Chto sprajektavaŭ najbolšy chram Vialikaha Kniastva i čamu mienavita tak?
Hrodzienski historyk Miečysłaŭ Jan Supron analizuje prajekty Fary Vitaŭta — najvialikšaha chrama VKŁ kanca XVI stahodździa.
Histaryčnyja źviestki pra budaŭnictva ŭ kancy XVI st. muravanaha kaścioła Najśviaciejšaj Dzievy Maryi (fary Vitaŭta) u Hrodnie ŭ značnaj stupieni mifałahizavanyja. Da hetaha času historyki spračajucca ab tym, chto ž usio-taki sprajektavaŭ hety chram.
Sprava ŭ tym, što ŭ piśmovych krynicach nie ŭzhadvajecca imia architektara, a siarod «kandydataŭ» na hetu rolu ŭ histaryčnaj litaratury pretendujuć try italjancy: Sanci Hučy, Antoni Dzikryp i Džavani Maryja Biernardoni.
Sanci Hučy: ulubiony dojlid karala
Jon byŭ prydvornym architektaram karala Stefana Batoryja.
Upieršyniu infarmacyju ab tym, što Hučy ŭźvioŭ novy muravany parafijalny chram u Hrodnie pryvioŭ u 1969 h. Andžej Fišynhier u svajoj manahrafii «Santi Gucci, architekt i rzeźbiarz królewski XVI wieku». Abapirajučysia ŭ svaim daśledavańni vyklučna na zakony łohiki, historyk robić dapuščeńnie, što karol, imknučysia pabudavać ŭ Hrodnie vieličny chram, a ŭ im — svaju ŭsypalnicu, moh daručyć budaŭnictva tolki svajmu ŭlubionamu architektaru.
Hetaja hipoteza, biezumoŭna, zasłuhoŭvaje ŭvahi, adnak patrabuje kankretnych dakumientalnych dokazaŭ, jakich niama na dadzieny momant.
Varta skazać, što Fišynhier, na našu dumku, zrabiŭ pamyłkovaje śćvierdžańnie, što mienavita pad kiraŭnictvam Sanci Hučy byŭ pierabudavany hrodzienski Stary Zamak u reniesansnym styli, pakolki ŭ paźniej adšukanych piśmovych krynicach fihuruje imia inšaha architektara — Skota z Parmy.
Antoni de Khryp: chutčej mular
U litaratury časta zhadvajecca, što architektaram Fary Vitaŭta byŭ italjaniec Antoni de Khryp (Dzikryp, de Hrota, de Hreta).
Hetaja infarmacyja nie paćviardžajecca piśmovymi krynicami. Bolš za toje,
u dakumientach taho času de Khryp nazyvajecca «mularam», što śviedčyć ab tym, što jon byŭ vykanaŭcam budaŭnictva kaścioła.
Džavani Maryja Biernardoni: jezuit, vučań Vińjoły, ekśpierymientatar
A voś viersija taho, što fara Vitaŭta była ŭźviedziena pa prajekcie Džavani Maryja Biernardoni (u polskaj tradycyi — Jan Maria Bernardoni) zasłuhoŭvaje najbolšaj uvahi. Ale ab usim — pa paradku.
Džavani Maryja Biernardoni. Biust pracy Siarhieja Humileŭskaha, Niaśviž (1993).
U 1984 biełaruskim daśledčykam Hieorhijem Halenčankam u Instytucie manuskryptaŭ Nacyjanalnaj biblijateki Ukrainy imia V. Viarnadskaha (Kijeŭ) byŭ znojdzieny zbornik architekturnych čarciažoŭ XVI—XVII stst., datyčnych Biełarusi.
Niekatoryja śpiecyjalisty (Halenčanka, Tamara Habruś) davodziać, što bolšaja častka aryhinalnych čarciažoŭ u im vykanana samim Dž. Biernardoni. Siarod architekturnych płanaŭ niaśvižskaha kaścioła Božaha Cieła i jezuickaha kalehiuma, što mieściŭsia la jaho, niaśvižskaj ratušy, kleckaha kaścioła, u hetym albomie prysutničaje prajektny čarciož z podpisam łacinskimi litarami na biełaruskaj movie «Płan kaścioła hrodzienskaha».
Pry detalnym analizie malunkaŭ zhadanych płanaŭ daśledčyca Tamara Habruś pryjšła da vysnovy, što «adzinstva łohiki tvorčaha myśleńnia, kanstrukcyj i kampazicyjnych pryjomaŭ, jakija vykarystoŭvalisia, ahulnaść architekturnaj hrafiki dajuć padstavy śćviardžać,što mienavita Biernardoni źjaŭlajecca stvaralnikam prajektaŭ nie tolki kaścioła jezuitaŭ u Niaśvižy, ale i farnaha ŭ Hrodnie». Inšymi słovami,
bolšaść prajektnych malunkaŭ, za vyklučeńniem niekalkich paźniejšych arkušaŭ, jakija byli padšytyja ŭ albom, zrobleny rukoj adnaho čałavieka — Džavani Biernardoni.
