Biełaruskija skarby Paryža z Alaksiejem Łastoŭskim
Paryž vałodaje mahičnaj siłaj. Apošnija dva stahodździ hety horad, jak mahutnaja čornaja dzirka, ściahvaje da siabie palityčnych vyhnańnikaŭ, avanturystaŭ, piśmieńnikaŭ i mastakoŭ, što prahnuć pryznańnia i słavy. Heta ŭnikalnaje asiarodździe stvaryła dla horada ŭnikalny šarm, na doŭhi čas zrabiŭšy Paryž suśvietnaj stalicaju kultury i mody. Ciapier u značnaj stupieni francuzskaja stalica parazituje na byłoj vieličy, bo kulturnyja i palityčnyja centry daŭno ŭžo źmiaścilisia ŭ inšyja harady dy krainy, i mastak-pačatkoviec užo nie budzie imknucca ŭ Paryž — da pryznańnia iduć inšymi šlachami.
Kali francuzskaja stalica paśpiachova ŭbirała ŭ siabie ŭsie talenty i nasyčała imi svoj imidž, to Biełaruś tak ža spraŭna apošnija dva stahodździ pradukavała śvietłyja hałovy, jakija stvarali novaje mastactva, rabilisia kłasikami, budavali novyja dziaržavy — ale za miežami našaha šeraha bałocistaha kraju. Bolš za toje, za redkim vyklučeńniem, uradžency Biełarusi prysvojvali sabie inšyja kulturnyja i palityčnyja kady, vymušana mimikravali, što nichto ich zaraz i nie atajasamlivaje z hetaj terytoryjaj. Mickievič viadomy jak polski paet, u Viciebsku paŭstaŭ ruski avanhard, pra Šahała pišuć, što jon ruski mastak, pra Sucina — litoŭski tvorca i h.d. Ułasna «biełaruskaje» dla źniešniaj optyki — niešta pieryfieryjnaje, viadomaje tolki śpiecyjalistam pa Uschodniaj Jeŭropie. I heta paradaksalnaja situacyja, z ulikam suśvietnaj viadomaści kulturnych i palityčnych hierojaŭ, pachodžańniem z terytoryi Biełarusi.
Tamu možna radavacca, što hetyja imiony hučać na ŭvieś śviet, ale dla źniešniaha raspaznavańnia Biełarusi heta asabliva ničoha nie dadaje.
Hetu horkuju vysnovu ja padmacuju frahmientami aktualnaj kulturnaj prastory Paryža.
«Šahał, Lisicki, Malevič: ruski avanhard u Viciebsku, 1918—1922», Centr Pampidu (28 sakavika — 16 lipienia)
Afiša vystavy ŭ Centry Pampidu.
Tolki što ŭ Paryžy ŭ słavutym Centry Pampidu zaviaršyłasia vystava, prymierkavanaja da 100-hodździa pryznačeńnia Marka Šahała kamisaram pa spravach mastactva ŭ Viciebsku. Jak viadoma, Šahał, zapiorty Pieršaj suśvietnaj vajnoj u Viciebsku, vystupiŭ ź inicyjatyvaj stvareńnia ŭ hetym horadzie mastackaj vučelni. Jaho padtrymali balšaviki z raźlikam, što tam budzie kavacca novaje praletarskaje mastactva. I pieršaj zadačaj dla Šahała jakraz było padrychtavać mastackaje afarmleńnie dla śviatkavańnia hadaviny Kastryčnickaj revalucyi.
Mark Šahał. Napierad, napierad, biez prypynku. 1918. Pompidou Center, Francyja
Vykładać architekturu i dyzajn Šahał paprasiŭ Lisickaha (tady jašče Łazara), ź jakim jany razam vučylisia malavańniu ŭ Judela Pena. Lisicki pieraciahnuŭ u Viciebsk i Kazimira Maleviča, što stała rakavym krokam. Charyzmatyčny suprematyst zaraziŭ bacyłaju svajho vučeńnia ŭsiu moładź u vučelni, i Šahał straciŭ svaich vučniaŭ. Raźjušany, jon pakinuŭ Viciebsk. Ale na karotki čas Viciebsk staŭ łabaratoryjaj avanhardu, Malevič tut raspracoŭvaŭ asnovy svajho suprematyzmu i pieraŭtvaryŭ jaho ŭ realnuju mastackuju škołu UNOVIS, Lisicki pad jaho ŭpłyvam pierajšoŭ ad habrejskaha etnahrafizmu da stvareńnia «proŭnaŭ», «prajektaŭ stvareńnia novaha».
