«Ni zbroi, ni bojeprypasaŭ»: jak aryštoŭvali baćku biełaruskaj dziaržaŭnaści
23 sakavika spaŭniajecca 75 hadoŭ ad dnia śmierci Antona Łuckieviča. Čałavieka, dziakujučy jakomu my žyviem siońnia ŭ niezaležnaj dziaržavie.
Jon pamior u 1942-m na hułahaŭskim pierasylnym punkcie Atkarsk u Sarataŭskaj vobłaści Rasii.
Kali ŭ Biełarusi buduć hrošy z vyjavami histaryčnych dziejačaŭ, na adnoj z kupiuraŭ dakładna maje być partret Antona Łuckieviča. Moža, na samaj chadavoj, kštałtu $1 z Vašynhtonam, pieršym prezidentam ZŠA. Ci to na samaj salidnaj u hrašovaj sistemie, jak $100 z Franklinam, čyj podpis staić pad Dekłaracyjaj niezaležnaści i amierykanskaj Kanstytucyjaj.
Anton Łuckievič byŭ mienavita «baćkam biełaruskaj dziaržavy». Bieź jaho biełarusy mahli b zastacca plemieniem na kartach Jaŭchima Karskaha.
Pieratvareńnie z etničnaj supolnaści ŭ madernuju palityčnuju nacyju — zasłuha Łuckieviča i jaho adnadumcaŭ. Rola asobaŭ u historyi.
Ich dbańniami na sacyjalnym i nacyjanalnym uzdymie pačatku XX stahodździa paŭstała pieršaja naša palityčnaja partyja — Biełaruskaja Sacyjalistyčnaja Hramada. Kala jaje, kali caryzm pačaŭ libieralizacyju, utvaryŭsia pieršy biełaruskamoŭny ŚMI — lehalnaja hazieta «Naša Niva». Jana stała centram nacyjatvorčych pracesaŭ. A z našaniŭskaha koła vyraśli palityki, nastaŭniki, navukoŭcy, kłasiki litaratury. Ździajśnieńniem maraŭ, plonam pracy taho pakaleńnia stała noč z 24 na 25 sakavika 1918 hodu, kali ŭ Minsku była abvieščanaja niezaležnaść Biełaruskaj Narodnaj Respubliki.
Małaviadomy fakt: aŭtaram tekstu III Ustaŭnoj hramaty byŭ Anton Łuckievič.
Choć podpisu jaho pad dakumientam niama. Jon nie hnaŭsia za pasadami i pazicyjami.
Dyj ajcoŭ Biełaruskaj savieckaj sacyjalistyčnaj respubliki nie pryvieźli nam u apłambavanym vahonie. Jaje, pavieryŭšy balšavikam, stvarali ludzi taho ž hramadoŭska-našaniŭskaha pryzyvu — Žyłunovič, Čarviakoŭ, Šantyr… Jašče pytańnie:
ci była b z Maskvy zhoda na BSSR, kab nie pahroza straty kantrolu nad biełaruskimi terytoryjami, na jakich paŭstavała BNR?
I nakolki lepšyja startavyja pazicyi mieli b biełarusy ŭ 1991-m, kali b udałosia, jak litoŭcam i łatyšam, vyrvać tady niezaležnaść na mižvajennaje dvaccacihodździe…
Ale hetyja pytańni ŭžo nie da Antona. Ziernie, kinutaje im u nivu, chavali ad marazoŭ inšyja. Za ŭsie ž dabroty, jakija my majem ad biełaruskaj niezaležnaści, varta jamu padziakavać.
* * *
Łuckievič na dopytach
Balšaviki aryštoŭvali Antona Łuckieviča dvojčy.
Pieršy raz jon trapiŭsia karnym orhanam pry «pieršych savietach», u lipieni 1920 h. Sprava asobaha adździełu VČK 4-j armii pa abvinavačańni ŭ kontrrevalucyi Łuckieviča Antona zachoŭvajecca ŭ Asobym archivie Litvy.
