Pamiać: Staražoŭka — nieviadomy centr Minska
Staražoŭka, abo Piarespa — rajon ad Kamsamolskaha voziera da Trajeckaha pradmieścia ŭ miežach vulic Charužaj, Krapotkina, Staravilenskaj, Staražoŭskaj, Kamunistyčnaj, Kisialova. Sučasny centr Minska, a kaliści — haradskija vakolicy, Staražoŭka maje bahatuju i małaviadomuju historyju.
Ź siaredziny XIX st. ziamlu tut stali ščylna zabudoŭvać domaŭłaśniki, zabudova nie spyniajecca dasiul. Da 1980-ch na Staražoŭcy isnavała tryvałaja susiedskaja, histaryčnaja i kulturnaja supolnaść, admiežavanaja ad rešty horada asablivaściami łandšaftu (Staražoŭka — levabiarežža Śvisłačy).
Ad kanca XVIII da pačatku XXI stahodździa rajon pieratvaryŭsia ź pieryfieryi ŭ industryjny centr: tut uźnikli farforavy, pivavarny, chlebny, furniturny, ćvikovy zavody, pieršy cech fabryki «Kamsamołka» (ciapier «Miłavica») i navat fabryka jołačnych cacak. Ciapier na našych vačach Staražoŭka robicca dziełavym i intelektualnym centram. Va ŭsie časy jana była i zastajecca sakralnym centram — tut znachodziacca dvoje staradaŭnich mohiłak i carkva siaredziny XIX st., dźvie z troch minskich sinahoh.
Anatol Nalivajeŭ. Piarespa i vid na vinakurna-draždžavy zavod Ureviča.
Mohiłki dla pravasłaŭnych i ŭnijataŭ
Mienavita na Staražoŭcy ŭ miescy ŭpadzieńnia raki Piarespy ŭ Śvisłač, zhodna ź lehiendaj, žyŭ asiłak Mianiesk, zasnavalnik Minska, jaki načami nibyta jeździŭ vakolicami na svaim młynie. A pachavany vołat, pavodle toj samaj lehiendy, na Staražoŭskich mohiłkach, jakija ciapier stali Staražoŭskim skvieram la carkvy Maryi Mahdaleny.
Mohiłki tut uźnikli ŭ kancy XVIII stahodździa. Paŭtara stahodździa z taho času la ścien Piareśpinskaj carkvy chavali ŭsich pravasłaŭnych minčukoŭ i minčanak, a paśla skasavańnia unii — i ŭnijataŭ: biednych i zamožnych, šaŭcoŭ i čynoŭnikaŭ. Pachavalnyja pracesii išli pa vulicy Kisialova (kolišniaj Staražoŭskaj) da carkoŭnaj bramy. U XX st. voz i kania zamianiŭ čorny aŭtamabil. Jechaŭ jon pavoli, ludzi išli za trunoj.
Tak mahła vyhladać staražoŭskaja carkva.
Abrany prajekt carkvy.
Carkvu kupili ŭ luteranaŭ
Śpiarša ludzi bačyli pierad saboj draŭlanuju carkvu. Hety stareńki budynak u 1802 hodzie pravasłaŭnyja vykupili ŭ luteranaŭ i pieravieźli na Staražoŭku. Jon słužyŭ da 1835, pakul nie zhareŭ. Novy chram budavali 12 hadoŭ. Doŭha spračalisia, z dreva ci z cehły budavać i ci treba zvanica. Srodkaŭ nie stavała, choć źbirali ich pa ŭsich prychodach Minskaj jeparchii (prychodskija śviatary dasyłali ŭ Minsk rubli i spravazdaču, chto z prychadžan kolki achviaravaŭ) i navat za jaje miežami (tak, abrazami i hrašyma dapamahli kijeŭskija vierniki).
