Zachaplalnaja historyja Emilii Plater, jakaja pražyła svaje 25 hadoŭ bolš svabodnaj, čym jaje sučaśnicy
Razam z Samsung Galaxy S9|S9+ my pačynajem novy prajekt — «Biełaruskija hieraini». Heta žančyny, jakija ŭvajšli ŭ biełaruskuju historyju: buntarki, mastački, paetki. Śviedki daŭno minułych dzion i našy sučaśnicy. My raskažam pra ich los, zhadajem ich pieramohi, vykliki, jakija paŭstavali na ich žyćciovym šlachu. Adkryvajma z nami hetyja imiony!
Jak jaje tolki nie nazyvali! Amazonka, valkiryja, vajarka… Jana paśpieła zrabicca simvałam patryjatyzmu, fieminizmu, trapić u padručniki i na banknoty. Ciažka pabačyć za hetaj łakiroŭkaj žyvoha čałavieka — Emiliju, jakaja pražyła svaje 25 hadoŭ bolš svabodnaj, čym jaje sučaśnicy.
Jana była niemka pavodle kryvi. Jaje prodki-rycary pierasialilisia ź Viestfalii ŭ XV stahodździ na ziemli Livonskaha ordena. Z časam orden, jaki mieŭ stalicu ŭ Ryzie, zrabiŭsia śvieckaj dziaržavaj, a paśla asłabieŭ i abjadnaŭsia z Rečču Paspalitaj. Za stahodździ niemcy asimilavalisia i mała roźnilisia ad biełaruska-litoŭskaj šlachty, zachavaŭšy chiba addaleny santymient da historyi svajho rodu. Naprykład, u časie paŭstańnia našu hierainiu simvalična paśviacili ŭ rycary pa staradaŭnich zvyčajach… Ad niemcaŭ-rycaraŭ, darečy, pachodzili i Rejtany — jašče adzin słaŭny ŭ biełaruskaj historyi rod.
U XIX stahodździ Platery byli bahataj i razhalinavanaj siamjoj z majomaściu pa ŭsim kolišnim VKŁ. Cikava, što i zamuž naščadki rycaraŭ časta brali miascovych niemak. Tak zrabiŭ i baćka Emilii, Francišak Ksaviery Plater, ažaniŭšysia z Hannaj fon der Mol.
Mama z tatam nie zžylisia
Emilija naradziłasia 13 listapada 1806 hoda ŭ Vilni. Pałac Plateraŭ byŭ na Zamkavaj vulicy (ciapier Piles), na spusku da Katedry i hary Hiedymina. Tut prajšli jaje pieršyja dzieviać hadoŭ. Chaciełasia b napisać «biaschmarnych», ale siamiejnaje žyćcio taty i mamy nie załadziłasia: Francišak Ksaviery byŭ toj jašče hulaka.
Pry hetym jon byŭ patryjot i nie bajaźlivaha dziasiatka.
Čaho varty taki vypadak: ź Vilni, adstupajučy pierad Napaleonam u 1812-m, vychodziać rasijskija vojski. Hraf Plater (nie vyklučana, što padhulaŭšy) staić na bałkonie, apładziruje i kryčyć uśled natoŭpu ŭzbrojenych i jaŭna nie ŭ duchu ludziej: «Ščaślivaj darohi!» I chavajecca tolki tady, kali husarski major Hield, znajomy Platera, zahadaŭ stralać u jaho…
Da 1815-ha žyćcio z Franciškam stała dla strohaj i adukavanaj Hanny nievynosnym. Stomlenaja ad zahułaŭ, jana ŭrešcie skazała «Dosyć!» i źjechała ź Vilni ŭ majontak Liksna pad Dźvinskam.