Prajektnyja płany kaściołaŭ u Niaśvižy, Hrodnie i Klecku z alboma Dž. Biernardoni
Supastaviŭšy hety fakt ź bijahrafijaj hienijalnaha dojlida, my znajšli mnostva supadzieńniaŭ, jakija tolki padmacavali hipotezu ab datyčnaści Biernardoni da prajektavańnia i budaŭnictva hrodzienskaj fary Vitaŭta:
1. Džavani Maryja Biernardoni (1541—1605 hh.) byŭ manacham ordena jezuitaŭ, braŭ niepasredny ŭdzieł u budaŭnictvie chrama Il Džezu ŭ Rymie — lehiendarnaj katalickaj śviatyni, stvoranaj u duchu mańjeryzmu, jakaja davoli blizka pradviaščała estetyku baroka (paźniej carkva była ŭziataja za kanon dla jezuickich chramaŭ pa ŭsioj Jeŭropie, asabliva ŭ Rečy Paspalitaj).
U 1583 h. majstar pryjechaŭ u Reč Paspalituju i zatrymaŭsia ŭ Lublinie, dzie ŭziaŭ udzieł u prajektavańni i budaŭnictvie kafiedralnaha kaścioła i kalehiuma jezuitaŭ. Budynak byŭ uźviedzieny ŭ mańjerystyčnym styli, mieŭ niezvyčajna pryhožy i navatarski vyhlad. Paźniejšyja padziei pakazvajuć, što italjaniec adrazu zajmieŭ dobruju reputacyju i słavu.
Jakraz u hety čas karol Stefan Batoryj zahareŭsia idejaj zaprasić u Hrodna, svaju ŭlubionuju rezidencyju, jezuitaŭ i pabudavać dla ich tut niebyvałaj pryhažości chram, dzie ŭ budučym manarch pažadaŭ być pachavanym paśla śmierci.
Zrazumieła, što budavać śviatyniu dla jezuitaŭ mieŭ prava tolki architektar-jezuit (hetu tendencyju my zaŭvažajem na prykładzie ŭźviadzieńnia pieravažnaj bolšaści jezuickich chramaŭ). Jak my viedajem, najbolš tytułavanym pradstaŭnikom hetaha manaskaha ordenu ŭ spravie architektury ŭ Rečy Paspalitaj na toj čas byŭ mienavita Biernardoni.
2. Čas uźviadzieńnia fary Vitaŭta — 1584—1587 hh., i hetyja chranałahičnyja ramki supadajuć z časam zakančeńnia budaŭnictva lublinskaha kaścioła jezuitaŭ (1584 h.) i hodam pačatku budaŭnictva niaśvižskaha jezuickaha kaścioła (1587 h.) pad kiraŭnictvam Biernardoni.
3. Daśledčyk Alaksiej Šałanda zaŭvažaje, što Biernardoni, chutčej za ŭsio, byŭ ziemlakom Antonija de Khrypa (nibyta aboje naradzilisia ŭ Miłanskim kniastvie).
Mular Antoni de Khryp pryjechaŭ u Hrodna ŭ 1580 h. pa zaprašeńni karala i zrabiŭ vialiki ŭniosak u pierabudovu karaleŭskaha zamka i farnaha kaścioła. Isnuje vialikaja vierahodnaść, što dva italjancy viedali adzin adnaho. Kali heta tak, dyk ci nie mahło zdarycca tak, što Antoni padkazaŭ manarchu zaprasić u Hrodna jezuita Biernardoni?
4. Šmatlikija architekturnyja detali i pryjomy, vykarystanyja pry ŭźviadzieńni fary Vitaŭta, źjaŭlalisia na toj čas unikalnymi i navatarskimi dla architektury Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. U pryvatnaści, kanstrukcyja chrama mieła strukturu «niesapraŭdnaj baziliki», h. zn. što siaredni nief byŭ vyšejšy za bakavyja, ale mieŭ ahulny ź imi dach.
Fara Vitaŭta źjaŭlałasia svajho rodu dla VKŁ protabazilikaj, jakaja papiaredničała źjaŭleńniu kananičnaj dla sakralnaj architektury baroka kryžova-kupalnaj baziliki.
