dla zadavalnieńnia ich patrebaŭ. Biełaruskaja narodnaja samapomač u 1942 hodzie naličvała kala 30 tysiač siabroŭ, Sajuz biełaruskaj moładzi ŭ 1944-m mieŭ na terytoryi Biełarusi kala 10 tysiač, u Biełaruskuju krajovuju abaronu było mabilizavana kala 20 tysiač. Varta taksama pamiatać, što hetyja mnostvy pierasiakalisia, a taksama — što daloka nie ŭsie ŭdzielniki hetych arhanizacyj byli idejnymi. Biełarusy ŭ bolšaści svajoj u kałabaracyjnyja struktury nie rvalisia.
Uzbrojenaja hrupa Mikuliča. Iljanski (ciapier Vilejski) rajon, 1952 hod. Miarkujecca, što fota zrabiŭ Ja. Filistovič. Fota «Biełaruskaja dumka».
Biełaruski antysaviecki ruch paśla adychodu niemcaŭ uletku 1944-ha zastaŭsia dezarhanizavanym i naohuł pazbaŭlenym jakoj-kolviek struktury. Lidary praniamieckich arhanizacyj i pieravažnaja bolšaść ich aktyvu adstupiła ź niemcami i apynułasia na Zachadzie, a padpolnych strukturaŭ jany nie pakidali. Časam u litaratury zhadvajecca ŭ takoj jakaści Biełaruskaja niezaležnickaja partyja (BNP), jakuju sprabujuć pradstavić treciaj siłaj, što nibyta zmahałasia suprać nacystaŭ i balšavikoŭ adnačasova. Ale faktaŭ, jakija b śviedčyli na karyść takoha mierkavańnia, niama. Nakont kankretnaha momantu zasnavańnia arhanizacyi z takoj nazvaj jašče tryvajuć sprečki, ale dakładna viadoma, što prynamsi z kanca 1942 hoda BNP kiravaŭ Usievaład Rodźka, jaki byŭ aficeram abviera i burmistram Viciebska, a paźniej — kiraŭnikom adździeła moładzi pry Biełaruskaj centralnaj radzie i kamandziram bataljona Biełaruskaj krajovaj abarony.
Syn Sikory
Viktar Sikora, syn viadomaha biełaruskaha ahranoma Ivana Sikory, śviedčyŭ, što ŭ 1944 hodzie Rodźka vaziŭ siabroŭ BNP ź liku siabroŭ Sajuza biełaruskaj moładzi ŭ Pastavach rehistravacca i atrymlivać zbroju ŭ adździele abviera ŭ Vilni (jon mieŭ numar palavoj pošty 58779). Darečy, u SBM navučencaŭ Pastaŭskaj nastaŭnickaj sieminaryi prymali ŭ prymusovym paradku — Sikora śviedčyć, što piaciarych chłopcaŭ, jakija admovilisia ŭstupać, niemcy aryštavali, niekudy vyvieźli i śled ich prapaŭ.
Uletku 1944-ha, napiaredadni prychodu savieckich vojskaŭ, Viktar Sikora atrymaŭ ad Rodźki zahad zastacca ŭ rodnych miaścinach na Pastaŭščynie i arhanizavać antysaviecki partyzanski atrad. Sam Sikora byŭ uzbrojeny aŭtamatam i tryma pistaletami. Ale arhanizavać hrupu jamu ŭdałosia nie adrazu. Sikoru mabilizavali ŭ Čyrvonuju Armiju, pierad pahrozaj aryštu jon dezierciravaŭ, dabraŭsia da rodnych miaścinaŭ i tolki tady stvaryŭ atrad — z takich samych dezierciraŭ. Ale ŭ vyniku zastaŭsia adzin i byŭ aryštavany.
