Niamiecki Zeit Online pra Jaŭdachu i pieramohu biełaruskaha postmadernizmu
Piša Anton Lavicki.
Biełaruskaja rečaisnaść epochi paśla «ekanamičnaha cudu» nibyta stvoranaja dla taho, kab ilustravać hiermietyčnyja nazirańni Mišela Fuko albo Žaka Deryda. Pra heta Viera Dziadok piša ŭ «ZEIT Online».
Paraŭnalna nievialiki dopis «Navat toj, chto razmaŭlaje, zastajecca niamy» vyjšaŭ u sieryi «10 paśla 8». Kancepcyja sieryi nastupnaja: žurnalistki trojčy na tydzień pišuć «paetyčna, palityčna, paetyčna». Mienavita tak napisany i tekst Dziadok.
Biełaruskaja žurnalistka sprabuje ścisła abahulnić pryrodu biełaruskaha hramadstva i zasiarodžvajecca na movie. Jaje cikavić, jak mova — nie ŭ sensie ruskaja ci biełaruskaja, a, chutčej, jak dyskurs Fuko — ščylna ŭzajemaźviazanaja sistema viedaŭ, paniaćciaŭ i adroźnieńniaŭ, jakija arhanizujuć i stymulujuć (kantralujuć) śvietapohlad, dośvied i dziejańnie, — funkcyjanuje ŭ Biełarusi.
Dziadok pakazvaje, što na ruinach savieckaha «režymu praŭdy» paŭstaŭ śpiecyfičny panoptykum paniaćciaŭ i sensaŭ: «Jak i raniej u Savieckim Sajuzie, mova ŭ Biełarusi rytualizavanaja. Jana maje sens tolki va ŭłasnym kantekście i nijak nie suadnosicca z rečaisnaściu».
Centralnym prykładam, pry dapamozie jakoha ilustrujecca hetaja dumka, słužyć «sprava patryjotaŭ». Aryšt 20 čałaviek paśla televizijnych zajaŭ pieršaj słužbovaj asoby vyjaviŭ hłybinnuju advolnaść biełaruskich paniaćciaŭ. Pakul dziaržaŭnaje telebačańnie i aficyjnyja asoby nazyvajuć ich ekstremistami, u publičnaj śfiery daminuje ŭjaŭleńnie pra aryštavanych jak patryjotaŭ. Tut Dziadok pakazvaje i strukturnyja pryčyny takoha kanfliktu ŭ movie: u hramadstvie niama kansensusu nakont taho, što takoje patryjatyzm.
Jak i patrabuje łohika dyskurs-analizu, raspracavanaha Fuko, Dziadok koratka źviartajecca da instytutaŭ, jakija zabiaśpiečvajuć materyjalnaje ŭznaŭleńnie dyskursu. Najpierš heta škoła. Z adnaho boku, ličyć Dziadok, školnyja prahramy sprajektavanyja takim čynam, što nie dazvalajuć vučniam ustanavić suviaź pamiž źmiestam navučańnia i realnym žyćciom: «Naprykład, amal uva ŭsich vieršach, jakija dzieci vyvučajuć u druhim kłasie, havorka idzie pra luboŭ da baćkaŭščyny, jakaja źviazvajecca vyklučna ź viaskovym navakollem, da jakoha našyja nievialikija harady ŭžo nie majuć, na žal, nijakaha dačynieńnia».
Rytualizavanaja mova niepasredna vyznačaje dziejańnie, praciahvaje razvažać Dziadok. Tak, u škołach niadaŭna ŭzrasła norma zdačy makułatury — z 20 da 30 kiłahramaŭ na vučnia:
«Nichto nie viedaje, čamu heta źmianiłasia. Na kožnaj vialikaj vulicy ŭ Miensku stajać kantejniery dla zboru papiery, to bok heta nie prablema, źbirać papieru samastojna. Kiravany dziaržavaj zbor papiery vychodzić z taho, što ludzi niedastatkova śviadomyja dla ekałahičnaha ŭčynku. Tamu nadziejniej zrabić adkaznymi nastaŭnikaŭ. Bolšaść nie zadajuć dalejšych pytańniaŭ, tak zaŭsiody było, i sabatujuć hety «hramadska-karysny abaviazak», niekatoryja staranna źbirajuć i zusim redka chto pytaje, čamu škoła ŭsio jašče musić hetym zajmacca».
Postmadernovaja rečaisnaść biełaruskaj madeli tyčycca, adnak, nie tolki dziaržavy. Jana raźmiarkoŭvajecca pa ŭsim hramadstvie, pryvodziačy da roznych nastupstvaŭ. Z adnaho boku, biełarusy vyjaŭlajuć vialikuju zaležnaść ad movy (dyskursu): pryščeplenyja jašče ŭ savieckaj škole ŭjaŭleńni ab ułasnaj talerantnaści, haścinnaści i pracavitaści nichto nie stavić pad sumnieńnie. «Ale što aznačaje heta papraŭdzie? Ci my sapraŭdy haścinnyja? Kožny, chto adnojčy byŭ u Ałbanii ci Hruzii, adnaznačna adkaža: nie. Tolki samim biełarusam heta nie ŭpadzie na dumku, krytyčna zapytacca pra ŭłasnuju haścinnaść. Kliše samo ŭsio dakazvaje».
Dośvied takoha abychodžańnia z movaj robić biełarusaŭ idealnymi atrymalnikami «karty palaka». Viera Dziadok pryznajecca, što sama mahła b atrymać hetaje paśviedčańnie, ale nie zmahła ŭjavić svaju dekłaracyju prynaležnaści da polskaha naroda. Miž tym, mnohim biełarusam heta nie zrabiła nijakaj ciažkaści. «Mnie cikava, kolki maich suajčyńnikaŭ padpisali hetuju dekłaracyju, ani na momant nie zavahaŭšysia. Bo jany pryzvyčajenyja z savieckich časoŭ pryznavać siabie ŭsim, čym jany nie źjaŭlajucca? Bo jany viedajuć, što heta tak ci inačaj tolki pryznańnie na papiery?»
Biezumoŭna, z dalahladu ese nie źnikajuć kontr-prykłady. Jak aktyvist, jaki simvalična «paviesiŭ» carskaha palicejskaha — sam pomnik jašče adzin prykład štodzionnych dysanansaŭ pamiž škołaj (prahrama jakoj — ci to historyja, ci to litaratura — napoŭnienaja vykryvańniem carskaj palicyi) i rečaisnaściu.
«Ja b chacieła adnojčy pračnucca ŭ krainie, u jakoj kožnaje słova maje jasnaje značeńnie, i ja nie pavinna adroźnivać «patryjota» ad patryjota, «terarysta» ad terarysta, «pravaabaroncu» ad pravaabaroncy, — heta značyć, rabota ŭnutrymoŭnaha pierakładu bolš niepatrebnaja». Tut jana znoŭ, jak vidać, źviartajecca da spravy kolišniaha «Biełaha lehijona». Ź jakoj dopis i pačynaŭsia — dakładniej, ź Jaŭdachi, ź jahonaha proźvišča. «Mahčyma, niejki hordy pradstaŭnik siamji pryniaŭ «n» preč, bo chto ž choča nazyvacca niaŭdacham?»