Cikava, što chram Il Džezu — hałoŭnaja śviatynia ordena jezuitaŭ — mieła formu baziliki. Bolš za toje, mnohija architekturnyja detali, jakija prysutničali ŭ azdableńni fary Vitaŭta (pilastry, pajasy), dakładna paŭtarali dekaracyju ź Il Džezu, jakija, u svaju čarhu, byli zapazyčanyja architektaram hetaha chrama Džakama da Vińjoła z antyčnaj architektury i źjaŭlalisia vizitoŭkaj hetaha tvorcy.
Hety fakt moža śviedčyć ab tym, što architektar hrodzienskaj fary byŭ blizka znajomy z architekturnaj tvorčaściu Vińjoły. Jak my ŭžo viedajem, Dž. Biernardoni byŭ jaho vučniem.
Asnovy pilastraŭ chramaŭ Il Džezu ŭ Rymie, fary Vitaŭta ŭ Hrodnie i jezuickaha kaścioła ŭ Krakavie.
Niekatoryja daśledčyki vykazvali dumku, što architektura fary Vitaŭta nie maje ničoha supolnaha pa svaim charaktary z tematykaj tvorčaści Dž. Biernardoni.
Ale tut važna ŭśviadomić, što Biernardoni byŭ ekśpierymientataram. Amal kožny sakralny budynak, sprajektavany im, byŭ niepaŭtorny (vyklučeńnie — kaścioł Božaha Cieła ŭ Niaśvižy i Apostałaŭ Piatra i Paŭła ŭ Krakavie) i mieŭ svoj admietny źniešni vyhlad.
Uvohule, tvorčuju spadčynu italjanskaha architektara pradstaŭlajuć kala dziasiatka sakralnych budynkaŭ. Siarod ich — kafiedralny kaścioł u Lublinie, jezuicki kaścioł u Kališy, jezuicki kaścioł i kalehium u Niaśvižy, jezuicki kaścioł Sv. Piatra i Paŭła ŭ Krakavie, kaścioł i klaštar u Kalvaryi Zebžydoŭskaj. Akramia taho, Džavani Biernardoni braŭ udzieł u prajektavańni jašče niekalkich budynkaŭ razam ź inšymi architektarami.
Niesumnienna, Biernardoni pakinuŭ paśla siabie našmat bolšuju spadčynu. U pryvatnaści, jamu prypisvajecca budaŭnictva kaścioła Sv. Trojcy ŭ Klecku, ratušy i jak minimum dvuch kaściołaŭ u Niaśvižy, adnak na siońniašni dzień my nie možam hetaha dakazać.
Pry bolš detalnym analizie vyjaŭ Fary Vitaŭta i ich paraŭnańni z fotazdymkami niekatorych architekturnych tvoraŭ Biernardoni, jakija zachavalisia da našaha času ŭ niaznačna źmienienym vyhladzie, abo zachavali svaje pieršapačatkovyja rysy, nami byli zaŭvažany niekatoryja vielmi važnyja kanstruktyŭnyja detali, jakija kančatkova pierakonvajuć nas u tym, što mienavita hety architektar sprajektavaŭ hrodzienski katalicki chram.
Pa-pieršaje, usie chramy Biernardoni majuć strukturu baziliki
(u vypadku hrodzienskaj fary i lublinskaha kafiedralnaha kaścioła heta «psieŭdabazilika») z adasoblenaj apsidaj preśbiteryja (u vypadku Kališa i Hrodna — hranionaj).
Płany kaściołaŭ u Kališy, Hrodnie i Niaśvižy.
Pa-druhoje, pieršyja śviatyni, pabudavanyja Biernardoni na terytoryi Rečy Paspalitaj, mieli charaktar mańjeryzmu (Lublin, Hrodna, Kališ).
Mańjerystyčny kaścioł u Lublinie na hraviury 1618 h. i vielmi padobny da jaho kaścioł p.p. XVII st. u Hołembie (znachodzicca kala Lublina).
Pa-treciaje, asnoŭnaj «fiškaj» usich chramaŭ źjaŭlajecca azdableńnie fasadaŭ i ścienaŭ vialikaj kolkaściu pilastraŭ (pilastraŭ-kantrforsaŭ).
Vielmi važnym momantam źjaŭlajecca toj fakt, što pilastry pry ŭvachodzie ŭ kafiedralny kaścioł ŭ Lublinie, jakija zachavalisia niaźmiennymi da paślavajennaj rekanstrukcyi, jak my miarkujem, z momantu budaŭnictva chrama, złučalisia źvierchu łučkovymi arkami (paźniej budynak niekalki razoŭ pierabudoŭvaŭsia i straciŭ svoj pieršapačatkovy vyhlad), identyčnyja pilastram-kontrforsam z hrodzienskaj fary Vitaŭta. Varta skazać, što padobny architekturny pryjom nie sustrakajecca bolš nidzie ŭ architektury kanca XVI st.