Taki ž samy zahad ab arhanizacyi atradaŭ u savieckim tyle atrymali jašče čaćviora čałaviek, u tym liku Aleh Łapicki, starejšy brat Raścisłava, kiraŭnika moładzievaha padpolla na Miadzielščynie. Ale nijakich peŭnych źviestak pra isnavańnie takich atradaŭ niama. Siabry BNP paźniej pryhadvali, što Rodźka, jaki ni dnia nie pražyŭ u Savieckim Sajuzie, byŭ niazdolny ćviaroza acanić šancy na pośpiech svajho prajekta pa arhanizacyi ŭ pavajennaj Biełarusi ruchu supracivu.
Bataljon «Dalvic»: sproba № 2
Toj samy adździeł abviera z numaram palavoj pošty 58779 paśla adstupleńnia niemcaŭ ź Biełarusi apynuŭsia ŭ Dalvicy (ciapier — Kalininhradskaja vobłaść Rasii), dzie dziejničaŭ jak raźviedškoła dla dyviersantaŭ-biełarusaŭ. Škoła była zakanśpiravanaja pad budaŭničy łahier, u razmovach miž saboj kursanty nazyvali jaje «biełaruskim śpiecyjalnym bataljonam». Paśla padrychtoŭki dyviersantaŭ pierakidvali ŭ Biełaruś pavietranym šlacham. Ahułam byli ździejśnienyja kala piaci desantaŭ — niekalki drobnych hrup pa 1—3 čałavieki i adna vialikaja — amal 30 čałaviek. Hety atrad desantavaŭsia 17 listapada 1944 hoda i musiŭ zrabicca jadrom partyzanskaha ruchu, abraści z časam novymi partyzanami. U skład hrupy niezdarma nabirali byłych žaŭnieraŭ navahradskaha bataljona Barysa Rahuli, a desantavacca jany musili ŭ Nalibockaj puščy, la voziera Kromań.
Anatol Radzivonik Olech pachodziŭ z Vaŭkavyska i byŭ pravasłaŭnym. Da svajoj hibieli ŭ 1949 hodzie jon zastavaŭsia apošnim kiraŭnikom polskaj partyzanki na Lidčynie.
Ale ŭsio pajšło nie tak:— chitry Rahula ŭ apošni momant lacieć admoviŭsia, jaho zamianiŭ Michał Vituška.
Vylet adbyvaŭsia ŭ kiepskich mieteaŭmovach, i samalot nie dalacieŭ da miesca. Desantnikaŭ vykinuli pad Voranavam na Lidčynie, hrupa raścierušyłasia, paśla desantu sabracca razam jaje siabry nie zdoleli i byli vymušanyja dziejničać małymi hrupami pa niekalki čałaviek. Pieravažnaja bolšaść desantnikaŭ była aryštavanaja nieŭzabavie paśla pryziamleńnia. Niekamu, jak Vitušku, udałosia dałučycca da atradaŭ Armii Krajovaj — ale stvaryć svaju, biełaruskuju partyzanku im tak i nie ŭdałosia. Desanty spynilisia, bo raźviedškoła była vymušanaja adstupać usio dalej i dalej na zachad pad naciskam Čyrvonaj Armii.
U mai 1945-ha kursanty byli razzbrojenyja češskimi partyzanami, chto-nichto ź ich sprabavaŭ prabracca ŭ Biełaruś. Usievaład Rodźka byŭ aryštavany ŭ Biełastoku i ŭ 1946 hodzie ŭ Minsku prysudžany da rasstrełu. Jość źviestki, što prysud byŭ zamienieny na šmathadovaje źniavoleńnie i paśla jaho bačyli žyvym u łahierach — pra heta śviedčyła ŭ razmovie z daśledčykam Siarhiejem Jaršom siastra žančyny, jakaja była znajomaja z Rodźkam u akupavanym Minsku, a paźniej vypadkova sustreła jaho ŭ Sibiry. Kali praŭda, što Rodźku zachavali žyćcio, to heta značyć, što jon «aktyŭna supracoŭničaŭ sa śledstvam», druhoha varyjantu ŭ tyja časy być nie mahło.
