Były ministr adukacyi Piatro Bryhadzin: Stvaralnikam BNR treba skazać dziakuj
Piatro Bryhadzin z 2001 da 2003 byŭ ministram adukacyi. Z taho času pracuje dyrektaram Dziaržaŭnaha instytuta kiravańnia i sacyjalnych technałohij BDU.
Piatro Bryhadzin — prafiesijny historyk, jaki zajmajecca pačatkam XX stahodździa. Jon aŭtar knih «Na pierałomie epoch: stanaŭleńnie biełaruskaj dziaržaŭnaści (1917—1920)» i «Pamiž Uschodam i Zachadam: stanaŭleńnie dziaržaŭnaści i terytaryjalnaj cełasnaści Biełarusi (1917—1939)», sumiesna z Uładzimiram Ładysievym.
100-hodździe abviaščeńnia niezaležnaści Biełaruskaj Narodnaj Respubliki — cudoŭnaja nahoda parazmaŭlać pra tyja padziei, jak jany bačacca siońnia.
«NN»: Piatro Ivanavič, 25 sakavika budzie 100 hadoŭ ad momantu abviaščeńnia niezaležnaści BNR. Što značyła taja padzieja dla našaj historyi?
Piatro Bryhadzin: Heta byŭ praces dziaržaŭnaha samavyznačeńnia, jaki pačaŭsia ŭ 1917 hodzie, jašče da revalucyi. Ničoha nie zdarajecca ŭ adzin momant. Hety praces išoŭ na praciahu ŭsiaho 1917 hoda, 1918 hoda i bolš-mienš jon akreśliŭsia tolki ŭ 1920 hodzie, paśla druhoha abviaščeńnia BSSR. Adna padzieja nierazryŭna źviazanaja ź inšaj.
Była i sproba parazumiecca z Časovym uradam. Biełaruskaja delehacyja, naprykład, jeździła ŭ Pietrahrad, kab damovicca ab aŭtanomii kraju. I navat takaja vielmi abmiežavanaja ideja aŭtanomii mieła šmat praciŭnikaŭ. Mnohija nie razumieli, što adbyvajecca, a takija ž pracesy išli ŭ krainach Bałtyi, va Ukrainie, u Aŭstra-Vienhierskaj impieryi.
Hałoŭnaja składanaść była ŭ tym, što nas nie pryznavali za asobny etnas. I praz heta ruch nie byŭ taki aformleny, jak na inšych terytoryjach. Na biełaruskich ziemlach hety praces mieŭ mnostva praciŭnikaŭ. Isnavali šmatlikija rasijskija partyi, a nacyjanalnyja partyi, jak Biełaruskaja sacyjalistyčnaja hramada, byli słabyja. Biežanstva skinuła vielizarnuju kolkaść biełarusaŭ u Rasii. Na nievialičkaj terytoryi, jakaja była akupavanaja niamieckimi vojskami, nacyjanalnyja ruchi mieli šmat abmiežavańniaŭ.
I toje, što paśla razhonu Usiebiełaruskaha źjezdu 1917 hoda prezidyum praciahnuŭ jahonuju spravu pa padrychtoŭcy Ustanoŭčaha schodu, mieła značnaść. Na takim razdarožžy, kali niemcy adyšli, a balšaviki jašče nie pryjšli, źjaviłasia mahčymaść dla nacyjanalnaha samavyznačeńnia.
«NN»: Jak uvohule ŭ biełarusaŭ u tyja časy saśpieła ideja ab ułasnaj aŭtanomnaści ci navat niezaležnaści?
PB: Nacyjanalnaja ideja ŭ časy kryzisaŭ vymaloŭvajecca najbolš vyrazna. Na pamiežžy etnas pačynaje vostra adčuvać siabie etnasam.
Kali biežancy raskinulisia na ŭsioj terytoryi Rasii, to zrazumieli, što jany nie zusim ruskija. Im kazali, što jany «ruskija», ale ich prosta nie razumieła stałaje nasielnictva terytoryi, dzie jany apynulisia.
