Što takoje hravitacyjnyja chvali, za adkryćcio jakich dali Nobieleŭskuju premiju?
Nobieleŭskuju premiju pa fizicy ŭ 2017 hodzie atrymali Rajnier Vajs, Bary S. Baryš i Kip Torn za vyjaŭleńnie hravitacyjnych chvalaŭ detektaram LIGO. Što heta za detektar i što takoje «hravitacyjnyja chvali», jakija jon vyjaviŭ? Raspaviadajem zvyčajnaj movaj.
Hravitacyjnyja chvali, što skažajuć prastoru-čas, va ŭjaŭleńni mastaka i navukoŭcaŭ
Isnavańnie hravitacyjnych chvalaŭ pradkazvaŭ jašče Albiert Ejnštejn u 1916 hodzie, ale vyjavić ich udałosia tolki ŭ vieraśni 2015 hoda, kali daśledčyki zafiksavali ŭsplosk takich chvalaŭ, što byli stvoranyja źlićciom dźviuch čornych dziraŭ ahulnaj masaj u 53 Soncy.
Kab ujavić hravitacyjnyja chvali, možna kinuć u vadu vialiki kamień. Sutyknieńnie vady z kamniem zmadeluje sutyknieńnie dźviuch čornych dzirak, i vy pabačycie chvali, jakija buduć źjaŭlacca madellu hravitacyjnych chvalaŭ, što ŭpłyvajuć na prastoru i skažajuć jaje.
Amal lubaja padzieja, jakaja supravadžajecca paskoranym rucham masy (naprykład, kručeńnie płaniety vakoł zorki), sparadžaje hravitacyjnyja chvali. Ale kab mieć mahčymaść złavić hetyja chvali, treba złavić sihnał ad vielmi masiŭnych abjektaŭ, jakim źjaŭlajucca čornyja dzirki. Ale sutyknieńnie čornych dzirak — źjava vielmi redkaja, i chvali značna zhasajuć, pakul prachodziać vialikija adlehłaści.
Źlićcio čornych dzirak va ŭjaŭleńni mastaka
U 2002 hodzie pa prajektach navukoŭcaŭ Torna i Dreviera z Kalifarnijskaha technałahičnaha instytuta, a taksama Vajsa z Masačusietskaha technałahičnaha instytuta ŭ absiervatoryi LIGO byŭ pabudavany detektar, jaki ŭjaŭlaje ź siabie čatyry nievialikija lusterki (pa 34 santymietry ŭ dyjamietry), zamacavanyja na kancach dźviuch pierpiendykularnych trub. Kab pazbavić lusterki vibracyj, ich źmiaścili na niekalkich padvieskach. Usia sistema znachodzicca ŭ hłybokim vakuumie. Pry prachodžańni hravitacyjnaj chvali lusterki pačynajuć vahacca. Śviatło adlustroŭvajecca ad ich, potym źbirajecca na śpiecyjalnym raździalalniku. Faza śviatła źmianiajecca pry ŭździejańni hravitacyjnaje chvali, i heta rehistruje adpaviedny prybor
Pieršapačatkova ŭ ramkach prajekta LIGO navukoŭcam nie ŭdałosia vyjavić pradkazanyja Ejnštejnam vahańni prastory-času, tamu paśla vaśmi hadoŭ pracy navukoŭcy adklučyli detektar i pačali pracy pa jahonaj madernizacyi.
I voś, ranicaj 14 vieraśnia 2015 hoda LIGO zarehistravaŭ hravitacyjnuju chvalu, vyklikanuju źlićciom dźviuch čornych dzirak, jakija znachodzilisia na adlehłaści 1,36 miljardaŭ śvietłavych hadoŭ ad Ziamli.
Tolki ŭjavicie, nakolki vialiki Suśviet! (Śvietłavy hod — heta adlehłaść, jakuju prachodzić śviatło ŭ vakuumie za adzin julijanski hod).
Na dumku Rajniera Vajsa, dalejšaje vyvučeńnie hravitacyjnych chvalaŭ daje čałaviectvu šaniec ubačyć toje, što adbyvałasia ŭ pieršyja imhnieńni paśla Vialikaha Vybuchu, kali nijakija inšyja formy vypramieńvańnia jašče nie isnavali. A XXI stahodździe, biezumoŭna, stanie epochaj roskvitu astrafiziki.