El Lisicki. Čyrvonym klinam bi biełych! 1919—1920. Van Abbemuseum, Niderłandy.
Jak i čakałasia dla Centra Pampidu, padrychtavana vystava fundamientalna, zadziejničany ŭsie bujnyja muziei, pryčym adabranyja tvory mienavita viciebskaha pieryjadu. Tut ubačyŭ, naprykład, najlepšuju kalekcyju žyvapisnych proŭnaŭ Lisickaha, choć bačyŭ dźvie jaho retraśpiektyvy (u aŭstryjskim Hracy i paŭhady tamu ŭ Maskvie).
Čytajcie taksama: Sucin, «biełaruski» Malevič, Lisicki, 1917 i 1937: muziejnaja Maskva z Alaksiejem Łastoŭskim
Uraziŭ raździeł pra muziej sučasnaha mastactva, jaki stvaryŭ u Viciebsku Šahał — u Centry Pampidu pavodle katałohaŭ sabrali tvory, jakija tam prysutničali, a heta karciny Łaryjonava, Hančarovaj, Kandzinskaha, taho ž Maleviča. U Viciebsku ad hetaj kalekcyi zastalisia rožki dy nožki, choć dva viciebskija muziei i Nacyjanalny mastacki muziej dosyć plonna paŭdzielničali ŭ padrychtoŭcy vystavy.
Mścisłaŭ Dabužynski. Viciebsk. 1919. Ruski muziej, Rasija.
Zaŭvažu, što niečakana šmat i zachavałasia z tvorčaści Šahała hetaha viciebskaha pieryjadu, choć Viktar Marcinovič u knizie «Šahał u Viciebsku» raspaviadaje, jak byłyja vučni mastaka krali jaho pałotny, kab na ich malavać svaje suprematyčnyja šedeŭry. Jość jak chrestamatyjnyja i dobra viadomyja tvory, jak z Traćciakoŭki ci «Nad Viciebskam» ź ńju-jorkskaha MOMA, ale pieravažna adkryŭ dla siabie novaha Šahała, jaki šmat ekśpierymientavaŭ, navat z kubizmam i stvareńniem kałažaŭ. I sprabavaŭ rabić revalucyjnuju prapahandu, mušu skazać, što, u adroźnieńnie ad Lisickaha, heta ŭ jaho zusim nie atrymlivałasia. Moža, i da lepšaha.
Mark Šahał. Aŭtapartret kala malbierta. 1918—1919. Pryvatnaja kalekcyja
Uvosień vystava adkryjecca ŭ Habrejskim muziei ŭ Ńju-Jorku. Ale znoŭ ža, heta vystava pra «ruski avanhard», na žal.
Mark Šahał. Nad Viciebskam. 1915—1920. MOMA, ZŠA.
«Dzikija dušy. Simvalizm u bałtyjskim mastactvie», muziej Arse (10 krasavika — 15 lipienia)
Heta samy bujny mastacki prajekt da stahadovaha jubileju 1918 hoda, kali na ruinach Rasijskaj impieryi paŭstali novyja dziaržavy, zrobleny ŭ supracy Litvoju, Łatvijaj i Estonijaj. Na adkryćci vystavy prysutničaŭ prezident Francyi Makron, pryjechali taksama i prezidenty ŭsich zadziejničanych prybałtyjskich dziaržaŭ. Našy susiedzi sa svaim mastactvam prabilisia na adnu z samych prestyžnych muziejnych placovak u śviecie, heta ŭžo pośpiech — i dobry prykład dla našaj krainy. My ŭ čarhovy raz apynulisia zboku, choć na vystavie adzin z hałoŭnych aŭtaraŭ — Fierdynand Ruščyc (dobra, što choć Biełaruś paznačana jak kraina jaho naradžeńnia i śmierci). Tut čatyry jaho tvory, jakija zvyčajna vystaŭlenyja ŭ stałaj kalekcyi Litoŭskaj nacyjanalnaj halerei ŭ Vilni, tamu jany dobra viadomyja, ale ŭsio roŭna pryjemna ŭbačyć ich i ŭ Paryžy, tym bolš vystavu naviedała vializnaja kolkaść ludziej.
Afiša vystavy ŭ muziei Arse
A tvory Ruščyca pieršaradnyja, adrazu na ŭvachodzie visić jaho vializnaja karcina «Nec Mergitur» («Nie patonie», dziŭna, ale nazva pieraklikajecca z łozunham Paryža, Fluctuat nec mergitur, na hierbie hetaha horada taksama adlustravany karabiel na chvalach). Ale ŭ Ruščyca karabiel maje inšaje značeńnie — heta simvał Rečy Paspalitaj, dziaržavy, jakaja na čas napisańnia karciny (1905 hod) źnikła z palityčnych mapaŭ, ale nie źnikła z palityčnych idej i histaryčnaj śviadomaści.
