Čamu «śviadomaja historyja» maje budučyniu
Piša historyk Anton Lavicki.
Na kyky.org vyjšaŭ artykuł mahistra fiłasofii Andreja Ciaciorkina, u jakim jon vostra krytykuje «śviadomuju» historyju. Na jahonuju dumku, Biełarusi niepatrebna minułaje, kab stać «sučasnaj jeŭrapiejskaj krainaj». Para «čerpać paeziju z budučyni», zaklikaje krytyk.
Ciaciorkin arhumientuje jak fiłosaf: cytuje adpaviednych aŭtaraŭ, ažno da Hiehiela. Jahonaje padstavovaje mierkavańnie pachodzić ad levaj tradycyi — a praź jaje ŭzychodzić da Aśvietnictva.
Jak i pracytavany im Karł Marks, Ciaciorkin ličyć, što adzinaja vartaść minuŭščyny — heta vytvorčaść kašmaru, jaki ŭ vyhladzie tradycyj panuje nad žyvymi. Zababony ciomnych stahodździaŭ supiarečać prahresu, bo «nadbudova» naohuł adstaje ad prahresu «bazisu».
Ciaciorkin nie robić sabie kłopatu z tym, kab niejak abhruntavać hetuju ŭstanoŭku. A miž tym, paśla 1789 hoda jeŭrapiejskaje myśleńnie staviłasia da hetaj temy nie tak adnaznačna. Naprykład, Edmund Biork, reahujučy na kryvavy dośvied revalucyi, vyłučyŭ dumku ab tym, što kalektyŭny dahavor — krynica demakratyčnaj palityčnaj sistemy, — u sapraŭdnaści zaklučajecca pamiž miortvymi, žyvymi i tymi, chto jašče narodzicca.
Hetaja dumka tolki na pieršy pohlad vyhladaje niedarečna-mietafizičnaj i antymadernaj. U sapraŭdnaści jana dazvalaje abhruntavać nieabchodnaść šanavać Kurapaty ci zrazumieć sučasnuju niamieckuju kulturu pamiaci, jakaja stała asnovaj dla raźvićcia krainy.
Naohuł, jašče Eryk Habsbaŭm pakazaŭ, što minuŭščyna — u vyhladzie vynajdzienych tradycyj, — była važnym resursam stvareńnia sučasnaści ŭ XIX stahodździ dyj paźniej. Cikavyja fiłasofskija razvažańni ab važnaści histaryčnaha dośviedu dla funkcyjanavańnia madernaści prapanavaŭ biełaruski fiłosaf Uładzimir Furs.
U artykule «Biełaruski prajekt sučasnaści?» jon davodziŭ, što sučasnaść funkcyjanuje jak sutyknieńnie realnaha histaryčnaha dośviedu ci jahonych aznačeńniaŭ i vobrazaŭ budučyni. Heta łahična, i heta naohuł — elemient prafiesijnaj «pazicyi historyka»: paezija budučyni žyvicca minuŭščynaj. Bo apošniaja maje nie tolki nie supastaŭny ź inšymi absiahami tvorčaści (mastactva, litaratura, kino) zapas vobrazaŭ, ale i vałodaje admysłovaj lehitymnaściu (jana adlustravanaja, naprykład, va ŭjaŭleńni pra «ŭroki historyi»).
U čym roźnica pamiž śviadomaj i nacyjanalnaj historyjaj?
U pryncypie, z vyšej skazanym moh by pahadzicca i Ciaciorkin. U takim razie jahony artykuł tady nie daviadziecca pierapisvać zanadta šmat. Jon prosta budzie asprečvać kankretna biełaruskuju historyju — dakładniej, jaje «śviadomy» varyjant.
Hałoŭnaja prablema tut palahaje ŭ paniaćciach, jakija Ciaciorkin vybraŭ, kab vyłučyć abjekt svajoj krytyki. Słova «śviadomy» pachodzić sa słoŭnika Alaksandra Łukašenki, pryčym jano maje vyrazna admoŭny sens. Z punktu hledžańnia elemientarnaj racyjanalnaści, heta niepradukcyjnaja stratehija. Pakolki «śviadomaja» historyja» nie maje jasnaha aznačeńnia, Ciaciorkin — i luby inšy aŭtar — moža advolna napaŭniać jaje źmiestam.
Tak i zrobleny razhledžany artykuł. Ciaciorkin na ŭłasny rozum padabraŭ teksty dla cytavańnia, i heta vielmi sumnieŭnaja vybarka: pobač z Tarasam i Dzieružynskim u joj apynulisia Šybieka i Dubaviec. Heta vielmi roznyja aŭtary, i ichnaje hvałtoŭnaje abjadnańnie ciažka rastłumačyć.
Miž tym isnuje vialikaja litaratura ab tym, jak asobnyja krainy i nacyi ŭjaŭlajuć svaju minuŭščynu. U hetaj litaratury ŭžyvajucca adpaviednyja paniaćci. Naprykład, nacyjanalnaja historyja. Užyvańnie hetaha paniaćcia dazvolić uniknuć, z adnaho boku, ćmianaści ŭ vyznačeńni temy, ź inšaha — mieć na ŭvazie šyrejšy daśledčy kantekst.
