Chto ź vialikich kniazioŭ byŭ samy-samy?
Chto z vaładaroŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha byŭ samy paśpiachovy? Čyja histaryčnaja rola była samaja značnaja dla farmiravańnia toj mahutnaj dziaržavy? Chto bačyŭ dalej za inšych? Razvažaje redaktar «Našaj Nivy» Andrej Skurko.
Mindoŭh: pakazaŭ jak
Mindoŭh byŭ, kaniečnie, hieroj. Jon i ŭsie jaho svajaki-supierniki — Taŭcivił, Traniata, Vojšałk — nahadvajuć jeŭrapiejskich varvarskich karaloŭ jakoha-niebudź V stahodździa. Hoty, vandały, burhundy — ot tam i historyi z vykradańniem žonak, i situacyjnyja chryščeńni, i zabojstvy razamlełych paśla łaźni kankurentaŭ. Heta značyć, što ŭ CHIII stahodździ my mieli siemsot hadoŭ cyvilizacyjnaha adstavańnia ad Zachadu. Ciapier razryŭ udałosia skaracić u čatyrnaccać razoŭ. Jość padstavy dla aptymizmu!
Čaho damohsia Mindoŭh? Pieršasnaj centralizacyi dy ijerarchizacyi. Paśla Mindoŭha pasłancy susiednich krain choć by razumieli, chto tut hałoŭny i z kim havaryć. Paraŭnajem: u 1219 hodzie na zaklučeńnie miru z Halicka-Vałynskim kniastvam pryjechała piaćdziasiat (!) litoŭskich pravadyroŭ.
Kali b nie arhanizatarskija talenty Mindoŭha, uvohule nieviadoma, jak skłaŭsia b los našaha malaŭničaha kutka Jeŭropy, u jaki nie sunulisia navat manhoły. Toje, što litva im nie skaryłasia, u adroźnieńnie ad ruskich kniastvaŭ, zaŭždy ŭzdymała nacyjanalny duch. Ale budziem realistami: manhoły, jakija zavajavali Kitaj, zaprasta rastaŭkli b i našy lasnyja družyny.Voś tolki — jaki sens? Prybytku — nul, słavy — taksama. Połacki kniaź niekali braŭ daninu ź litvy choć vienikami, a tatary i ŭ łaźni nie parylisia… Praŭda, zalotnyja atrady manholskich raźviedčykaŭ i furažyraŭ našy prodki pieramahali. Kali, viadoma, hetyja narodnyja lehiendy — pra Batyjevych, a nie krymskich tataraŭ XVI stahodździa.
Tak, kab Mindoŭh nie zadaŭ viektar dalejšaj centralizacyi litoŭska-biełaruskich ziemlaŭ i nie pakazaŭ, jak heta rabić, pa Dniapry ŭžo ŭ XIV stahodździ, mahła b stać, jak u tym aniekdocie, niamiecka-kitajskaja miaža. Ale zabiaśpiečyć pierajemnaść ułady jamu nie ŭdałosia. I nastupniki až da Vicienia pieraadolvali hetuju iniercyju, režučy horła adzin adnamu. Ad niekatorych navat imionaŭ nie zastałosia.
Michał Hadleŭski. Jahajła. 1863 hod. Fota Wikimedia Commons.
Vicień: aŭtar «Pahoni»
Pra Vicienia taksama niašmat viadoma, ale jon asoba značnaja. Zasnavalnik dynastyi, jakuju, praŭda, nazvali Hiedyminavičami ad imia jaho syna. Mahčyma, Vicień byŭ kampramisnaj fihuraj, nakštałt cara Michaiła Ramanava ŭ Maskvie, jakaja dapamahła spynić mižusobnuju raźniu. Pra vysoki aŭtarytet śviedčyć i lehienda, što Vicienia zabiŭ piarun. Takaja śmierć u našych prodkaŭ-pahancaŭ ličyłasia znakam asablivaj miłaści bahoŭ.
Jašče Vicień «izmyśli sabie hierb», całkam jeŭrapiejski — i z tych časoŭ my pad «Pahoniaj».