Tamu biežanskija arhanizacyi vielmi aktyŭna ŭklučylisia ŭ nacyjanalnaje adradžeńnie. Biełaruskija arhanizacyi stvaralisia ŭ Pietrahradzie, Maskvie, Varoniežy, Arle, Adesie…
Tyja, chto ŭdzielničaŭ na frantach, stvarali nacyjanalnyja adzinki: ukrainskija, litoŭskija. I biełarusy taksama. Hetyja pracesy padšturchnuli da arhanizacyjnaha afarmleńnia. Kali siabry vajskovaj rady vyjšli z turmy, kudy ich pasadzili balšaviki, jany adrazu zajavili, što stvarajuć svoj sakrataryjat. Voś hetyja členy prezidyuma Usiebiełaruskaha źjezda, delehaty palityčnych partyj i abvieścili ab stvareńni Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Jany skarystalisia tym nievialikim časavym pramiežkam, jaki mieli.
Abvieścili ab stvareńni BNR, ale niemcy praz čatyry dni razahnali sakrataryjat, skazaŭšy, što biełarusy zanadta mnoha na siabie ŭziali. Potym byli druhaja, treciaja ŭstaŭnyja hramaty.
Ale hałoŭnaje, što było zroblena, — zajaŭlena, što biełarusy majuć namier stvaryć svaju dziaržaŭnaść.
I heta vielmi važny faktar. Čamu? My nie kažam, što ŭ nas siońnia jość niejkija kanflikty z susiedziami, nie, ich niama, ale pra heta treba kazać. Bo na hetuju ziamlu zajavili svaje pretenzii i palaki, i litoŭcy, i ŭkraincy. UNR stvaryła svaje centry kiravańnia ŭ Breście, Homieli dy Mazyry i ličyła, što Paleśsie — ichniaje.
Tak zdaryłasia, što my znachodzimsia na pamiežžy. Małomu narodu składana vyžyvać na pamiežžy biez padtrymki, a padtrymki nie było. Kali nie budzie mižnarodnaha pryznańnia, to ničoha nie budzie.
«NN»: A chto na toj momant moh dać tuju padtrymku?
PB: Bałtyjskija krainy i ŭkraincy źviartalisia da niemcaŭ: «Pad niamieckaj uładaj my zdabudziem svaju volu». I Litva, Estonija, Łatvija pad patranažam Vilhielma stvarali svaju dziaržaŭnaść. A biełarusaŭ nichto nie padtrymaŭ, nichto! Tamu i kidalisia ŭ roznyja baki. Chacieli źviarnucca da palakaŭ, ale Skirmunt skazaŭ: «Nie, tolki da niemcaŭ». Jon tam vučyŭsia, dobra movu viedaŭ, jeździŭ da ich jak premjer-ministr. Była i viadomaja telehrama kajzieru.
«NN»: A vy ličycie pamyłkaj tuju telehramu?
PB: Dy jakaja pamyłka?! Nie! Tyja padziei varta razhladać nie z hledzišča našaha razumieńnia. A treba pastavić siabie na miesca čałavieka taho času, jaki šukaŭ vyjścia. Ludzi bačyli, što susiedzi zrabili voś tak, jany ŭžo nakiravali telehramy kajzieru, maŭlaŭ, my pad vašaj uładaj. A čamu nam nie zrabić tak?
A ŭ toj ža čas polski korpus hienierała Doŭbar-Muśnickaha ŭžo zachapiŭ pałovu Minska. I što tut rabić? Treba šukać niejkaje vyjście i paratunak. Heta była supierskładanaja zadača. A jašče i Piłsudski abvieściŭ pra stvareńnie II Rečy Paspalitaj. A Piłsudski rodam z hetych miaścinaŭ, nazyvaŭ siabie biełarusam. Ja sam znachodziŭ u archivie ŭ Maskvie, što Piłsudski pry aryšcie ŭ ankiecie zapisaŭsia biełarusam.
Siońnia treba razhladać tuju telehramu jak sprobu znajści vychad. Ale heta raskałoła Radu. Bo była prarasijskaja hrupa, prapolskaja. Šmat chto ličyŭ, što padtrymku treba šukać na ŭschodzie, bo tam revalucyja, sacyjalnaja spraviadlivaść. Na Rasiju spadziavałasia cełaja hrupa. Taja ž Badunova, jakaja była rodam z Homiela, była ruskamoŭnaj. Delehacyja jeździła ŭ Maskvu na pieramovy. Šmat chto nie razumieŭ, jak uvohule možna žyć biez Rasii.
«NN»: 25 Sakavika 1918 — heta byŭ adčajny krok hrupy ramantykaŭ zajmieć ułasnuju dziaržavu ci niešta bolšaje?