Tut Emilija i rasła. Jaje tavaryšami pa hulniach byli stryječnyja braty. Pryroda, adnosnaja svaboda, chłapčukoŭskaja kampanija — i voś vynik: z bolšym zadavalnieńniem, čym vyšyvać, Emilija jeździła viercham i stralała. Ale ŭ dzikuju amazonku nie pieratvaryłasia, hetaha nie dapuścili b niemcy-huvierniory frau Volf i hier Dalvih. Emilija volna havaryła pa-francuzsku i pa-niamiecku, hrała na fartepijana. A jašče — čytała zapojem, u dziadźki ŭ Likśnie była vydatnaja biblijateka.
Jaje ideałami robiacca Žanna d'Ark i Babulina — hierainia zmahańnia za niezaležnaść Hrecyi, što na svaje hrošy abstalavała try karabli i sama imi kamandavała. Trecim u hetym junackim panteonie byŭ Tadevuš Kaściuška.
Kuzieny-fiłamaty
Kali b dziaŭčat brali ŭ toj čas va ŭniviersitet, jana b apynułasia ŭ viry fiłamackaha ruchu. Hetaje tajemnaje tavarystva ŭtvaryli ŭ Vilni piać studentaŭ, i za karotki čas jano achapiła ŭsio VKŁ. Fiłamaty ni z kim nie chacieli vajavać: jany chacieli siabravać, vučyć, lačyć… Ich metami byli aśvieta i pomač tamu samamu narodu, z pracy jakoha jany žyvuć.
Byli fiłamatami i kuzieny Emilii, jakija vučylisia ŭ Vilenskim univiersitecie. Razhrom ich ruchu i adbyŭsia paśla taho, jak adzin ź ich, Michaił Plater, napisaŭ na kłasnaj došcy «Niachaj žyvie kanstytucyja 3 maja!» U Rasijskaj impieryi ŭchvała polskaj kanstytucyi, pryniataj pierad paŭstańniem Kaściuški, ličyłasia antydziaržaŭnym vystupleńniem. Michała, jak i mnohich inšych, hvałtam zabrali ŭ sałdaty.
Kaviery na fano i narodnaja hotyka
Razhramili fiłamataŭ jakraz u hod, kali Emilii spoŭniłasia 18. Ci jana vyrašaje pacichu praciahvać ich spravu, ci prosta zachacieła pabačyć śviet? Jana vypraŭlajecca vandravać pa ŭsim krai. Haściuje ŭ šmatlikich svajakoŭ, byvaje ŭ vioskach — biełaruskich, litoŭskich, łatyšskich. Jaje cikaviać narodnyja pieśni. Sialanie ad dušy śpiavali ich maładoj paniency — jana ž płaciła za heta! Tut prydałasia i muzyčnaja škoła frau Volf: Emilija pa-majstersku rabiła kaviery narodnych piesień, umiejučy pieradać na fartepijana tembr i charaktar hučańnia roznych narodnych instrumientaŭ.
I, što zusim niezvyčajna, jana navučyłasia hałasić. Raniej heta byŭ abaviazkovy zvyčaj na pachavańni: teksty piesień-hałašeńniaŭ byli roznyja, u zaležnaści ad taho, pamior małady ci stary čałaviek, jakoha sacyjalnaha statusu. Emilija asvoiła heta vuścišnaje majsterstva nie horš za prafiesijnych narodnych płakalščyc.
Pra ŭsio heta my viedajem z uspaminaŭ jaje małodšaha sučaśnika, Maksimilijana Marksa. Jamu było 15, kali Emilii nie stała, i los jaho taksama dosyć typovy dla taho miesca i času: spačatku ŭdzielnik paŭstańnia Kalinoŭskaha, paśla — stvaralnik pieršaj mieteastancyi na Jenisiei.
Jak da Emilii svataŭsia hienierał
Da kanca 1820-ch adnosicca i adzinaja viadomaja nam historyja pra sardečnyja spravy Emilii. Joj zrabiŭ prapanovu rasijski hienierał Michaił Kabłukoŭ. Surjozny i zabiaśpiečany čałaviek, jon byŭ kamiendantam Dynaburhskaj krepaści, viedaŭ siamju Emilii. Ale atrymaŭ harbuza.