Fierdynand Ruščyc. Nec Mergitur. Litoŭski mastacki muziej
Taksama hłybokim simvaličnym sensam napoŭniena i karcina «Minułaje» (1902—1903), dzie stary vilenski pałac, zaniesieny śniežnaj vichuraju, čakaje viasnu, adnaŭleńnie, razbudovu. Tvor napoŭnieny zmročnym nastrojem (jaki pieradajecca i pachmurnym niebam), miełanchaličnym sumam pa byłoj vieličy, zachapleńniem kulturnaj spadčynaj Vilni, jakaja pieražyvaje ciažki čas pad panavańniem Rasijskaj impieryi. U adpaviednaści z pryncypami simvalizmu ŭ tvorach Ruščyca panuje iluzornaja atmaśfiera, napoŭnienaja enihmatyčnaj simvolikaj, dzie pryroda adlustroŭvaje kaśmičny paradak, a architektura demanstruje nacyjanalnaje minułaje.
Fierdynand Ruščyc. Minułaje. Litoŭski mastacki muziej
Tvory Ruščyca istotna vyłučajucca na vystavie, choć tam i šmat vybitnych mastakoŭ z prybałtyjskaha rehijonu. Šmat Čurlonisa, vyvieźli dobruju pałovu jaho kalekcyi z muzieja ŭ Koŭnie. Ahułam prybałtyjskaje mastactva epochi madernu jaŭna maje svaju admietnaść, značna bolš uciahnuta ŭ etničnuju kulturu, čym toje było charakterna dla zachodniejeŭrapiejskich mastakoŭ, dla jakich horad byŭ adzinym centram kultury. I taksama adznaču adčuvalnyja skandynaŭskija ŭpłyvy, asabliva dla estonskich i łatyšskich mastakoŭ.
Konrad Miahi. Partret narviežskaj dziaŭčyny. 1909. Mastacki muziej Tartu, Estonija
Zastajecca tolki hanarycca, što i Fierdynand Ruščyc staŭ klučavoj fihuraj dla hetaha zvyšprestyžnaha vystavačnaha prajektu.
Vydatny znaŭca minskaj historyi Viktar Korbut raskapaŭ cikavy fakt, što minčuki mahli paznajomicca z protavaryjantam hetaj vystavy jašče ŭ 1911 hodzie, kali ŭ budynku polskaha tavarystva Ognisko (zaraz — vuł. Internacyjanalnaja, 30) zładzili vystavu litoŭskaha mastactva. Pryvieźli tvory taho ž Čurlonisa i Žmujdzinavičusa, a Fierdynand Ruščyc (jaki byŭ i adnym z arhanizataraŭ hetaj vystavy) pradstaviŭ minskaj publicy svoj tvor Nec Mergitur. Paradaksalna, ale bolš čym na sto hod Minsk abyšoŭ Paryž!
Chaim Sucin u muziei Aranžery
Muziej Aranžery — adno z maich lubimych miescaŭ u Paryžy, jon nie nastolki zataptany turystami, jak bolš słavutyja muziei, ale dźvie zały ź biełymi harłačykami Kłoda Mane i bliskučaja kalekcyja art-dylera Pola Hijoma abaviazkova vartyja naviedvańnia. Tam bolš cicha i ŭtulna, halereja nievialikaja, ale ad kancentracyi šedeŭraŭ pierachoplivaje dychańnie.
Asobny pakoj adviedzieny i Chaimu Sucinu, pakolki Pol Hijom byŭ adnym ź pieršych, chto acaniŭ talent hetaha dzikuna sa Śmiłavič. Mienavita jon źvioŭ Sucina ź fiładelfijskim kalekcyjanieram Albiertam Barnsam, jaki adrazu nabyŭ u mastaka 52 (!!!) jaho karciny ŭ 1922 hodzie. Niejmavierna ŭściešany, Sucin adrazu ŭziaŭ taksoŭku i pajechaŭ u Nicu. Pačałasia słava, kalekcyjaniery pačali biehać za tvorami. Ale pa zaviaščańni Barnsa jaho kalekcyja nie moža pakidać Fiładelfiju, tamu muziej Aranžery moža pachvalicca najbolš bujnoj kalekcyjaj Sucina ŭ Jeŭropie, pad jakuju adviedzieny asobny pakoj. Tut i niekalki partretnych pracaŭ, piejzažy z poŭdnia Francyi i znakamityja kavałki miasa.