PB: Pryjšli da razumieńnia, što abviaščeńnie niezaležnaści nieabchodnaje. Pieršy krok ža byŭ užo zrobleny, druhi zrobleny. Zastajecca tolki arhanizacyjna abvieścić, što my stvarajem niezaležnuju dziaržavu. Heta ŭsio było łahična, a nijaki nie kryk adčaju.
Niemcy stavilisia da ŭsiaho hetaha niejak abyjakava. Nu zajmajciesia kulturna-aśvietnickimi spravami, niečym jašče. Va ŭrada BNR byli abmiežavanyja paŭnamoctvy. Ale jany nakiroŭvali pradstaŭnikoŭ na pieramovy za miažu, adkryvali konsulstvy. Jany sprabavali začapicca lubymi šlachami. Kali čytaješ dakumienty, to razumieješ usiu składanaść. Razumieli jaje i tyja ludzi, jakija heta rabili.
Jany bolš za ŭsio bajalisia, što kraina budzie padzielenaja. Heta byŭ samy vialiki strach.
Była składanaść pa Vilenščynie, bo biełaruskija dziejačy ličyli jaje tolki svajoj terytoryjaj. Tym bolš biełarusaŭ pa pierapisie ŭ Vilni było značna bolej, čym litoŭcaŭ. Polšča taksama zajaviła svaje intaresy na Vilenščynu. I litoŭcy, Taryba, bolš pryjazna stavilisia da biełarusaŭ, jak chaŭruśnikaŭ u supraćstajańni palakam.
«NN»: A što stała hałoŭnaj pryčynaj, što pieraŭtvarycca ŭ paŭnavartasnuju dziaržavu BNR tak i nie zmahła?
PB: Adsutnaść padtrymki. Tolki heta! Tamu našy pradstaŭniki i jeździli na mižnarodnyja kanfierencyi ŭ Paryž, Bierlin, sprabavali dahrukacca, kab nas pačuli. Bałty ŭtrymalisia da Druhoj suśvietnaj, bo dapamahli niemcy. Niemcy ličyli heta Prusijaj, ziemlami Kurlandyi, tamu i stali dapamahać. Krainy Bałtyi zaŭsiody byli bližejšymi da Zachadu. A tyja pracesy, što adbyvalisia ŭ nas u XIX stahodździ, vielmi paŭpłyvali na historyju. My stracili tady zanadta šmat svajoj intelihiencyi.
«NN»: Jakija pazityŭnyja momanty pryniesła abviaščeńnie niezaležnaści BNR?
PB: Heta kryšačku paźniej padšturchnuła savieckija ŭłady da stvareńnia BSSR. Heta byŭ značny kozyr u pieramovach! Što takija pracesy samavyznačeńnia adbyvalisia i na terytoryi Biełarusi. I Lenin, kali abmiarkoŭvaŭ stvareńnie BSSR, to pisaŭ u listach, što jana patrebnaja najpierš jak bufiernaja terytoryja. Kali b nie było Usiebiełaruskaha źjezdu, usich hetych ruchaŭ, to ničoha b nie było.
Treba razumieć, što BNR utvarałasia jak časovaja ŭłada. Dalej musiŭ być Ustanoŭčy schod, jaki pavinien vyznačyć uładu. I BNR była časovym instrumientam pierad Ustanoŭčym schodam, dzie i pavinny byli abmiarkoŭvacca pytańni dziaržaŭnaha budaŭnictva.
Mahčymaści byli vielmi abmiežavanyja. Nie było hrošaj, šukali, dzie ich možna znajści, a bahatyja ludzi ŭžo častkova źjechali, niechta zhubiŭ finansy. Nie ŭsie tyja miecenaty, chto finansavaŭ ruch u 1917 hodzie, mahli rabić tak dalej. Byŭ i kredyt ad UNR. I šukali mahčymaść atrymać kredyt ad rasijskaj ułady. Hrošaj nie było, a jak biez hrošaj? Heta cełaja tema. Mahčyma, źjaviacca historyki, jakija buduć vyvučać finansavańnie nacyjanalnaha ruchu ŭ 1917—1918 hadach. Bo vielmi cikava! A hetaja tema amal zusim nieraspracavanaja. Niekatoryja hrošy zhubilisia, niekatoryja nie dajšli.
«NN»: A kaho piersanalna z stvaralnikaŭ BNR vy mahli b vyłučyć?
