Viasielle tekstu i čytača: Kulbak vychodzić pa-niamiecku
Piša Anton Lavicki.
U ahladzie «Habrejskaje žyćcio pad siarpom i mołatam», pryśviečanym novamu pierakładu «Zielmancaŭ» na niamieckuju movu, niamieckaje radyjo «Kultura» stylizuje Mojšu Kulbaka jak pieśniara madernaści, udzielnika jeŭrapiejskaj litaratury 1920-ch. Pobač z ułasna tekstam recenzii dastupnaja taksama hutarka žurnalista ź jejnym aŭtaram, krytykam Karstenam Hukam (Hueck).
Niamiecki punkt hledžańnia, jak i kožny inšy, dazvalaje adznačyć adno i abminaje inšaje. U hutarcy (jakaja mocna adroźnivajecca ad tekstu) tolki adnojčy ŭpaminajecca Biełaruś, a ŭ centry ŭvahi akazvajecca los movy idyš u epochu madernu.
Idyš zaznaŭ roskvit u 1920-ja hady, u tym liku z pryčyny aficyjnaha pryznańnia ŭ savieckaj dziaržavie, dzie ŭźnikli adpaviednyja mahčymaści: vydaviectvy, haziety, teatry. Na litaraturnaj scenie idyš u hetym dziesiacihodździ Kulbak byŭ zaŭvažnaj postaćciu. Jak kaža Karsten Huk u razmovie, Kulbak asensavana staviŭ za metu zrabić ź idyš movu sučasnaj litaratury. U jahonaj prozie možna znajści ŭpłyvy Bajrana, Hiote, Hajne, ale taksama Babiela dy inšych sučaśnikaŭ.
Pry hetym Kulbak byŭ vydatnym vystupoŭcam. Jon časta ŭdzielničaŭ u publičnych čytańniach, achvotna rabiŭ svajho kštałtu «spoken poetry». Heta vynikała ź jahonaha razumieńnia litaratury jak «viasiella pamiž tekstam aŭtara i pačućciem čytača».
Siužet ramana tyčycca vialikaj hramadskaj transfarmacyi. Supolnaść habrejaŭ — naščadki rebe Zielmy, ramieśniki z praletarskimi rysami, jakija žyvuć «dzieś u Biełarusi, baćkaŭščynie Mojšy Kulbaka», — znachodziacca na parozie madernizacyi. Jana budzić roznyja pačućci: niechta cenić elektryčnaść i «miechaniku svajoj šviejnaj mašyny», inšyja — pryrodu i muzyku. Napružańnie pamiž roznym staŭleńniem da «novaj časiny» stvaraje źmiastoŭny asiarodak ramana.
Kulbak pakazvaje žyćciovy śviet, asudžany na nieminučy zaniapad, u jakim suisnujuć mahčymaści i tryvoha z pryčyny hłybinnych źmianieńniaŭ. Sam piśmieńnik byŭ prychilnikam madernaści i revalucyi, jon razumieŭ historyju jak ruch, jakoha niamožna ŭniknuć.
Tym nie mienš, u knizie Kulbak demanstruje prychilnaść da svajho naroda, jaki, jak zdajecca, naŭrad ci pieražyvie hetuju madernizacyju. Skieptycyzm što da šancaŭ habrejskaj kultury «znajścisia» ŭ novaj (savieckaj) madernaści z bolem adlustravany ŭ finale ramana. Jak trochi paviarchoŭna zaŭvažaje Huk, Kulbak pakazvaje ŭsich svaich hierojaŭ «sardečna», «ź ciepłynioj».
Paźniej miełanchaličnaja simpatyja, ź jakoj Kulbak maluje hetuju budučyniu, stała punktam abvinavačvańnia suprać jaho z boku balšavickaj ułady. Stalinskaja kulturnaja palityka vykarystała adsutnaść u ramanie sacyjalistyčnaha hieroja jak nahodu dla adpaviednaj «krytyki» aŭtara.
U biełaruskaj krytycy «Zielmancaŭ» pieravažna čytajuć jak mienski raman (naprykład). Niamiecki ž recenzient całkam vyklučaje łakalny kantekst tvorčaści Kulbaka — Miensk u razmovie nie zhadvajecca zusim, tolki adnojčy i mimachodź — Biełaruś; u tekście niejak niedarečna i nieabaviazkova milhaje biełaruskaja Akademija navuk. Roskvit idyš 20-ch, jaki ŭ biełaruskaj litaratury adnosiać u tym liku da asablivaściaŭ BSSR jak nacyjanalnaj dziaržavy (jakaja mieła čatyry dziaržaŭnyja movy), Huk tłumačyć spasyłkaj na ahulnuju savieckuju palityku 20-ch.
Pobač z vydatkami takaja optyka maje i pieravahi. Jana dazvalaje pračytać raman Kulbaka jak historyju savieckaj sučasnaści — vialikaha i dynamičnaha madernizacyjnaha prajekta, składovaj častki mižvajennaj «cyvilizacyjnaj kanjunktury». Toje, što tradycyjny biełaruski pohlad časta vypuskaje z-pad uvahi.
Dobry prykład daje apošniaja mienskaja kanfierencyja pa represijach, na jakoj słova «madernaść», zdajecca, nie prahučała nivodnaha razu. Zamiest hetaha ź pilnaj ruplivaściu analizujecca savieckaść, savietyzacyja. Pa-niamiecku ž «savietyzacyja, madernizacyja, elektryfikacyja» ŭtvarajuć niespadziavany, ale łahičny sensavy rad.
Pry hetym asnoŭnuju siemantyčnuju nahruzku niasie mienavita madernizacyja, madernaść. Kulbak u takim vypadku stanovicca častkaj tradycyi ajcoŭ novaj litaratury na idyš (Šałam-Alejchem i inšyja). Kulbak skiravaŭ ichnuju spadčynu dalej u aktualnuju sistemu kaardynat, adkryŭ novym upłyvam. Piśmieńnik pazyčaŭ z kulturnaha darobku niamieckich «załatych 20-ch»: u pačatku dziesiacihodździa jon žyŭ u Bierlinie, dzie asvojtaŭsia ŭ dynamičnych dalahladach tamtejšych płyniaŭ i ruchaŭ (Huk nazyvaje ekspresijanizm).
Cikava, što pračytany takim čynam Kulbak lohka viartajecca ŭ kantekst Biełaruskaj respubliki Savietaŭ i raźmiaščajecca pobač z aŭtarami, jakija z rospačnym biaśsillem pazirali na «vialiki pierałom» — naprykład, Kupała i Zarecki.
Varta zaŭvažyć, što vychad «Zielmancaŭ» pa-niamiecku źjaŭlajecca častkaj «adkryćcia» Kulbaka. Krychu raniej, u 2017-m, vyjšaŭ jahony raman «Paniadziełak», a nieŭzabavie maje źjavicca «Dziśnienski čajld-harald» — tvor, u jakim Kulbak padsumoŭvaŭ dośvied svajho bierlinskaha pobytu. Niamiecki knižny rynak adkryvaje dla siabie vydatnaha litaratara amal sinchronna ź biełaruskim.
Raman pierakłali i prakamientavali Niki Hraka i Ester Alaksandrer-Imre, kniha vyjšła ŭ vydaviectvie «Inšaja biblijateka» («Die andere Bibliothek», Bierlin) i ŭtrymlivaje 397 staronak. Kaštuje 42 jeŭra.