Pakolki fundamient novaj, usio ž taki muravanaj carkvy byŭ šyrejšy za stary, vyjšła, što novaja carkva paŭstała na starych pachavańniach. Hetym, užo biezymiennym, mahiłam, adnak, pašancavała bolej, čym paźniejšym. Paźniejšyja rujnavali ŭ pavajennyja dziesiacihodździ. «Navat u 80-ja hady zojdzieš — i ŭsio było vidno, — raskazvali starejšyja staražoŭcy. — Było poŭna plitaŭ. Ja pamiataju pomnik udavy pałkoŭnika. U kancy 60-ch kryžoŭ užo nie było, ale pomniki stajali».
Ciapier na pavierchni śladoŭ vobmal: niekalki nadhrobkaŭ la carkvy — i ni znaku pra dziasiatki tysiač pachavańniaŭ u Staražoŭskim skviery, abapał sučasnaj Staražoŭskaj vulicy, prasiečanaj u 1984-m prosta praz centr mohiłak. Čałaviečyja pareštki znachodziać tut dahetul padčas ramontnych rabot.
U strašnyja 1930-ja carkva Maryi Mahdaleny była apošnim dziejnym pravasłaŭnym chramam Minska.
Začynili jaje 28 lipienia 1937, aryštavaŭšy ŭsich słužak i najaktyŭniejšych prychadžan. Prysud byŭ vyniesieny ŭsim adzin: 1 listapada vaśmiarych mužčyn i adnu žančynu rasstralali. Jašče dźviuch žančyn — žonku kliryka i prychadžanku — asudzili da 10 hadoŭ łahiera, adkul jany ŭžo nie viarnulisia.
Roŭna praz hod, 1 listapada 1938, rasstralali rehienta chora Piareśpinskaj carkvy — znanaha kampazitara, aŭtara pieśni «Kupalinka» Uładzimira Teraŭskaha. Teraŭski i žyŭ pobač — na Kisialova-Staražoŭskaj, u rajonie pivavarnaha zavoda.
Leŭ Alpiarovič. Pachavańnie himnazistki na Staražoŭskich mohiłkach
Kałhasny rynak na kostkach
Doŭhi čas byli zaniadbanyja i druhija staražoŭskija mohiłki — na rahu vulic Charužaj i Čarviakova. Tut u časie Pieršaj suśvietnaj vajny chavali tych, chto skanaŭ u vajskovym špitali pobač. Na mohiłkach była navat kaplica, ale «carskaja vajna» nie šanavałasia balšavickaj uładaj, pamiać pra jaje imknulisia zacierci. I ŭrešcie da pačatku Druhoj suśvietnaj pamiatny znak i sami mohiłki pryjšli ŭ zaniapad.
Archiŭ u staražoŭskaj carkvie.
U 1941 hodzie niemcy zrabili tut filtracyjny łahier. Usim mužčynam pryzyŭnoha vieku było zahadana sabracca na Trajeckaj hary, a adtul paviali «na Piarespu». Umovy ŭtrymańnia tam apisvaje minčanka Maina Styrne (jana supravadžała siabroŭku ŭ pošukach jaje brata): «Heta była adkrytaja placoŭka, tam ni dreŭ, ničoha nie było, nie było dzie schavacca. Nam niechta pieradaŭ, što jany na sancapioku, i ich nikoha nie vypuskajuć, a žančyny mohuć uvachodzić i vychodzić. My sabralisia ź siabroŭkaj, posudu nie było, my niedzie na pažaryščy čajnik znajšli i misku, nabrali vady i pajšli. Pa darozie zapytvalisia, i ludzi padkazvali, jak prajści. Takaja płošča, narodu — pasprabuj znajści. My chodzim, hladzim, tut dvoje mužčyn padychodziać i prosiać: dziaŭčatki, dajcie nam choć pa hłytočku vadzički, nam nichto nie pryniasie, my nie tutejšyja. Vyjaviłasia, adzin ź ich akcior ź niejkaha ŭkrainskaha teatra, jaki tut byŭ na hastrolach, a druhi — himnast Andrej Čynoŭ. Jon vystupaŭ u parku Horkaha, bieź sietki, na turniku niedzie na piać ci šeść pavierchaŭ vyšynioj. Ja chadziła hladzieć, jašče da vajny… My dali im napicca, a jany skvapna pjuć, a my ž niasiom Barysu — i baimsia, što jany ŭsio vypjuć!
