Piotra Rudkoŭski: «Ujaŭlenyja supolnaści» — blask i pusteča frazy-pustyški
13 śniežnia pamior Benedykt Ryčard Andersan, słavuty historyk, palitołah i palihłot, aŭtar viekapomnych «Ujaŭlenych supolnaściaŭ», ciaham apošniaj čverci stahodździa — ci nie najčaściej cytavany aŭtarytet u halinie nacyjaznaŭstva. Jon spałučaŭ u sabie jeŭrapiejca i azijata, intelektuała i dziejača, navukoŭca i litaratara-eseista. Hłyboka zakachany ŭ marksizm i hłyboka rasčaravany ŭ im. Dušoj i sercam addany Indanezii i ciaham doŭhich hadoŭ – piersona non hrata u hetaj krainie. Krytyk nacyjanalizmu i adnačasova pamiarkoŭny abaronca nacyjanalizmu. Karaciej kažučy, bahataja i kałarytnaja postać.
Adnym z najlepšych sposabaŭ ušanavać vybitnaha intelektuała źjaŭlajecca krytyčnaja refleksija nad jaho spadčynaj. Mienavita hety sposab ušanavańnia chaču i abrać u hetym dopisie. Refleksija budzie pryśviečana zhadanaj užo pracy «Ujaŭlenyja supolnaści» i jaje ŭsprymańniu ŭ akademičnaj i miedyjnaj prastory.
Prykładna 97% knihi «Ujaŭlenyja supolnaści» — heta bliskučy analiz hramadska-palityčnych dy kulturnych pracesaŭ, jakija zajmieli miesca ŭ XVIII—XIX stahodździach i pryviali da paŭstańnia navačasnych nacyjaŭ. Havorka jdzie pra takija pracesy, jak padzieńnie dynastyj, siekularyzacyja, zaniapad «sakralnaj movy», a taksama źmiena kancepcyi času.
Prykładna 3% knihi (pieravažna pačatak) pryśviečana ahulnaj teoryi nacyi. Aŭtar sprabuje tut dać sintetyčnuju definicyju nacyi i sfarmulavać asnoŭnyja pryncypy daśledavańnia nacyjanalizmu.
Daśledčyk Azii i nacyjanalnych ruchaŭ Benedykt Andersan pamior u svajoj ulubionaj Indanezii na 80-m hodzie žyćcia.
Liču, što ŭ jakaści histaryčnaha analityka Andersan — vybitny aŭtar. Ale ŭ jakaści tearetyka nacyi i nacyjanalizmu — nie bolš čym amatar. Tak stałasia, adnak, što hetyja 3% marnaj eseistyki Andersana zaciamnili 97% jakasnaj, navukovaj analityki.
Mas-miedyi imhnienna rastyražavali, byccam rekłamny rolik, hetuju biezźmiastoŭnuju frazu: «Nacyi — ujaŭlenyja supolnaści», a niekatoryja akademičnyja asiarodki choram jaje padchapili i abjavili znakam novaj epochi ŭ nacyjaznaŭstvie. Ciaham apošnich dvaccaci-tryccaci hadoŭ amal nivodnaja kanfierencyja i nivodzin artykuł na temu nacyi i nacyjanalizmu nie abychodzilisia biez rytualnaha cytavańnia hetaj frazy.
U čym prablema z kancepcyjaj nacyi jak «ujaŭlenaj supolnaści»? Prablema tut nie ŭ tym, što jana prynižaje abo pierabolšvaje rolu nacyjaŭ. Prablema ŭ tym, što jana pazbaŭlena akreślenaha źmiestu. Što značyć, što nacyi — heta niešta «ŭjaŭlenaje»? Jak adroźnić palityčnuju supolnaść, jakaja źjaŭlajecca «ŭjaŭlenaj», ad supolnaści, jakaja «ŭjaŭlenaj» nie źjaŭlajecca? Havoračy techničnaj movaj, što jość kłasam kantrastu dla katehoryi «ŭjaŭlenaja palityčnaja supolnaść»?
Andersan u peŭnym miescy nibyta pajaśniaje: «Ujaŭlenaja — bo čalcy navat najmienš šmatlikaj nacyi nikoli nie viedajuć bolšaści svaich suajčyńnikaŭ». Ci heta aznačaje, što kali čalcy ŭzajemna paznajomiacca, to tym samym pierastajuć być «ujaŭlenaj supolnaściu»?
