Adnoŭlenaja pieśnia časoŭ paŭstańnia Kalinoŭskaha AŬDYJA
Pra historyju dvuch biełarusaŭ, paeta i kampazitara, piša Viačasłaŭ Martysiuk.
A.Hrothier. Sibiraki. 1863.
«Chiba Vy nie viedajecie, što ŭ vieršach usio spraŭdžvajecca?» — zapytałasia niekali adna rasijskaja paetka ŭ druhoj. Prypaminaju heta, pišučy svaju zaciemku, i dumaju: čym, jak nie paćvierdžańniem zapytańnia, čym, jak nie prahadvańniem-zaklinańniem ułasnych losaŭ u pisanym-prakazvanym-śpiavanym słovie, pračuvańniem jaho nieminučaha spraŭdžańnia jość historyja dvuch biełarusaŭ, paeta i kampazitara, što naprarakavali sabie vyhnańnie z Kraju? Pieršy, choć pad ciskam vonkavych abstavinaŭ, — vyhnańnie dabravolnaje; druhi — prymusovaje, z čužoj lichoj voli.
Bijahrafiju, tvorčy darobak piśmieńnika i publicystaha Vincenta Karatynskaha (1831—1891), rupliva vyvučali-źbirali pa kaliŭcu jašče ad našaniŭskaje pary.
Vincent Karatynski.
Siońnia majem tamok jahonych vybranych «Tvoraŭ» (1981, 1994, 2009), układzieny Uładzimiram Marchielem, ahlad materyjałaŭ da žyćciapisu, rukapisnaj i drukavanaj spadčyny, zrobleny Hienadziem Kisialovym u manahrafii «Ad Čačota da Bahuševiča» (1993, 2003). Pra muzyku, kampazitara, piedahoha, «sielanina-intelihienta» Vincenta Klimoviča (kala 1830 — kala 1880) my da peŭnaha času znali blizu što ničoha. Tolki ŭ pačatku 1970-ch toj samy niastomny Hienadź Kisialoŭ, karystajučy z archiŭnych dakumientaŭ i redkich vydańniaŭ, viarnuŭ hetaje imia ź niabytu.
Vincent Klimovič.
Kali paznajomilisia dva ŭradžency byłoha Navahradskaha pavieta (Karatynski byŭ rodam ź vioski Sielišča blizka Lubčy, Klimovič — ź vioski Piaresieka) — dakładna nieviadoma. Mažliva, ichnaje znajomstva adbyłosia niedzie ŭ druhoj pałovie 1850-ch. I pačatna, vidać, mieła listoŭny charaktar.
Śladoŭ ichnych siabroŭskich dačynieńniaŭ zachavałasia nie tak šmat: u 1858 hodzie Klimovič vypraŭlaŭ za niepiśmiennuju maci Karatynskaha mietryčnaje paśviedčańnie ab naradžeńni syna; krychu paźniej, u pačatku 1860-ch, pamahaŭ litarataru ŭ zbory materyjałaŭ pra Adama Mickieviča.
Prykładna ŭ kancy 1850-ch - staŭlu hetkuju mierkavanuju datu nasupierak pryniataj u našaj navucy — žyvučy ŭ padvilenskaj Barejkaŭščynie i ŭ samoj Vilni, pierakładajučy ŭ suaŭtarstvie z Uładzisłavam Syrakomlem tvory Pjera-Žana Bieranže na polskuju movu, Baryvoj (tak, byvała, padpisvaŭsia Karataj-Karatynski), zrabiŭ volny biełaruskamoŭny «pieraśpieŭ» vierša francuzskaha paeta «La Nostalgie, ou la Maladie du pays» («pieraśpieŭ» hety, elehija «Tuha na čužoj staranie» - adzin z troch viadomych ciapier biełaruskich tvoraŭ Vincenta Karatynskaha). A tahačasny pałaniečski vałasny pisar Klimovič napisaŭ da pierastvareńnia muzyku.
Siadziba ŭ Barejkaŭščynie, ciapier Litva. Sučasny vyhlad. Fota radzima.org.
Dalej byli trahičnyja padziei 1863-1864 hadoŭ: aryšt (05.03.1863) Vincenta Klimoviča ŭ spravie mienskaj revalucyjnaj arhanizacyi «čyrvonych», jaho turemnaje źniavoleńnie i, zhodna z vyrakam (21.06.1864) muraŭjoŭskaha Palavoha aŭdytaryjatu, zasłańnie ŭ «addaleniejšyja miescy Sibiru».
Stul Vincent, syn Juzafa, užo nie viarnuŭsia: jak śviedčyŭ u svaich uspaminach (1887) mastak Edvard Paŭłovič, jon pamior u Irkucku, dzie ŭłady dali jamu dazvoł navučać muzycy; pamior, stužyŭšysia, stamiŭšysia doŭhim čakańniem svajho mažlivaha viartańnia da Kraju.
Vincent Karatynski, trapiŭšy pad nahlad palicyi, zaznaŭšy pieratrusy na svajoj vilenskaj kvatery, u pačatku 1866-ha hoda źjechaŭ razam ź siamjoj u Varšavu, u jakoj pražyŭ da kanca vieku.