Aŭhien Žychar, apošni partyzan
Siarod pastaŭskich sieminarystaŭ, jakija ŭstupili ŭ SBM, zrabilisia siabrami BNP i prajšli kurs u dalvickaj raźviedškole, byŭ i Aŭhien Žychar — toj udzielnik pavajennaj partyzanki, pra jakoha my z dakładnaściu možam skazać, što jon byŭ śviadomym biełarusam. Chutčej za ŭsio, Žychar byŭ mabilizavany ŭ Čyrvonuju Armiju niedzie ŭ Jeŭropie, a paśla viarnuŭsia ŭ rodnyja miaściny, uciok pry sprobie aryštu i pierajšoŭ na nielehalnaje stanovišča. Razam z atradam, a paźniej i ŭ adzinočku jon partyzaniŭ ažno da 1955 hoda, kali byŭ zabity pry sprobie zatrymańnia.
Biez centra, biez kiraŭnictva
Naohuł, zbroju ŭ tyja pavajennyja hady mieli mnohija, i ŭ lesie chavałasia niamała ludziej, ale daloka nie ŭsie ŭžyvali zbroju ŭ zmahańni suprać ułady. Kali ŭ 1951-m CRU padrychtavała i zakinuła na Vilejščynu pradstaŭnika Rady Biełaruskaj Narodnaj Respubliki Janku Filistoviča, jon sustreŭ u lesie ŭzbrojenuju hrupu ludziej, jakija z roznych mierkavańniaŭ chavalisia ad savieckaj ułady.
Janka Filistovič — emisar Rady Biełaruskaj narodnaj respubliki, desantavany pad Vilejkaj.
Dla kaho jašče z paślavajennych partyzan antysaviecki supraciŭ byŭ zmahańniem za niezaležnaść Biełarusi? Dakładnych źviestak niama, ale, naprykład, uzbrojenaja hrupa byłoha aktyvista Biełaruskaj narodnaj samapomačy Ivana Ramančuka inicyjavała na Niaśvižčynie stvareńnie moładzievaha padpolla Sajuza zmahańnia za niezaležnaść Biełarusi, jakoje było vykryta ŭ 1949 hodzie.
Janka Filistovič — emisar Rady Biełaruskaj narodnaj respubliki, desantavany pad Vilejkaj. Fota «Biełaruskaja dumka».
Što dakładna viadoma — nacyjanalnyja partyzanskija i padpolnyja hrupy nie mieli adzinaha kiraŭnictva.
Ziernie niehvałtoŭnaha supracivu
Varta adznačyć, što akramia ŭzbrojenych hrup, uźnikali i palityčnyja struktury.
Viadoma, naprykład, pra isnavańnie šmatlikich padpolnych moładzievych arhanizacyj: Sajuz biełaruskich patryjotaŭ na Hłyboččynie, Sajuz vyzvaleńnia Biełarusi ŭ Navahrudku, «Čajka» na Słonimščynie, Sajuz zmahańnia za niezaležnaść Biełarusi na Lachaviččynie naličvali ad 20 da 50 siabroŭ. Pieraličanyja tut byli vykrytyja da 1950 hoda. Zrešty, daloka nie pra ŭsie takija hrupy viadoma i da siońnia.
Hetyja ludzi viali antysavieckuju ahitacyju, vystupali ŭ abaronu sacyjalnaj spraviadlivaści i nacyjanalnaj kultury, za niezaležnaść Biełarusi. I ni na kim ź ich niama kryvi — jany nie bralisia za zbroju. Los sudziŭ im uvajści ŭ historyju jak dziejačam niehvałtoŭnaha supracivu, što mieła važnaje histaryčnaje značeńnie, bo kinuć idejny vyklik tatalitarnamu režymu na samym piku jahonaj mahutnaści mohuć tolki sapraŭdy nieardynarnyja asoby.