Mastak padviešvaŭ u svajoj studyi tušy miasa i, nie zvažajučy na adpaviedny «vodar», apantana ich malavaŭ. Susied pa «Vulli» Šahał byŭ zaŭvažyŭ ručai kryvi, što vyciakali z-pad dźviarej studyi Sucina, i padumaŭ, što z tym zdaryłasia trahiedyja. Ale što nie zrobiš dziela vysokaj siły mastactva!
Chaim Sucin. Ałtarny słužka. 1927—1928. Muziej Aranžery, Francyja
Chaim Sucin. Damy. 1920—1922. Muziej Aranžery, Francyja
Tolki zaŭvažcie, na sajcie muzieja Aranžery Sucin paznačany jak «francuzski mastak pachodžańniem ź Litvy», čamu raptam Śmiłavičy dahetul ličacca litoŭskaj terytoryjaj dla mianie zastajecca zahadkaj.
Muziej Mickieviča ŭ Paryžy
Jak viadoma, naš słavuty paet pravioŭ u Paryžy ładnuju častku svajho žyćcia, tut jon asieŭ pa vyniku palityčnaj emihracyi ŭ 1832 hodzie, tut jon napisaŭ «Pana Tadevuša», vykładaŭ u Kalež de Frans, zachapiŭsia mistyčnym vučeńniem Taviańskaha. Jak amatar piva, adznaču, što, pa ŭspaminach sučaśnikaŭ, Mickieviču chutka nadakučyła znakamitaje francuzskaje vino i ź ziemlakami jon zaŭždy vybiraŭsia pahamanić za kuflem piva.
Muziej Mickieviča byŭ stvorany na asnovie Polskaj biblijateki ŭ 1903 hodzie synam paeta, Uładzisłavam. Zajmaje ŭsiaho adzin pakojčyk, vielmi ścipła. Ale padabrany ŭnikalnyja rečy: akt ab naradžeńni Adama Mickieviča z navahrudskaha kaścioła, ružaniec na pamiać ad Maryli Vieraščaki, pašpart, ź jakim paet vyjechaŭ z Rasii, roznyja rukapisy i listy. Taksama i mastackija tvory, źviazanyja ź Mickievičam, šmatlikija skulptury i biusty (u tym liku i madel budučaha pomnika Mickieviču aŭtarstva Emila Antuana Burdela, jaki zaraz upryhožvaje bierah Sieny, i partret pijanistki Maryi Šymanoŭskaj ad Valencija Vańkoviča). Nievialiki, ale zapoŭnieny pamiaćciu muziej, škada, što pracuje ŭ vielmi dziŭnym režymie (ad sierady da suboty, čas pracy 14.15 — 18.00), nie tak prosta i patrapić.
Muziej Mickieviča ŭ Paryžy. Zdymak Alaksieja Łastoŭskaha
Ružaniec na pamiać Adamu Mickieviču ad Maryli Vieraščaki. Zdymak Alaksieja Łastoŭskaha
Valenci Vańkovič. Partret pijanistki Maryi Šymanoŭskaj. Polskaja biblijateka ŭ Paryžy
Taksama ŭ hetym ža budynku znachodzicca sałon Šapena, pracuje polskaja biblijateka. Pa słovach daśledčycy biełaruskaj knihi Lilii Koŭkiel, u rukapisnych bahaćciach biblijateki (jašče nie całkam uparadkavanych) šmat skarbaŭ, źviazanych ź Biełaruśsiu, i ajčynnych vučonych tam čakaje jašče šmat pracy.
Niepadalok, na tym ža vostravie Sien-Łui, znachodzicca hatel «Lamber», dzie žyŭ kniaź Adam Ježy Čartaryjski i jaki byŭ centram polskaj emihracyi. U sałonie hatela pravodzilisia i kulturnyja imprezy, dzie vystupali toj ža Mickievič i Šapen. Tolki minułyja ŭładalniki budynka, Rotšyldy, pradali jaho arabskim šejcham, jakija zapłanavali zrabić renavacyju pad novy hatel kłasa luks. Padčas budaŭničych prac adbyŭsia pažar, hatel mocna paciarpieŭ, ciapier staić za płotam, i nieviadoma, kali budzie adčynieny.
