Šlach da niesvabody: pra palityku niepaźbiežnaści i palityku viečnaści
Andrej Chrapavicki piša pra knihu The Road to Unfreedom («Šlach da niesvabody») Cimaci Snajdera.
Cikava časam čytać knihi pra najnoŭšuju historyju, jakija pišucca z peŭnaj adlehłaści. Kali nie ŭ časie, to prynamsi hieahrafična. U takich knihach mohuć być faktałahičnyja niedakładnaści, ale prysutnaja pierśpiektyva, jakoj časam brakuje, kali hladziš na toje, što adbyvajecca, z huščy padziejaŭ. Mabyć, tamu niekatoryja dobryja knihi pra sučasnaść, jakija davodziłasia čytać apošnim časam, napisany prafiesijnymi historykami albo fiłosafami, jakich pryroda pracy abaviazvaje hladzieć na padziei z bolš adasoblenaj histaryčnaj pierśpiektyvy.
Pra naš rehijon tak sprabuje pisać amierykanski historyk Cimaci Snajder. U svoj čas šmat sprečak vyklikała jahonaja kniha «Kryvavyja ziemli: Jeŭropa pamiž Hitleram i Stalinym» (2010). Nie mienš dyskusijaŭ vyklikała i jahonaja kniha pra Chałakost «Čornaja ziamla» (2015). Letaś Snajder złaviŭ udaču za chvost, napisaŭšy knihu «Pra tyraniju», jakaja ŭźniałasia na pieršaje miesca ŭ knižnym rejtynhu «Ńju-Jork Tajms», a ŭžo sioleta jon paradavaŭ novaj knihaj na padobnuju tematyku «Šlach da niesvabody: Rasieja, Jeŭropa, Amieryka» (The Road to Unfreedom: Russia, Europe, America). Pra jaje troški i napišu.
«Šlach da niesvabody» nakiravana ŭ pieršuju čarhu na amierykanskaha čytača. Biełaruś u knizie Snajdera zhadvajecca nieadnarazova, ale epizadyčna. Asnoŭnaja tema — Pucin, jaho ideałohija i ŭpłyŭ na palityčnyja pracesy ŭ śviecie. Dastatkova šmat uvahi pryśviečana padziejam va Ukrainie i ich interpretacyi, a taksama sprobam Rasiei pierajnačyć Zachad pad siabie. Jak i papiaredniaja kniha aŭtara, «Šlach da niesvabody» — nie suchi akademičny tekst. Snajder nie curajecca acenačnych vykazvańniaŭ i nastaŭleńniaŭ čytaču.
Pavodle aŭtara, Zachad doŭha žyŭ pad iluzijaj kanca historyi. Snajder nazyvaje hety samapadman «palitykaj niepaźbiežnaści». Z parazaj hetaha kanceptu na piaredni płan vychodzić «palityka viečnaści». Snajder tak nazyvaje viziju, dzie adna nacyja staić u centry cykličnaj historyi, zbudavaŭšy ź siabie vobraz achviary. Čas pierastaje być liniejnym, znoŭ i znoŭ dastajucca ź minuŭščyny byłyja niebiaśpieki i vobrazy vorahaŭ. Palityki viečnaści raspaŭsiudžvajuć vieru, što dziaržava nie moža palepšyć žyćcio cełaha hramadstva, a prosta słužyć abaroncaj ad niebiaśpiek. Prahres sastupaje miesca fatumu. Takim palitykam Snajder bačyć Pucina. I ad takoha palityčnaha kursu Snajder sprabuje zaścierahčy Amieryku.
Hałoŭnaja pryčyna, čamu na hetuju knihu varta źviarnuć uvahu, — heta sproba razabracca ŭ ideałahičnych asnovach sučasnaha rasijskaha režymu. Adkul uziaŭsia hety Russkij mir? Što staić za hetymi idejami? Ci nie jość jany novaj padfarbavanaj viersijaj fašyzmu?
Česłaŭ Miłaš niejak pisaŭ: «Tolki ŭ siaredzinie XX stahodździa žychary mnohich jeŭrapiejskich krain stali razumieć, jak praviła, praz pakuty, što składanyja i ciažkija fiłasofskija knihi akazvajuć naŭprostavy ŭpłyŭ na ichni los». Pa mierkavańni Cimaci Snajdera, siarod knih, jakija ŭ ciapierašni čas majuć niepasredny ŭpłyŭ na žyćci ludziej u našym rehijonie i šyrej, teksty rasiejskaha fiłosafa Ivana Iljina. Choć jon małaviadomy ŭ šyrokich kołach, ale jaho idei mieli vialiki ŭpłyŭ na śvietaciam Uładzimira Pucina i bolš šyroka na elity sučasnaj Rasiei. Mienavita tamu Snajder pryśviačaje Iljinu davoli šmat uvahi.
Iljin, jaki naradziŭsia naprykancy XIX st., byŭ vymušany emihravać z Rasiei, staŭ prychilnikam nie tolki biełaha ruchu, ale fašyzmu ŭ Italii i nacyzmu ŭ Niamieččynie.
Iljin ličyŭ fašyzm palityčnaj ideałohijaj budučaha śvietu. Žyvučy ŭ vyhnańni ŭ 1920-ja hady, jon byŭ zaniepakojeny tym, što italjancy dajšli da fašyzmu pierš za rasiejcaŭ. Jon suciašaŭ siabie dumkaj ab tym, što rasiejski bieły ruch pasłužyŭ natchnieńniem dla pieravarotu Musalini: «Bieły ruch jak taki hłybiejšy i šyrejšy za [italjanski] fašyzm». Hłybinia i šyrynia, tłumačyŭ Iljin, sychodzili z pryniaćcia viersii chryścijanstva, jakaja patrabavała kryvavaj achviary Božych vorahaŭ. U 1920-ja hady Iljin usio jašče vieryŭ, što «biełyja» mohuć uziać uładu ŭ Rasiei, i nazyvaŭ ich «maje biełyja braty, fašysty».