Hiedymin: pakinuŭ vieličnyja ruiny
Kali my i majem mahčymaść vizualna ŭjavić vielič Vialikaha Kniastva, dyk tolki dziakujučy Hiedyminu. Ruiny zamkaŭ roznaj stupieni zachavanaści dastajali da našych časoŭ u Lidzie i Krevie («Zamki Biełarusi» dy inšyja dziaržaŭnyja i niedziaržaŭnyja prahramy dazvolili paadnaŭlać mnohaje, što lažała razburanaje).
Hiedyminu prypisvajuć i zasnavańnie Vilni — akreślenaj stalicy VKŁ i centra pryciahnieńnia biełaruskich i litoŭskich ziemlaŭ na nastupnyja piaćsot hadoŭ.
Pra Hiedyminavičaŭ napisana nižej.
Karaleŭskaja piačatka Jahajły 1389 hoda (kopija). Fota Wikimedia Commons.
Alhierd: dzied ź dzidaj
Hety vialiki kniaź hreje serca patryjota svaimi tryma pachodami na Maskvu i rytualnym prynižeńniem uschodniaha susieda — prychinańniem dzidy da maskoŭskaj bramy. (Pamiatajecie lehiendu pra kijeŭskaha kniazia Aleha, jaki prybiŭ ščyt da varotaŭ Carhrada?) Heta suprać Alhierda ŭ Maskvie ekstrana budavali biełakamiennyja ŭmacavańni. Choć uziać Kreml 70-hadovy vialiki kniaź ni razu nie zdoleŭ — adkuplalisia. Zrešty, sens vajny ŭ tyja časy taki i byŭ: kaštoŭnaści, pałonnyja, koni, siena, zapasy charčoŭ na nastupny siezon.
Ci možna vialikich kniazioŭ ličyć biełaruskimi? Niechta kaža, što biełarusaŭ u CHIII—ChV stahodździach nie było. Dyk i litoŭcaŭ nie było, i estoncaŭ, i finaŭ. Nacyi źjavilisia ŭ ChVIII—XIX stahodździach. I «svaimi» jany mohuć ličyć usich dziejačaŭ, jakija spryčynilisia da ich źjaŭleńnia.
Jahajła: Chryściciel
Historyki miarkujuć, što Jahajła adpuskaŭ baradu ŭ čas abjezdaŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i Polščy, a ŭ Krakavie, — zbryvaŭ. Na fota: freska ŭ zamkavaj kaplicy ŭ Lublinie. Fota Wikimedia Commons.
A voś jon jakraz padajecca samym niedaacenienym vialikim kniaziem litoŭskim. «Chitry», «chcivy», «zdradlivy» — paŭtarajem my śledam za «Chronikaj Bychaŭca», aŭtaram jakoj byŭ palityčna anhažavany dziejač XVI stahodździa. Žartački: zabiŭ dziadźku Kiejstuta, źniavoliŭ brata Vitaŭta. Ale tut jon prosta pieršy paśpieŭ. Takija fakty — chutčej praviła, čym vyklučeńnie ŭ bijahrafii kiraŭnika tych časoŭ. Vitaŭtu ž daŭ uciačy, a moh pasadzić na łancuh u žaleznaj mascy na sorak hod, jak niekatoryja prahresiŭnyja zachodnija karali.
Ci možna źličyć, kolki ŭ słavianskich dziaržavach ludziej ź imiem Uładzimir? Kolki ŭ Narviehii Ołavaŭ? A ci jość u Biełarusi choć adzin Jahajła? Tym časam jon taki samy Chryściciel, jak Uładzimir Kijeŭski ci narviežski karol Ołaŭ I. U 1386-m Jahajła ŭ zahadnym paradku zrabiŭ katalikami apošnich pahancaŭ Jeŭropy — žycharoŭ sučasnych paŭnočna-zachodniaj Biełarusi i Litoŭskaj Respubliki.
Jahajła pieršy aśmieliŭsia pryznacca sabie, što pahanskaja kraina ŭ centry Jeŭropy nie maje pierśpiektyvy. Jana vorah usim. Što tyčycca prahresiŭnaści myśleńnia i stratehičnaha bačańnia, Jahajła padajecca na hałavu vyšejšym za papiarednikaŭ i mnohich naščadkaŭ.
Hetaha jakraz nie chapała zadušanamu pa zahadzie Jahajły Kiejstutu — śmiełamu rycaru i pryncypovamu pahancu. Byŭ by chryścijaninam — abviaścili b śviatym pakutnikam z takoj bijahrafijaj i cnotami.