U hety čas mužčyny sabralisia cełaj hrupaj i kinulisia da vady — da rečki ci kanavy. Tut zastračyŭ kulamiot (ja da taho navat nie bačyła kulamioty), i ŭsie chłynuli nazad. Mianie źbili z noh, ja ŭpała i straciła prytomnaść. Mianie mahli paprostu rastaptać, a hety Andrej Čynoŭ ustaŭ nada mnoj mościkam, i ŭsie vakoł jaho kacilisia. Kali b nie jon, ja b tam lapioškaj i zastałasia».
Anton Karžanieŭski. Brama staražoŭskaj carkvy. 1943.
Sučasny pamiatny kompleks na miescy mohiłak Pieršaj suśvietnaj zbudavali ŭ siaredzinie 2000-ch. Hetamu papiaredničała dziesiacihadovaja kampanija zmahańnia: śpiarša na miescy mohiłak płanavałasia žyłaja zabudova. Tolki paśla ŭźviadzieńnia pomnika bolšaść minčukoŭ daviedałasia, što ŭsim viadomy Staražoŭski rynak (jaho nazyvali «Sabačy», «Śviniačy», «Ptušyny», «Kałhasny») stajaŭ na kostkach tysiač ludziej… Heta było miesca sutyknieńnia vioski i horada: siudy sialanie viali pradavać koniej, śviniej, koz i aviečak, nieśli kletki z ptuškami i vieźli jalinki da Novaha hoda. Paźniej na rynku źjavilisia łatki sa ščaniukami, kacianiatami i papuhajami, a taksama z kaktusami i inšymi dzivosnymi kvietkami. Dla dziaciej pajezdka na Staražoŭski rynak zaŭždy była śviatam, tramvaj, jaki išoŭ u toj bok, puścieŭ na hetym prypynku, a na zvarotnym šlachu abaviazkova zapaŭniaŭsia šumnymi dvuchnohimi i čaćvieranohimi pasažyrami.
Karatkievič kuplaŭ ptušak i vypuskaŭ
Nie tolki dzieci, ale i mnohija darosłyja natchnialisia bazarnym tłumam. Uładzimir Karatkievič, jaki žyŭ pobač, kuplaŭ na rynku lasnych ptušak i vypuskaŭ na volu. Atmaśfieru rynka kłasik pieradaŭ u «Čornym zamku Alšanskim»: «Ranicaj mianie razbudziŭ zalivisty kryk pieŭnia, a paśla adčajnadušnaje, nadryvistaje kuvikańnie parasiaci: vidać, nieśli ŭ miachu.
— Nie chaču-u! Puści-i-cie! Puści-icie!
Jak na vioscy. I kožnuju niadzielu mnie voś tak pryjemna. I heta adna z pryčyn, čamu ja lublu svaju chatu… Navat mnie niemahčyma ŭsiedzieć na miescy kožnuju niadzielu, kali cieraz trakt ad majho doma adkryvajecca rynak chudoby: koni, karovy, śvińni, załatyja rybki, aviečki, hałuby, trusy, lasnoje źviarjo, ptuški, sabaki i ŭsio žyvoje…»
Uładzimir Karatkievič idzie ŭ staražoŭski ZAHS, 1971 hod.
Bomba paceliła ŭ čarhu pa chleb
Dla bolšaści minčukoŭ vajna pačałasia na Staražoŭcy: usienarodnaja budoŭla — Kamsamolskaje voziera — adkryłasia 22 červienia, i horad, asabliva maładziejšyja jaho žychary, tramvajami i pieški śpiašalisia pahladzieć na cud. Mienavita na voziery mnohich zastała viestka pra «vierałomnaje ŭvarvańnie». Śpiarša paniki nie było, dzieci praciahvali zaharać: vajna niedzie tam!.. Adnak u pieršyja ž dni vajny Staražoŭka źviedała strašnyja straty. Adna z bombaŭ paceliła prosta ŭ čarhu, jakaja stajała pa chleb u bułačnuju ŭ rajončyku, nazyvanym «Šanchajem» (ciapier heta prajeznaja častka praśpiekta Mašerava ad vuł. Krapotkina da skryžavańnia z sučasnaj Staražoŭskaj. Tak mnohija stracili rodnych u pieršyja dni vajny. Miortvych chavali dzie pryjdziecca, a žyvym vykopvali jaminy-«bambaschoviščy» na ŭłasnych aharodach. U aharodnych jaminach chavalisia taksama ad abłavaŭ, pieratrusaŭ i aryštaŭ za suviaź z padpollem.