Mahiła Mikoły Abramčyka na mohiłkach Pier-Łašez
Tolki ŭ XX stahodździ emihracyja z našych ziemlaŭ u Paryž nabyvaje biełaruskuju identyfikacyju. U 1930 hodzie z Prahi ŭ Paryž pierabirajecca inžynier Mikoła Abramčyk, jaki stvaraje pieršuju biełaruskuju supołku «Chaŭrus biełaruskaj pracoŭnaj emihracyi», vydaje tut hazietu «Recha».
Pa ŭspaminach byłych paplečnikaŭ, Abramčyk byŭ niejkim miehašpijonam, jaki stvaryŭ i kaardynavaŭ antysavieckaje padpolle ŭ Minsku na čale z Usievaładam Ihnatoŭskim. Ale ci vieryć hetym uspaminam — jašče pytańnie sprečnaje. Važniejšaje toje, što Mikoła Abramčyk mieŭ davier prezidenta BNR Vasila Zacharki, jaki tastamientam pieradaŭ jamu svaje paŭnamoctvy. Užo paśla vajny, u 1947—1948 hadach na padstavie hetaha tastamientu Abramčyk adnaŭlaje dziejnaść Rady BNR, jakuju i ŭznačalvaje da svajoj śmierci ŭ 1970 hodzie. Heta byŭ niaprosty čas dla palityčnaj emihracyi, razharełasia i šalonaja kankurentnaja baraćba za pradstaŭnictva biełaruskich intaresaŭ ź Biełaruskaj centralnaj radaj na čale z Radasłavam Astroŭskim. Da plusaŭ dziejnaści Abramčyka možna zanieści toje, što byŭ adnoŭleny biełaruski palityčny centr, nie zaplamleny kałabaracyjaj z nacystami (u adroźnieńnie ad BCR), byli naładžany stasunki z palityčnymi asiarodkami inšych paniavolenych kamunistami nacyj, i heta šmat paspryjała aktualizacyi biełaruskaha pytańnia na mižnarodnaj arenie.
Azmročvaje pamiać pa Abramčyku toj fakt, što ŭ jaho zachoŭvałasia častka archivaŭ BNR pražskaha pieryjadu, jakija musiła pieradać udava palityka Nina, viadomaja i jak biełaruskaja piśmieńnica (pad psieŭdanimam Nina Rasa). Na žal, z-za sprečak i vałtuźni hety archiŭ tak i nie byŭ pieradadzieny. Kudy jon źnik — nieviadoma. Natalla Hardzijenka sustrakałasia na hety kont z Alhierdam Abramčykam, synam prezidenta BNR, ale i toj ničoha nie zmoh raspavieści pra los archiva. Pavodle adnoj ź viersij, dosyć ekzatyčnaj, jon moža być schavany i ŭ mahile Mikoły Abramčyka na słavutych paryžskich mohiłkach Pier-Łašez. Mahiła, darečy, nie tak daŭno była znojdziena, ci, chutčej, publicy stała viadoma jaje miescaznachodžańnie, pry žadańni možna skarystacca detalovaj instrukcyjaj, pavodle jakoj mahiłu vielmi lohka znajści.
Alaksiej Łastoŭski la mahiły Mikoły Abramčyka. Mohiłki Pier-Łašez, Paryž
Zrazumieła, što za paru lipieńskich dzion u francuzskaj stalicy niemahčyma navat prajścisia pa ŭsich našych miaścinach.
Mastak i kampazitar Napaleon Orda niekatory čas uznačalvaŭ słavutuju Italjanskuju opieru ŭ Paryžy (tahačasny budynak zachavaŭsia, tolki mieścicca tam ciapier bank).
Jość i dom-muziej viciebčuka Vosipa Cadkina na Manparnasie.
Pry naviedvańni Opiery Harńje varta źviarnuć uvahu na płafon, razmalavany Markam Šahałam.
Možna i varta zhadać pra Ježy Hiedrojcia, uradženca Minska i vialikaha simpatyka biełaruskaj spravie, jaki byŭ redaktaram lehiendarnaha časopisa «Kultura» (achvotnyja mohuć pašukać i ŭspaminy Ihara Babkova pra sustreču z Hiedrojciem u Mezon-Lafit).
Biełaruskija piśmieńniki XX stahodździa taksama taŭklisia pa Paryžy, što iranična Alhierd Bacharevič praanalizavaŭ u svajoj knizie «Bezavy i čorny». Nie čužy nam horad, tolki biełarusy ŭ paryžskaj optycy — adny ź niešmatlikich pradstaŭnikoŭ biaskoncych natoŭpaŭ varvaraŭ, mihrantaŭ, prajdziśvietaŭ, hienijaŭ, turystaŭ, jakija napaŭniajuć hetyja vulicy. I časam pakidajuć svoj śled.