Jość dźvie viersii, čamu. Pieršaja — patryjatyčnaja. Emilija, serca jakoj baleła za źniščanuju Reč Paspalituju, prosta nie mahła vyjści zamuž za pradstaŭnika akupacyjnaj administracyi. Druhaja viersija — bolš banalnaja: jaje serca ŭžo było zaniataje. Jość niepaćvierdžanyja źviestki pra zakachanaść u maładoha kapitana inžyniernych vojskaŭ — ci to Dalvinha, ci to Dala-Ivinha… Ale da šlubu sprava nie dajšła.
Paŭstańnie ŭ adkaz na mabilizacyju
Tym časam nasoŭvalisia hroznyja palityčnyja pieramieny. Kali paśla pieramohi nad Napaleonam padčas Vienskaha kanhresu było ŭtvorana Carstva Polskaje ŭ składzie Rasijskaj impieryi, jamu była dadzienaja dosyć volnaja kanstytucyja. Adnak čym dalej, tym čaściej rasijskija impieratary (i pa sumiaščalnictvie polskija karali) parušali jaje.
Apošniaj kroplaj stała mabilizacyja, jakuju Mikałaj I abviaściŭ na ziemlach byłoj Rečy Paspalitaj, kab pasłać vojska na zdušeńnie revalucyj u Francyi i Bielhii. Iści pamirać za čužyja palityčnyja intaresy nichto nie chacieŭ. I 29 listapada paŭstańnie vybuchnuła ŭ samoj Varšavie, a ŭžo ŭ śniežni achapiła Polšču i pierakinułasia na ziemli Vialikaha Kniastva.
Heta nie było adčajnaje vystupleńnie niearhanizavanych i nienavučanych amataraŭ. Žyli jašče paplečniki Kaściuški, udzielniki napaleonaŭskich pachodaŭ, ź ich farmavalisia pałki, jakija mahli supraćstajać rehularnamu vojsku.
«Usio žyćcio rychtavałasia»
25 sakavika 1831-ha da paŭstańnia dałučyłasia i Emilija. Dakładnaja data viadomaja, bo zachavałasia jaje zajava-dekłaracyja. Emilija piša, što ŭsio žyćcio rychtavałasia da hetaha zmahańnia.
Adhavorvać jaje nie było kamu. Maci nie stała hodam raniej, a baćka, jaki daŭno mieŭ inšuju siamju, navat admaŭlaŭsia ź joj razmaŭlać.
Užo praź niekalki dzion my bačym Emiliju na čale atradu z 280 piechacincaŭ, 60 końnikaŭ i niekalkich socień sialan-kasinieraŭ. Jana karotka pastryhłasia, pobač — kalažanka-adjutant Maryja Prušynskaja. Abiedźvie dziaŭčyny ŭ vajskovaj formie, uzbrojenyja. Atrad vychodzić z majontka Dusiaty i idzie na Dynaburh, kab zavałodać krepaściu z zapasami zbroi. Pa darozie, kala paštovaj stancyi Daŭhieli, jany raźbivajuć nievialiki rasijski adździeł.
Ci była Emilija realnym kamandziram, jaki addaje zahady, vyznačaje płan dziejańniaŭ? Ci jana była prosta simvałam, jaki natchniaje na baraćbu? Bijohrafy zhadvajuć, što časam Emilija hublała prytomnaść, adciahvajučy paranienych, časam śviadoma nie ŭdzielničała ŭ bajach (kamandzir sabie takoha dazvolić nie moh by). Poruč ź joj zaŭždy byŭ kuzen Cezary Plater, jaki terminova viarnuŭsia damoŭ ź bierlinskaj vučoby, pačuŭšy pra paŭstańnie. Vidać, jon i kamandavaŭ u realnaści. Ale ŭžo dla taho, kab iści z atradam, a nie siadzieć u majontku i čakać brata z vajskovych vyłazak, treba była vialikaja śmiełaść. Heta byŭ vyklik hramadstvu.
«Kudy jana lezie?»