Rajon Šanchaj pierad ciapierašnim Moładzievym teatram, 60-ja.
Kazłoŭ i jaho kamień
A padpolle było zusim pobač: hrupka pry kožnym zavodzie, pry kožnaj ustanovie. Była jačejka i ŭ infiekcyjnaj balnicy na Krapotkina: hety pomnik architektury funkcyjanuje i ciapier, usie karpusy 1912 hoda pabudovy možna razhledzieć praz kavanyja pruty aharodžy. U čas vajny na jaje miescy byŭ ščylny parkan, za im trymali pałonnych: praz ščyliny miascovyja dzieci prapichvali im kavałački kukuruznych aładak. Paśla vyhnańnia niemcaŭ ź Minska ŭ infiekcyjnaj balnicy trymali paranienych. Nichto nie kłapaciŭsia pra ich bolej, čym miascovyja, jakija ŭžo adkryta prynosili nieznajomym chto što moh.
Žychary Staražoŭki, 1940-ja.
Na Staražoŭcy žyŭ i znakamity padpolščyk Ivan Kazłoŭ (1912—1942). Mastak i supracoŭnik fiłarmonii, jon malavaŭ piačatki, pašparty, aŭsvajsy. Jak i mnohich udzielnikaŭ minskaha padpolla, Kazłova aryštavali ŭ noč z 25 na 26 vieraśnia 1942 hoda. Viadoma pra niekalki jahonych listoŭ z turmy, što byli pierapraŭlenyja na volu ŭ pustoj ručcy zbanka, u jakim Kazłovu nasili pieradačy: «Ź jakoj biasstrašnaściu, ź jakoj žorstkaściu i vielizarnaj asałodaj ja źniščaŭ by hetych hadaŭ jadavitych, a ja ž dva hady nazad nie moh zarezać kurku… Žyć, žyć! Voś jak chočacca!..»
Žychary Staražoŭki, kaniec 1940-ch.
Kazłoŭ zdymaŭ pakoj u domie Maryi Kałašnikavaj na vulicy Kamaroŭskaj. Dom byŭ źniesieny razam z usioj pryvatnaj zabudovaj u druhoj pałovie 1960-ch, a na jaho miescy kala siońniašniaj kramy «Prestan-markiet» na praśpiekcie Mašerava źjaviŭsia kamień-pomnik minskim padpolščykam. Kali pobač adkryŭsia punkt zdačy škłatary, kamień pieranieśli na inšy bok vulicy, dzie jon znachodzicca i ciapier, pamyłkova pakazvajučy miesca raźmiaščeńnia kanśpiratyŭnaj kvatery.
Jak syn Krapivy malavaŭ Žaresa Ałfiorava
Historyja Staražoŭki maje suviaź z roznymi epochami i asobami — ad lehiendarnaj daŭniny da našaha času. Pobač ź biezymiennymi dla nas šaŭcami dy kraŭcami na Staražoŭcy žyli biblijafił i zasnavalnik pieršaj minskaj pryvatnaj himnazii S. Zubakin, kampazitar Uładzimir Teraŭski, mastaki Anton Karžanieŭski i Valeryjana Žoŭtak, artysty Opiery, piśmieńniki Vasil Vitka, Kandrat Krapiva, Michaś Mašara, Uładzimir Karatkievič, Adam Maldzis, Aleś Razanaŭ, Maryja Vajciašonak, Anatol Sys, Mikałaj Čarhiniec, Śviatłana Aleksijevič.