Nacyjanalnaja historyja i jaje dasiahnieńni
Takoje ŭdakładnieńnie paniaćciaŭ dazvolić ubačyć, što Ciaciorkin krytykuje pieravažna marhinalnyja damieny peŭnaj sacyjakulturnaj źjavy. Miž tym nacyjanalnaja historyja ŭ Biełarusi — vialiki kanhłamierat (ci, jak skazaŭ by Tamaš Hryb, «ahrehat») ustanoŭ, prafiesijnych hrup, naratyŭnych korpusaŭ. U terminach Pjera Burdjo jaje moža nazvać polem, a ŭ słoŭniku Mišela Fuko — dyskursiŭnaj farmacyjaj.
Nanoŭ vyznačanaja pierśpiektyva dazvalaje ŭbačyć zusim inšuju «historyju nacyjanalnaj historyi», navat kali kazać tolki pra apošnija tryccać hadoŭ. Biezumoŭna, u joj šmat paražeńniaŭ, chibaŭ (pra ich pisaŭ, naprykład, Bratačkin). Ale jana mieła taksama istotnyja pośpiechi.
Takaja pierśpiektyva patrabuje bolš raboty i pilnaści, ale ŭzyčaje nie mienšuju mahčymaść dla stvareńnia kreatyŭnaha raskazu z demakratyčnym pasyłam. Jaje možna asnaścić taksama sučasnymi paniaćciami i panazirać, jak jany pracujuć.
Dziejnaść Michasia Biča i jahonych kalehaŭ, jakija ŭ 1990—1991 hadach raspracavali novuju kancepcyju školnaha kursa, možna razhladać jak antykryzisny mieniedžmient. Jašče ŭ kancy 1980-ch historyja BSSR była vartym žalu biezźmiastoŭnym padručnikam.
Zadača źmianić hetuju situacyju patrabavała kałasalnaha namahańnia, najpierš — arhanizacyjnaha. Biezumoŭna, hety prajekt byŭ ažyćcioŭleny z mocnymi intelektualnymi vydatkami; ale jahonaja realizacyja nie była čymści samavidavočnym.
Bo važna pamiatać, što ŭ XX stahodździ biełaruskaja nacyjanalnaja dziaržaŭnaść była krajnie niestabilnaj. Kulturnaja palityka mienskich i minskich uradaŭ rehularna źmianiałasia. Jašče navat u 1995-m Łukašenka byŭ pastanaviŭ viarnuć savieckija školnyja padručniki ŭ škoły. Što heta značyła dla kankretnych ludziej, možna daviedacca z artykuła Aleha Hruździłoviča «Ministerstva adukacyi adukavali» (Svaboda, 23.09.1995).
Paradoks Fursa
Ideja ab tym, što nacyjanalnaja historyja moža zaminać demakratyi i budučyni, maje prava na isnavańnie, jana moža być słušnaj. Sapraŭdy, heta jašče mała daśledavanaje pytańnie.
Naprykład, jaki vobraz nacyi padzialaŭ i pašyraŭ Karatkievič? Abo Tarasaŭ? Nakolki adekvatnaja, źmiastoŭnaja, aryhinalnaja kancepcyja historyi Biełarusi, jakaja pieražyła 90-ja hady i ŭ źmienienym vyhladzie zachavałasia da siońnia? Jak — ź pierśpiektyvy demakratyi i madernaści — možna aceńvać pašyreńnie ŭjaŭleńniaŭ pra Vialikaje Kniastva Litoŭskaje jak pra častku histaryčnaha dośviedu biełarusaŭ?
Hetyja pytańni, adnak, niemahčyma rašyć, z žarściu cytujučy Tarasa ci Dzieružynskaha. Jany, zrešty, taksama mohuć być abjektam daśledavańnia; ale ich treba śpiarša adekvatna «łakalizavać». I naohuł, treba mieć na ŭvazie łohiku masavaha hramadstva i papularnaj kultury; jak zaŭvažaŭ Aleś Bieły, stupień detalizacyi histaryčnych viedaŭ — u školnym kursie, intelektualnych dyskusijach ci ŭ general knowledge — zaŭsiody budzie roznaj.
U hetym sensie nielha nie ŭspomnić paradaksalny vyvad Fursa ŭ vyšej cytavanym artykule. Zachodnik, libierał, vykładčyk EHU Furs stavić pytańnie ab tym, chto na siońnia (tekst napisany ŭ kancy 2000-ch) u Biełarusi moža reprezientavać «ideju Jeŭropy» (h. zn.,madernaść). I davaŭ adkaz: etničny nacyjanalizm.
Heta była, adnak, nie schałastyčnaja dumka. Sam Furs ličyŭ, što važnaj umovaj raźvićcia biełaruskaha prajekta sučasnaści źjaŭlajecca «artykulacyja supolnaha sacyjalnaha ŭjaŭnaha», u chodzie jakoj pavinny ŭzhadniacca i dapasoŭvacca pazicyi roznych hrup i płyniaŭ.
Mienavita ŭ hetym kantekście vidać vartaść artykuła Ciaciorkina. Jon pakazvaje, jak u abmierkavańniach i kamunikacyi adbyvajecca farmiravańnie novaj biełaruskaj nacyi. Častkaj hetaha pracesu źjaŭlajecca sprečka ab nacyjanalnaj historyi.
Jejny źmiest, biezumoŭna, źmienicca. Mahčyma, radykalna. Ale ŭ novuju nacyjanalnuju historyju ŭ jakaści siužetu pavinna ŭvajści jaje apošniaja viersija. Jak važnaja častka dośviedu dynamičnaj raspracoŭki biełaruskaj sučasnaści.