20 lipienia 1920 h. z zajavaju ŭ ČK źviarnułasia lekar Abramovič (Zofja Abramovič, žonka Łuckieviča, ciažarnaja ŭ toj čas ich pieršym synam). Jana paviedamlała, što 19 lipienia jaje muž byŭ zatrymany na vulicy, prasiła vyśvietlić pryčyny aryštu i vyzvalić, bo jon chvory na suchoty, što pani Zofja śviedčyła jak lekar.
Pieratrus na kvatery Łuckieviča pravodziŭ čekist A.Korf. Kontrrevalucyi nie znajšoŭ — ni zbroi, ni bojeprypasaŭ,
ni antysavieckich materyjałaŭ. Ale Łuckieviča pakinuli pad vartaj na Łukiškach, zaviali spravu za №74 i pačali dapytvać. Śledčy Hurevič zahadaŭ viaźniu apisać svajo žyćcio z 1917 h. i da aryštu. Pakolki Łuckievič pryznaŭsia, što naležyć da Biełaruskaj sacyjał-demakratyčnaj partyi i byŭ premjer-ministram Biełaruskaj Narodnaj Respubliki, śledstva zacikaviłasia, čym zajmałasia BSDP i jak staviłasia da balšavikoŭ, ci byli ŭ Radzie BNR pany i inšyja «kłasava čužyja elemienty». Asablivy intares vyklikała Biełaruskaja vajskovaja kamisija. Ničoha siensacyjnaha ŭ pryznańniach padślednaha niama.
Źviartaje ŭvahu toje, što Łuckievič nie pisaŭ niapraŭdy. Niavyhadnyja (z punktu hledžańnia balšavikoŭ) fakty prosta nie zhadvaŭ.
Zatoje akcentavaŭ uvahu na tym, što supraćstajaŭ polskim zachopnickim płanam u dačynieńni da Biełarusi, za što byŭ internavany ŭ Varšavie ŭvosień 1919-ha. A jakraz u razhary była saviecka-polskaja vajna. Pra Biełaruskuju vajskovuju kamisiju Łuckievič napisaŭ, što sam udziełu ŭ jaje farmavańni nie braŭ, składu nie pamiataje, i adasłaŭ śledčych da haziet, u jakich hety skład byŭ apublikavany. A pra toje, što BVK paŭstała paśla jaho sustrečy ź Piłsudskim, ścipła pramaŭčaŭ.
U zaklučeńni śledčy adznačaŭ, što A.Łuckievič u BSDP zajmaŭsia partyjnaj pracaj (to bok, nie teraryst), što ŭ jakaści premjer-ministra BNR zmahaŭsia suprać «anieksijanizmu Polščy i ŭradu Kałčaka». A na pačatku 1919-ha, kali ŭ Minsku byŭ urad pieršaj BSSR, Łuckievič u Hrodnie zajmaŭsia arhanizacyjaj sialanskich radaŭ, što BSDP staić na savieckaj płatformie, razychodziačysia z kamunistami ŭ ahrarnym pytańni… Śledčy pastanaviŭ 31 lipienia 1920 h. Łuckieviča vypuścić i spravu zakryć. Adzinaje ŭziali padpisku, što bieź viedama ČK ź Vilni nie pajedzie i budzie žyć na vuł.Vilenskaj, d. 33, kv. 1.
Čamu baćka BNR tak lohka vyskačyŭ? Mnoha pryčynaŭ. Balšaviki jašče nie pačali tatalnaha pieraśledu inšadumcaŭ. Taksama ŭ pieršaj pałovie žniŭnia 1920-ha jany išli na Varšavu i chacieli mieć u Biełarusi nadziejny tył. Dyj rasprava z Łuckievičam, znajomym z pałovaj kiraŭnictva BSSR, udaryła b pa imidžy.
Śledčy nazyvaŭ Łuckieviča «tavaryš». Jašče nie zbudavali tady balšaviki mur miž saboj i inšymi sacyjalistami, jašče nie pačała partyja žyć pavodle zakonaŭ kryminalnaj šajki, dzie adny «močać» druhich.
Zusim inšyja hutarki vialisia z Łuckievičam paśla aryštu ŭ 1939 h. U knizie «Anton Łuckievič: matieriały śledstviennoho dieła NKVD BSSR» (1997), vydadzienaj historykami Uładzimiram Michniukom, Alaksandraj Hieś dy Mikałajem Klimovičam,
jość pratakoły šaści dopytaŭ A.Łuckieviča ŭ minskaj turmie № 1 pavodle spravy, zaviedzienaj 30 vieraśnia 1939 h.