Pilastry, zavieršanyja łučkovymi arkami ŭ hrodzienskim (źleva) i lublinskim kaściołach (sprava) identyčnyja.
Pa-čaćviortaje, praktyčna na ŭsich chramach, uźviedzienych Biernardoni, u zaviaršeńni asnoŭnaha jarusa raźmiaščaŭsia dekaratyŭny prafilavany karniz antyčnaha ŭzoru.
Jak my ŭžo adznačyli vyšej, hety elemient byŭ pazyčany naŭprost z carkvy Il Džezu ŭ Rymie.
Prafilavany karniz ź interjera pajezuickaha kaścioła ŭ Kališy.
Prafilavany karniz na fasadach kaściołaŭ u Il Džezu, fary Vitaŭta, Piatra i Paŭła ŭ Krakavie, Božaha cieła ŭ Niaśvižy i pajezuickaha ŭ Kališy.
Partał pajezuickaha kaścioła ŭ Kališy i kavałak mierkavanaha partała fary Vitaŭta, znojdzieny letaś padčas ziemlanych rabot.
Jak bačym, fara Vitaŭta źjaŭlajecca nie vyklučeńniem u mastackaj spadčynie architektara, a, chutčej, paśladoŭnym pieryjadam, prystupkaj u jaho tvorčaści.
Krasamoŭnym paćviardžeńniem hetaha źjaŭlajecca toj fakt, što niezadoŭha da zakančeńnia budaŭnictva kaścioła, jaki płanavałasia pieradać jezuitam (hetaja ideja nie była ažyćcioŭlena, pakolki jezuity ŭsio-taki pieradumali sialicca ŭ Hrodnie), tvorčaść Biernardoni była pa zasłuhach acenienaja Mikałajem Radziviłam Sirotkam, jaki zaprasiŭ architektara ŭ Niaśviž dla budaŭnictva jezuickaha kaścioła.
Daviałosia ŭličyć miascovyja husty
Asnoŭnaj admietnaściu hrodzienskaha farnaha kaścioła źjaŭlajecca mastackaje spałučeńnie, z adnaho boku, modnych architekturnych pavievaŭ z Rymu i, z druhoha — tradycyjnych horadabudaŭničych hustaŭ, sfarmavanych pad uździejańniem šmatviekavoha ŭpłyvu hatyčnaj niamieckaj architekturnaj škoły.
Abrysy Fary Vitaŭta na abmiernym płanie 1803 h. i prajektnym płanie kanca XVI st.
Analizujučy prajektny płan fary Vitaŭta z abmiernym płanam 1803 h., možna zaŭvažyć, što budynak byŭ uźviedzieny z peŭnymi karekciroŭkami. Tak, na prajekcie pakazany vialiki leśvičny błok z dvuchmaršavaj leśvicaj z pravaha boku ad hałoŭnaha partału i kruhłaja ŭ płanie maršavaja leśvica na paŭnočnym baku chrama. Abiedźvie leśvicy viali na empory nad bakavymi niefami.
Ale vidavočna, što ŭ prajekcie, Biernardoni nie ŭličyŭ miascovaj hatyčnaj tradycyi ŭźviadzieńnia viežaŭ ź vitymi schodami, kruhłymi ŭ płanie.
U natury leśvicy byli raźmieščany ŭ tych ža miescach, ale vykanany inakš, što moža śviedčyć pra dasiahnuty kampramis pamiž architektaram i padradčykami (u bolšaści, jak miarkujem, niamieckimi majstrami): vityja schody (kruhłyja ŭ płanie) byli ŭkamplektavanyja ŭ čaćvieryki, i zvonku vyhladali tak, jak było zadumana aŭtaram.
A voś najaŭnaść vidavočnych elemientaŭ ź inšaha stylu — hatyčnych stralčatych voknaŭ, hatyčnych šaścivuholnych u płanie hranionych kałon unutry chrama — śviadomy vybar zamoŭcy (karala), pradyktavany hustam miascovych administrataraŭ.
Jak bačym, mienavita Džavani Maryja Biernardoni źjaŭlajecca najbolš vierahodnym architektaram kaścioła Najśviaciejšaj Dzievy Maryi ŭ Hrodnie. I choć z-za adsutnaści na dadzieny momant jakich-niebudź piśmovych krynic dakazać heta pakul nie ŭjalajecca mahčymym, my prosta pierakanany ŭ tym, što faru Vitaŭta ŭźvioŭ italjaniec Biernardoni.
***
Na telehram-kanał «Našaj Nivy» možna padpisacca tut.