Niekatoryja sučaśniki razdražniona pisali pra jaje. Maŭlaŭ, panienki na poli boju byli tolki dadatkovym ciažaram: ich treba było achoŭvać, ratavać. I ŭ łahiery ad ich adna raspusta. «A jak apranutyja, zirnicie», — kryviŭsia Ihnacyj Klukoŭski, aŭtar uspaminaŭ pra paŭstańnie, jaki bačyŭ Emiliju na svaje vočy. Choć nie vyklučana, što abureńnie vyklikaŭ sam fakt źjaŭleńnia žančyny ŭ mužčynskaj kampanii i ŭ mužčynskaj roli.
Słavuty Ihnat Damiejka, jaki taksama sustrakaŭsia z Emilijaj na paŭstanckich darohach, byŭ bolš pryjazny. Jon pakinuŭ i adzinaje apisańnie jaje: «Niepryhožaja, blednaja, ale z kruhłym pryjemnym, simpatyčnym tvaram i błakitnymi vačyma, strojnaja, ale nie mocnaha ciełaskładu; była surjoznaja, vyprastanaja, niehamanlivaja i mieła strohi pohlad, jaki adpaviadaŭ jaje mierkavańniam i prystojnaści».
Mała padabienstva ź idealizavanymi partretami, jakija paśla stvarali mastaki.
Žančyny brali ŭdzieł u paŭstańni jak suviaznyja i raźviedčycy, jany trymali ŭ svaich majontkach zbroju (i navat vyrablali jaje), karmili i pierachoŭvali paŭstancaŭ, lačyli chvorych. Ale kab vajavać u mužčynskaj vopratcy? Za takoje ŭžo nie palili na vohniščy, jak u časy Žanny d'Ark, ale navat paŭstancki hienierał Dezideryj Chłapoŭski, jaki nieŭzabavie pryjšoŭ u Litvu ź vialikim korpusam, raiŭ Emilii pakinuć vojska i viarnucca damoŭ. Pačuŭšy admovu — što rabić! — daŭ joj zvańnie kapitana i pryznačyŭ hanarovym kamandziram roty.
Jaje paŭstańnie
Vyrašalnym u losie paŭstańnia stała bitva za Vilniu ŭ červieni 1831-ha. (Darečy, u joj udzielničała 11 žančyn.) Adoleć rehularnaje vojska nie ŭdałosia, i da kanca žniŭnia paŭstańnie było zadušanaje. Maleńkija raźbityja adździeły prabivalisia za miažu, u Varšavu. Jechała, razam z bratam Cezaram i siabroŭkaj Maryjaj, i Emilija.
Hety hod ź jaho biassońnicaj, hoładam, stomaj vymataŭ jaje. Za Aŭhustovam u Emilii pačałasia haračka, dziaŭčyna nie mahła dalej jechać viercham, i Cezary vymušana pakinuŭ jaje ŭ sialanskaj chacie. Paśla Emiliju i Maryju prytuliŭ i atačyŭ kłopatam haspadar majontka Justynova Ihnacy Abłamovič. Ale siły byli padarvanyja niezvarotna, i 23 śniežnia Emilii nie stała. Zachavałasia jaje mahiła (ciapier heta terytoryja Litvy), staić i ścipły pomnik.
A paśla, jak heta časta byvaje, pačałasia słava i idealizacyja. Pra skon Emilii napisali haziety, natchniony raspoviedam pra jaje, Adam Mickievič skłaŭ vierš «Śmierć pałkoŭnika», padklučylisia mastaki, stvaryŭšy jaje idealnyja partrety. Tyja partrety paśla trapili na hrašovyja znaki. Jaje imiem nazyvali vajskovyja farmavańni i vulicy… Ci była b sama Emilija, strohaja i niehavarkaja dziaŭčyna, radaja takomu? Kali jaje prykład dahetul ździŭlaje, značyć, pačataje joju paŭstańnie za svabodu ad stereatypaŭ usio jašče idzie.