Vasil Vitka zachavaŭ u paezii pamiać pra staražoŭskuju karčmu «Apošni hroš»:
Žychary Staražoŭki, pačatak 50-ch
Kožnym razam z kirmašu
Biedny kosia moj piaresty
Sam spyniaŭsia za Piarespaj —
Razumieŭ maju dušu,
Što ni ŭ śpioku, ni ŭ doždž
Nas nie vypuścić darma
Prydarožnaja karčma
Z nazvaju: «Apošni hroš».
A Daŭhinaŭski haściniec
Vartavała «Try karmčy».
Nie minieš ich, jak čumy, —
Kožnaj vykładaj haściniec.
Tak u vočy pruć ślapicaj —
Nie ŭratuješsia nijak,
Kali schopiać za harlak —
Musiš kožnaj pakłanicca.
Vitka žyŭ na Staražoŭcy paśla vajny, jak i jaho kalehi Kandrat Krapiva i Michaś Mašara. Dziejačam kultury, jakija viartalisia z evakuacyi, na pieršy čas znachodzilisia kvatery chiba na ŭskrainach stalicy, jakija źviedali mieniej bambiožak i razbureńniaŭ.
Viasielle na Staražoŭcy, 1957. Na zadnim płanie dom pa Mašerava.
Syn Kandrata Krapivy Ihar u školnyja hady siabravaŭ z budučym nobieleŭskim łaŭreatam Žaresam Ałfioravym, svaim susiedam. Dom, u jakim pasialiłasia pa vajnie viciebskaja siamja Ałfioravych, znachodziŭsia na rahu Mopraŭskaj (ciapier Kamunistyčnaja) i niaisnaj užo Maładziečanskaj vulic, za sučasnaj Staražoŭskaj. Žares Ałfioraŭ uspaminaŭ, jak paziravaŭ Iharu dla ekzamienacyjnaj raboty ŭ Akademiju mastactvaŭ: «Pracavaŭ nad partretam dva tydni, za hety čas ja, hoły pa pojas, pračytaŭ usiaho Šekśpira (u ich doma byŭ poŭny zbor tvoraŭ). Napeŭna, moj aholeny tors kamisiju nie ŭraziŭ — Ihara nie pryniali (praz hod jon pastupiŭ užo na architekturny fakultet)». Žyvučy na Staražoŭcy, Ałfioraŭ zachapiŭsia fizikaj, a Leninhradski ŭniviersitet raźviŭ jaho talent.
Žychary Staražoŭki, 50-ja
Staražoŭka naŭprost źviazanaja i z žyćciom pieršaj sapraŭdy biełaruskaj nobieleŭskaj łaŭreatki — Śviatłany Aleksijevič. Užo niekalki dziesiacihodździaŭ jana žyvie na miescy kolišniaj vulicy Starasłabadskoj, z voknami na Śvisłač. Pa susiedstvie sa spadaryniaj Śviatłanaj žyvie adna z hieraiń jaje knihi «Čas sekand-chend» piśmieńnica Maryja Vajciašonak. Jana naradziłasia ŭ siamji vysłanaha ŭ Sibir polskaha asadnika i biełaruskaj sialanki, straciła ŭsich rodnych, vyrasła ŭ dziciačym domie. Moža, tamu jana tak tonka ŭmieje adčuć Staražoŭku, asiraciełuju biez damoŭ i ich žycharoŭ, kvietnikaŭ i sadoŭ i bieź lubych znakaŭ svajho minułaha:
u horadzie novym
na Staražoŭcy
dumkami
prasočvajusia
skroź skarynku
ziamli,
vadoj — kropla
za kroplaj
da taho bruku
staroha,
źniamožana
spyniajusia la paroha
Mienska byłoha,
ja pavinna była atrymać
hety horad u spadčynu.
Nie majučy davieru,
horad nie adčyniaje
mnie dźviery,
bo ja prašusia
na čužoj
movie.
Vulica Krapotkina, 60-ja.