A jak možna zabycca na Jahajłavy pośpiechi ŭ zamiežnaj palitycy? Kryžaki, jakija na pačatku jaho kiravańnia rabili ŭ Žamojci toje ž, što Rasija ciapier na Danbasie, byli raźbityja pad Hrunvaldam, stracili ŭpłyŭ i pry Jahajłavych unukach stali vasałami VKŁ. Polšča taksama pierastała być pahrozaj, bo Polščaj zrabiŭsia sam Jahajła. Z tatarami jon siabravaŭ i navat abiacaŭ uziać udzieł u Kulikoŭskaj bitvie na ich baku. Ale pryjšoŭ paźniej i ababraŭ pieramožcaŭ.
I hałoŭnuju, pavodle Hienrycha VII Ciudora, spravu karala Jahajła taksama zrabiŭ: pakinuŭ naščadkaŭ. Jahiełony i vytvornyja ad ich kiravali ŭsim rehijonam ad Šviecyi da Vienhryi jašče try stahodździ. A Vitaŭtu nie ŭdałosia dać svajo imia dynastyi.
Nadhrobak Jahajły 1432 hoda ŭ Kafiedralnym sabory ŭ Krakavie. Fota Wikimedia Commons.
U Navahradku prajektujuć pomnik Mindoŭhu, u Lidzie — Hiedyminu, u vioscy Pielasa Voranaŭskaha rajona staić draŭlany Vitaŭt, u Połacku — bronzavy Andrej Alhierdavič, u Viciebsku — sam Alhierd, pryčym konny.
Vitaŭt: achviara ironii losu
Ot u honar kaho hatovyja nazyvać dziaciej biełarusy. Tym bolš što chryścijanskaje imia Vitaŭta było Alaksandr.
Heta samaja raskručanaja masavaj kulturaj asoba jašče z časoŭ Vacłava Łastoŭskaha, aŭtara narodnaj pieśni «Słaŭsia, kniaź Vitaŭt, haspadar na Litvie». Vitaŭt siońnia — heta i kniaź, i šampanskaje, i elektrobus. Nieŭzabavie, dumaju, buduć i vulicy jaho imia.
Enierhičny, žorstki i prahmatyčny Vitaŭt zrabiŭ revalucyju va ŭnutranaj palitycy. Pry im VKŁ pačało nabyvać rysy mocnaj centralizavanaj dziaržavy. Vitaŭt pieršy navažyŭsia zdymać udzielnych kniazioŭ-anarchistaŭ, nie pierajmajučysia ich reakcyjaj, i mianiać na łajalnych staŭleńnikaŭ. Asabliva šedeŭralna heta było ŭ stratehična važnym Smalensku: vialiki kniaź uziaŭsia vyrašyć sprečku naščadkaŭ, paklikaŭ ich da siabie i vysłaŭ k čortavaj maciery, a ŭ horadzie pasadziŭ viernaha čałavieka.
Ale paśla śmierci Vitaŭta ŭ VKŁ kiravali naščadki Jahajły. Naščadki Vitaŭta — ironija losu — kiravali Maskoŭskim kniastvam, kudy jon addaŭ zamuž adzinuju dačku.
Žyhimont Kiejstutavič: kinazorka
Žyhimont Kiejstutavič zusim nie raskručany siońnia, u adroźnieńnie ad rodnaha brata Vitaŭta. Ale maskulturny patencyjał jość i ŭ jaho. Choć ciažka nazvać Žyhimonta paśpiachovym dziejačam — zmročny, manijakalny, niedamovazdolny, miadźviedziaŭ lubiŭ bolš za ludziej. Jaho ŭrešcie zabili kačarhoj zmoŭščyki va ŭłasnaj haścioŭni. Ale zhadziciesia: jaki piersanaž dla histaryčnaha błokbastara! A syhrać Žyhimonta moh by Juryj Žyhamont.
Žyhimont Pieršy byŭ apošnim vialikim kniaziem, jaki nie zajmaŭ adnačasova i polski tron. Dalej Vialikim Kniastvam i Polščaj kiravali adny i tyja ž manarchi. Jak jany raźmiarkoŭvali siły i simpatyi — heta ŭžo zusim inšaja historyja.