* * *
U 1912 hodzie (a mo i krychu raniej) redakcyja «Našaj Nivy» atrymała ad kahości rukapis z tekstam elehii i notami da jaje.
Vierš źjaviŭsia ŭ zdvojenym 49-50-m numary vilenskaha pieryjodyka 14 śniežnia taho samaha hoda z dataju «10 studzienia 1864», majučy pry sabie nastupnuju ŭvahu-dapisak: «Da hetaha vierša V. Karatynskaha napisaŭ muzyku sielanin z Navahradskaha pavieta Vinceś Klimovič. Muzyku V. Klimovič paśviačaje p. Maščynskamu, «na pamiatku». Aryhinał vierša i notaŭ znachodzicca ŭ redakcyi «NN». Potym ślady rukapisu zhubilisia, a našaniŭskaja publikacyja nadoŭha stała adzinaju krynicaj tekstu «Tuhi na čužoj staranie».
Uviesnu 2015-ha, dziakujučy spryjańniu pracaŭnikoŭ filijału «Instytut mastactvaznaŭstva, etnahrafii i falkłora» Centru daśledavańniaŭ biełaruskaj kultury, movy i litaratury NAN Biełarusi, mnie ŭdałosia paznajomicca z «vilenskaju» častkaj falkłarystyčnych zboraŭ Biełaruskaha muzieju imia Ivana Łuckieviča, z frahmientami asabistaha archivu etnamuzykołaha, vydaŭca i piedahoha Antona Hrynieviča (1877-1937). Paralelna ja studyjavaŭ artykuły Volhi Łabačeŭskaj - ci nie pieršaj surjoznaj daślednicy tych materyjałaŭ, a taksama ich vopis, zrobleny Julaj Reźnik u absiahach mahistarskaj prahramy pad kiraŭnictvam sp-ni Volhi. Urešcie, u kancy 2015-ha, pry padtrymańni Biełaruskaha PEN-centra, ja zmoh naviedać Vilniu i papracavać ź cikavymi mnie dakumientami biespasiarednie. Vynikam usiaho hetaha staŭ šerah cikavych adkryćciaŭ. Ułučna z adkryćciom kopii rukapisu słoŭ i notaŭ, pra jakija ja pisaŭ vyšej.
Kopiju henuju Anton Hrynievič zrabiŭ z «archiŭnych materyjałaŭ p. Ramualda Ziamkieviča» 30 lipienia 1912 hoda.
Anton Hrynievič (staić sprava) z Hallašom Leŭčykam i Jazepam Drazdovičam (stajać u dźviarach) padčas etnahrafičnaj vandroŭki pa Biełarusi. Kaniec 1920-ch.
Kleptaman - Krot Biblijatek, jak mienavali jaho ŭ hazietnych kryminalnych chronikach mižvajennaha času, kanfident II-ha adździeła polskaha Hienieralnaha štaba, ułaśnik najbahaciejšych biełaruskich (i nie tolki biełaruskich) knižnych i rukapisnych zboraŭ (los ich tak da kanca i nie vyśvietleny) Ramuald Ziamkievič (1878/1881-1940 (?)) ščodra dzialiŭsia samaroznym, datyčnym muzyki, z Hrynievičam, da jakoha - jak mała da kaho — staviŭsia z ščyraj pryjaznaściu i pašanaj.
Ramuald Ziamkievič.
Uzyčyŭ, jak bačym, i tvor Karatynskaha-Klimoviča.
Tyja, chto znaŭ Ziamkieviča, śviedčyli i ŭ davajenny, i ŭ pavajenny ŭžo čas, što, ubiŭšysia ŭ łasku da našaniŭcaŭ, «varšaŭski biełarus» abakraŭ ich, prysabiečyŭšy mnohija kaštoŭnyja ekspanaty budučaha Biełaruskaha muzieja, zastramiŭšy ruku ŭ kasu.
Voś ža, jość usie padstavy śćviardžać, što Ziamkievič zhłabaŭ i aryhinalny rukapis Klimovičavaha «paśviačeńnia» Maščynskamu z redakcyjnaha archivu «NN».
Haspadara «kvatery-knižni-staraschovu» na vulicy Chmielnaj, 18 (Varšava) zabili niemcy (ciomnaja historyja!), jahonyja zbory stracilisia-raściarušylisia ŭ vajennaj zavirusie. Niešta z tych zboraŭ adnak uspłyvaje čas ad času. Chaj sabie i ŭ kopijach.
* * *
Znojdzieny ŭ fondach Instytutu litaratury i falkłoru Litvy dakumient kaštoŭny šmat čym. Pieršaje, jon jość krynicaju nieredahavanaha tekstu elehii Vincenta Karatynskaha «Tuha na čužoj staranie».
Druhoje, jon dazvalaje śćvierdzić: pieršapublikatary zrabili pamyłku, datujučy daroŭny nadpis byłomu kandydatu Pieciarburskaha univiersiteta, kasiru mienskaj revalucyjnaj arhanizacyi Janu Maščynskamu «10 studzienia 1864»; na pieršaj staroncy rukapisu čytajem: «10 grudnia ‘śniežnia' 1864».