PB: Usiu kamandu, jakaja paśla razhonu Usiebiełaruskaha źjezdu nie pabajałasia. Mnohija ž adrazu adyšli. A hetyja ludzi, kala 15 čałaviek, hety arhanizacyjny kamitet, vartyja ŭvahi: Jazep Varonka, Pałuta Badunova, Makar Kaścievič, Symon Rak-Michajłoŭski, Tamaš Hryb, Aleś Prušynski (Harun), Leanard Zajac, Ivan Sierada, Jazep Dyła, Iosif Łahun. Potym dałučyŭsia miecenat Raman Skirmunt. Jany zastalisia ŭ liku tych pieršych, chto stvaraŭ uładu BNR. Heta jak Časovy ŭrad, jaki byŭ stvorany z deputataŭ Dumy, ale deputataŭ šmat, a časovy ŭrad nievialički. Heta tyja, chto skazali, što my pojdziem dalej.
«NN»: Heta vielmi śmiełyja ludzi?
PB: Kaniečnie ž! I tyja, što ŭvachodzili ŭ Vajskovuju radu, sprabavali stvaryć biełaruskuju armiju, jak Symon Rak-Michajłoŭski, i Kastuś Jezavitaŭ, i Ihnat Dvarčanin.
Rak-Michajłoŭski mieŭ bolš mahčymaściaŭ, jon słužyŭ, byŭ delehatam na Usiebiełaruskim źjeździe ad armii. Razumieli, što biez armii nielha abaranicca i vieści razmovy ab samavyznačeńni.
«NN»: A siarod nazvanych asobaŭ hałoŭnaha ruchavika vyznačyć možna?
PB: Nie. Moža być, Varonka, jaki i ŭznačaliŭ Radu. Tamaš Hryb — vielmi razumny čałaviek, adukavany, simpatyčny. U jaho była zakachanaja Badunova, usio žyćcio da jaho ciahnułasia, ale była značna starejšaja. Tamaš pamior choć svajoj śmierciu, a Pałuta… [rasstralanaja ŭ 1938. — Red.]
«NN»: Vy jašče stanoŭča aceńvajecie piersonu Ramana Skirmunta.
PB: Ja prosta viedaju, što jon rabiŭ. Svaim žyćciom dakazaŭ, što zastaŭsia patryjotam.
Ja rodam ź jaho miaścinaŭ. Baćka Skirmunta pachavany ŭ majoj vioscy. I moj baćka, moj dzied, mama raskazvali pra Maryju, pra Hienryka, pra Ramana Skirmuntaŭ. Jany sustrakalisia! Jon byŭ taki palašuk, havaryŭ na palašuckaj movie. Kala Skirmunta krucilisia ŭsie, ciahnuli jaho da siabie. Jon nie pravy byŭ, jon byŭ «krajoŭcam», uvachodziŭ u krajovuju apazicyju ŭ Dziaržaŭnaj Dumie. Usia jahonaja radnia ŭdzielničała ŭ paŭstańni 1863 hoda, pajšli pa etapie ŭ Sibir. Baćka Ramana byŭ najbahaciejšym čałaviekam na terytoryi Biełarusi taho času. Skirmunt razumieŭ, što jon z hetaj ziamli, byŭ patryjotam da apošniaha. Tyja ludzi, jakija arhanizoŭvali tut niešta, zasłuhoŭvajuć tolki pavahi i našaj dobraj pamiaci.
«NN»: Ich pamiać treba ŭšanoŭvać?
PB: Varta vielmi stanoŭča aceńvać hetyja imiony. Los u ich byŭ rozny, ale heta budzie potym. My ž abmiarkoŭvajem, što jany rabili ŭ 1917—1918 hadach dla biełaruskaj dziaržaŭnaści, i za heta im treba skazać dziakuj. Našym dziadam i pradziedam, što jany tut niešta rabili, kab my stvaryli niezaležnuju dziaržavu. Hetyja padziei 1918 hoda ŭžo viarnulisia ŭ našuju pamiać, i heta vydatna.
* * *
Piatro Bryhadzin
Naradziŭsia ŭ 1949 hodzie ŭ vioscy Moładava Ivanaŭskaha rajona. Skončyŭ histfak BDU (1971). Vykładaŭ u BDU. Rektar Akademii kiravańnia pry prezidencie (2000—2001). Ministr adukacyi (2001—2003). Ad 2003 — dyrektar Dziaržaŭnaha instytuta kiravańnia i sacyjalnych technałohij BDU.
***
Na telehram-kanał «Našaj Nivy» možna padpisacca tut.