U fotakopijach materyjałaŭ spravy, jakija pieradaŭ mnie ź Vilni historyk Aleś Smalančuk, piatnaccać pratakołaŭ.
Ź ich vynikaje, što viaźnia tolki ŭ piaci vypadkach dapytvali ŭdzień. Jak praviła, «pracavać» śledčyja pačynali paśla 22.50. Dopyt moh skončycca i a 3-j nočy, i paźniej. 14 lutaha 1940 h. jaho dapytvali z 1.00 da 5.15, a na nastupnyja sutki pastavili «na kanviejer», bo dopyt praciahvaŭsia 24 hadziny 15 chvilin. I heta nie rekord.
U pratakole ad 14 studzienia 1940 h. zapisana, što dopyt pačaŭsia ŭ 12 hadzin dnia i skončyŭsia ŭ 24 hadziny 15 studzienia. Vychodzić, z Łuckievičam «hutaryli» 36 hadzin zapar.
Śledstva dabivałasia, kab Łuckievič pryznaŭ, što dziejačy Biełaruskaj sialanska-rabotnickaj hramady i «Vyzvaleńnia» (Dvarčanin, Taraškievič, Rak-Michajłoŭski), paśla razhromu biełaruskich siłaŭ u Polščy, byli zasłanyja im u BSSR «dla arhanizacyi terarystyčna-paŭstanckaj dziejnaści». Bolšaść hetych ludziej byli ŭžo rasstralanyja NKVD pa spravie «Biełaruskaha nacyjanalnaha centru», sfabrykavanaj dla raspravy nad imi.
Svaim pryznańniem Łuckievič lehitymizavaŭ by vyniščeńnie zachodniebiełaruskaj palityčnaj elity. Jon razumieŭ heta.
Baćku biełaruskaj dziaržaŭnaści tady było amal 56 hadoŭ. Navat turemnyja lekary fiksavali ŭ jaho asłableńnie sardečnaje myšcy, małakroŭje, ahulnaje źniasileńnie.
Ale Anton Łuckievič nie paradavaŭ śledčych. Nie paćvierdziŭ taho, što terarystyčna-paŭstancki «Biełaruski nacyjanalny centr» isnavaŭ (i, adpaviedna, rasstreły byli spraviadlivyja). Nie paćvierdziŭ, jak damahałasia NKVD, što siabry BNC byli ahientami polskaj kontrraźviedki, a sam jon u časy Pieršaj suśvietnaj pracavaŭ jašče i na niamieckuju…
Tady dla abvinavaŭčaha zaklučeńnia byli vykarystanyja materyjały dopytaŭ tych samych hramadoŭcaŭ, jakich jon nibyta «zasyłaŭ» u BSSR.
Vypiski z pakazańniaŭ Branisłava Taraškieviča (1938 h.) zaniali ŭ śledčaj spravie 49 staronak. Śledam iduć vypiski z pakazańniaŭ Symona Rak-Michajłoŭskaha (14 staronak), Jazepa Łahinoviča (28 staronak).
Łuckieviču dali vosiem hadoŭ Varkucinska-Piačorskaha łahieru. Adnak aŭtaru Aktu 25 Sakavika było nakanavana pamierci 23 sakavika 1942 na pierasylnym punkcie Atkarsk u Sarataŭskaj vobłaści.
Śledčyja spravy Łuckieviča pavinny ŭbačyć śviet u poŭnym abjomie. Jak i materyjały siońniašnich palityčnych spravaŭ, heta histaryčny dakumient, jaki kaža pra čas napisańnia bolej, čym apasrodkavanyja navukovyja pracy. Biełaruskaja ŭłada, jakaja zrabiła «liniju Stalina» ŭzoram dla patryjatyčnaha vychavańnia, nie budzie zajmacca takimi vydańniami. Jak nie budzie jana, adčuvajučy pierajemnaść, rassakrečvać archivy NKVD na svajoj terytoryi. Publikacyja materyjałaŭ spravy Łuckieviča kładziecca na niezaležnaje hramadstva.