Značyć, tekst z notami Vincent Klimovič padaravaŭ suvyhnancu Maščynskamu ŭžo na zasłańni. (Aprača taho, ja jašče raz vykazvaju sumnieŭ nakont składańnia Klimovičam muzyki ŭ turmie. Jość archiŭnyja źviestki, što tvor pryjšoŭsia daspadoby Klimovičavym sukamiernikam; uziaty ŭ pałon paŭstaniec z adździełu Antona Trusava Stafan Piankievič navat pierakłaŭ tekst Karatynskaha na polskuju movu, daŭšy zahałovak «Tęsknota w obcej stronie» (pierakład nie vyjaŭleny). A pra toje, što Klimovič napisaŭ muzyku ŭ źniavoleńni - źviestak niama. Prosta navučyŭ usich pieśni, ale nijak nie napisaŭ.)
Urešcie, treciaje, najhałaŭniejšaje: dakumient utrymvaje noty «maniuškavataje», valsavataje, vielmicharošaje miełodyi. Miełodyi, što była zmoŭkła. Chaciełasia b, kab siońnia jana zahučała znoŭ.
Tuha na čužoj staranie
(Tęsknota w obcej stronie)
Słovy Vincenta Karatynskaha
Muzyka Vincenta Klimoviča
Na aryhinale napisana: Panu Maščynskamu na pamiatku pieršaje sustrečy achviaruje suvyhnaniec sielanin Navahrudskaha pavietu Vincenty Klimovič 10 śniežnia 1864 h.
Śpisana z archiŭnych materyjałaŭ p. Ramualda Ziamkieviča 30/VII 1912 [1919 (?)].
A. Hrynievič
1
Oj sakołka, oj hałubka,
Nie pytajsia, nie,
Što mnie tošna, maja lubka,
Ŭ hetaj staranie
Ja ž ziamlicu mieŭ radnuju,
Byŭ słabodzien sam
Och, ci dniuju, ci načuju,
Ja ŭsio tam da tam!
Tam huknieš ŭ sardečnym kraju,
Raźlahniecca śviet.
Tut hukaju, prymaŭlaju —
Adhałoski niet.
Tam pałosy, sienažaci
Krasny jak nidzie;
Stanuć ptaški prypiavaci
Ŭ sercy až hudzie.
2
Tam dziavočki na viačorki
Jazyčkom radnym
Kažuć kazki, pryhavorki
Duša lipnić k im.
Tam dziaŭčaty, maładzicy
Krasien ćviet tymian,
Hlanieš tolki im ŭ ačycy,
Jak ad miodu pjan.
Tam, jak ptaška na svabodzie,
Ja byŭ žyć pryvyk.
Nie pytaŭsia «mała? hodzie?»
Byŭ viasioł i dzik.
Jak dubinka maładaja,
Hibki prosta vić.
Z oč małanka vylataje,
Kroŭ ahniom kipić.
3
Ach, ciapier ža, oj paletki
Rodnaha siała,
Nie paznali b taje kvietki,
Što tam zaćviła!
Pahladaju praz akonca,
Čoran ceły śviet.
Usiem ludziam śviecie sonca —
Mnie praśvietku niet.
Bo za mnoju, prada mnoju
Poŭna Božych sioł; -
Ŭsie ŭ hramadzie, da z radnioju,
Ja adzin, jak koł.
Adarvali siracinu
Ad svaje ziamli.
Daŭšy rozum, charaminu,
Ščaścia nie dali.
4
Ja nie śmieju prytulicca
Ni k jamu, ni k joj.
Charamina, čužanica
Rozum — vorah moj.
Ad zarycy, da zarycy
Tuha kroŭ mnie pjeć.
Piajuć chłopcy, maładzicy,
Ja nie ŭmieju pieć.
Bo pry luli rodna maci
Mnie nie pieła dum.
Ŭ čystum poli dla dziciaci
Hraŭ mnie vietru šum
Z ščaniatkami źbiehaŭ pole
Miłaj starany.
Nie sudziła horka dola
Žyć tak, jak jany.
5
Och, nie budzie nad rodnaju
Da nie budzie nam,
Ci ja dniuju ci načuju
Tam! oj tam! oj tam!
Sakołačka, hałubačka,
Chočaš mnie pamoč?
Daj majo mnie, daj siałočko,
Tuha pojdzie ŭ proč.
Krynica: Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas. Lietuvių tautosakos rankraštynas (LTR). LTR 7579/II-7. Biez pahinacyi: [*L. 1-2 v]. Aŭtohraf Antona Hrynieviča.
* * *
Źmiaščaju i hukavy fajł z amatarskim zapisam sobskaha vykanańnia tvora Karatynskaha-Klimoviča ŭ «volnym aranžyravańni» pad akampaniemient hitary. Nie byŭšy admysłoŭcam, ja ščyra spadziajusia, što noty zacikaviać prafiesijnych muzykaŭ.