Pavodle Iljina, adzinaje sapraŭdnaje dabro było ŭ tatalnaści (cełasnaści) Boha da taho, jak jon stvaryŭ śviet. Praz akt stvareńnia Boh źniščyŭ hetuju daskanałaść. Iljin padzialaŭ śviet na «kateharyčnaje» (toj stračany daskanały kancept) i «histaryčnaje» (čałaviečaje žyćcio z faktami i žarściami). Dla Iljina trahiedyjaj isnavańnia było toje, što fakty nie mohuć być znoŭ sabranyja ŭ Božuju celnaść, a žarści ŭ Božuju metu. Rumynski myślar-piesimist Emil Mišel Čaran, jaki taksama na peŭnym etapie byŭ prychilnikam chryścijanskaha fašyzmu, pisaŭ nastupnaje: «Da historyi Boh daskanały i viečny. Kali historyja pačałasia, Boh nahadvaje varjata, jaki robić pamyłku za pamyłkaj».
Asudžajučy Boha, Iljin nadzialiŭ siłaj fiłasofiju, pa mienšaj miery, adnaho fiłosafa: samoha siabie. Jon zachavaŭ bačańnie čaroŭnaj «tatalnaści», jakaja isnavała da stvareńnia śvietu, ale pakinuŭ sabie prava pakazać, jak jana moža być adnoŭlena. Vizija, jakuju jon prapanavaŭ, jak adznačaje Snajder, była tatalitarnaj. I kaniečnie ž, admysłovaje miesca ŭ hetaj karcinie śvietu pakinuta dla rasiejcaŭ i Rasiei. Usio astatniaje ŭ śvietabudovie moža być złym i kiepskim, ale ja i maja hrupa dobraja, tamu što ja sam i maja hrupa — heta majo. Inšyja mohuć być zabłytanyja i začaravanyja faktami i žarściami historyi, ale maja nacyja i ja zachavali dahistaryčnuju niavinnaść.
Nie budu dalej spyniacca na analizie Snajderam hetaj piersony i jaho fiłasofii. Tolki adznaču, što teksty Iljina vielmi šyrokija. Mnohija daśledčyki mohuć papraknuć Snajdera za paviarchovuju i adnabakovuju interpretacyju hetaj asoby. Tak ža koliś paprakali Karła Popiera za jahonuju sielektyŭnuju interpretacyju idejaŭ Płatona, Hiehiela i Marksa ŭ jahonaj, na moj pohlad, vielmi aktualnaj i vartaj pračytańnia knihi «Vorahi adkrytaha hramadstva». Jak Popier, tak i Snajder zaklikaje čytača hladzieć z naściarohaj na tych myślaroŭ, jakija niasuć svaimi idejami ŭtapizm, trajbalizm i maralny relatyvizm u śviet realnaj palityki.
Snajder u knizie prachodzicca i pa Duhinie, Humilovie, Prachanavie dy inšych cikavych piersanalijach, čyje imiony ciapier na słychu ŭ sučasnaj Rasiei. Jość tut i pra skrajnie pravaha brytanskaha palityka Nika Hryfina, jaki, darečy, u 2016 hodzie naviedvaŭ Biełaruś i, jak pisała «Naša Niva», sustrakaŭsia z Alaksiejem Dziermanam i Alaksandram Špakoŭskim.
Darečy, jość u knizie zhadka i hramadzianina Biełarusi Alaksandra Usoŭskaha, jaki napisaŭ knihu «Boža, Stalina chrani! Car SSSR Iosif Vialiki». Pavodle Snajdera, Usoŭski dapamahaŭ Małafiejevu kaardynavać dziejańni jeŭrapiejskich fašystaŭ. Usoŭski, była infarmacyja, płaciŭ palakam, kab tyja ładzili antyŭkrainskija pratesty tady, kali Rasieja ŭvarvałasia va Ukrainu.
Paciešyŭ termin «šyzafašyzm». Padovle Snajdera, heta kali realnyja fašysty nazyvajuć svaich praciŭnikaŭ fašystami. Naprykład, abvinavačvajuć habrejaŭ u Chałakoście, razhladajuć Druhuju suśvietnuju vajnu ŭ jakaści arhumientu dla jašče bolšaha hvałtu, abvinavačvajuć zmaharoŭ za demakratyju ŭ fašyźmie. Darečy, zaŭvažcie: padobnuju taktyku vykarystoŭvajuć dziejačy hetaha tołku i ŭ Biełarusi.
Daśviedčanamu čytaču z Uschodniaj Jeŭropy knihi Snajdera mohuć padacca niedakładnymi, časam zaanhažavanymi i nieakademičnymi. Ź inšaha boku, u zaanhažavanaści možna abvinavacić i mnohich ajčynnych aŭtaraŭ. Mała chto piša pra naš kraj z padobnaj adasoblenaj pierśpiektyvy, jak Snajder, časam nastupajučy na balučyja mazali i ihnarujučy našyja nacyjanalnyja mify i naratyvy.
Było b cikava pračytać padobnuju knihu i pra sproby skanstrujavać ideałohiju epochi Łukašenki. Choć u našaj historyi ciažka znajści postać kštałtu Iljina, ale sučasnyja intelektuały-tyranafiły jość i ŭ Biełarusi. Vidać, hetaja kniha jašče čakaje na svajho aŭtara.