Paŭstaje tut jašče adno pytańnie. Dapuścim, što niekatoryja čalcy niejkaj palityčnaj supolnaści (PS) nie viedajuć adzin adnaho. Ci hetaha dastatkova, kab śćvierdzić, što PS źjaŭlajecca ujaŭlenaj supolnaściu (=nacyjaj)?
Andersanaŭskaja kancepcyja nacyi sfarmulavana pretencyjozna, ale jana vielmi niepraktyčnaja ŭ daślednickim płanie. Lubaja supolnaść u niejkaj stupieni «ŭjaŭlenaja» i ŭ dačynieńni da luboj supolnaści patrebna anhažavać svajo ŭjaŭleńnie, budź to nacyja, dziaržava, carkva ci akademičnaja supolnaść. Infarmacyjnaja vartaść frazy «nacyja — ujaŭlenaja supolnaść» nie našmat bolšaja, čym, skažam, fraza «Žyvy čałaviek — heta žyvy arhanizm» abo «Kamień — heta sukupnaść elemientarnych čaścinak». Uchvaleńnie kancepcyi Andersana jak «novaha padychodu» abo navat «novaj paradyhmy» nahadvaje «adkryćcio» Žurdena z pjesy Maljera. Žurden, jak viadoma, na staraść hadoŭ sa ździŭleńniem adkryŭ, što ŭ štodzionnym žyćci «pramaŭlaje prozaj».
Akreśleńnie nacyi jak «ujaŭlenaj supolnaści», adnak, zajmieła svajo praktyčnaje prymiańnie. Z kanca 80-ch jano pačało prymianiacca jak rytaryčny bič na hetak zvanych «prymardyjalistaŭ». Kali chtoś pačynaŭ razvažać ab nacyjach jak ab naturalnaj abo spradviečna isnujučaj źjavie, to treba było vyciahnuć hetyja dva słovy i łupcanuć imi, byccam zaklaćciem, u hetaha nievuka. U 80-ch dy 90-ch hadach (a ŭ niekatorych asiarodździach da siońniašniaha dnia) było prajavaj dobraha tonu prynamsi ŭ niekalkich słovach skrytykavać «prymardyjalizm». Krytyka prymardyjalizmu stała svajho rodu «propuskam» u śviet «sučasnaj kancepcyi nacyi». A pakolki niašmat jość takich, chto nie choča być «sučasnym», to heta faktyčna aznačała być abo nie być tearetykam nacyjanalizmu. (Mietadałahičnaja vartaść abo marnaść prymardyjalizmu — heta asobnaja tema, jakuju pakidaju na inšuju akaziju. U hetym miescy padkreślivaju tolki rytaryčnuju funkcyju Andersanavaj «definicyi».)
Spakusie vykarystańnia «ŭjaŭlenych supolnaściaŭ» jak rytaryčnaha pryjomu ŭ atakavańni prymardyjalizmu paddaŭsia taksama adzin z najbolš šanavanych mnoj biełaruskich intelektuałaŭ — Valer Bułhakaŭ.
Anałahična jak i sam Andersan, spadar Bułhakaŭ maje ahromnistyja zasłuhi ŭ daśledavańni nacyjanalizmu (u hetym vypadku — biełaruskaha nacyjanalizmu), ale hetyja zasłuhi, na maju dumku, mieściacca ŭ niečym inšym, čym adaptacyja zhadanaj kancepcyi nacyi. Raspłyvistuju katehoryju «ujaŭlenyja supolnaści» Bułhakaŭ dapoŭniŭ jašče bolš raspłyvistaj katehoryjaj «abstraktnaha paniaćcia» i pačaŭ prymianiać jaje da krytyki «prymardyjalistaŭ». Ale ŭ čym zaklučajecca mietadałahičnaja vyšejšaść kancepcyi Andersana ŭ bułhakavaj adaptacyi — nie duža jasna.
«Nacyja, — uchvalna cytuje Bułhakaŭ Mirasłava Hrocha, — heta supolnaść, pradstaŭniki jakoj zdolny ŭjavić dadzienuju supolnaść u jakaści abstraktnaha paniaćcia». Mała było prablem z paniaćciem ujaŭleńnia, to jašče treba było ŭskładnić situacyju katehoryjaj abstraktnaha paniaćcia. Što značyć «ujavić supolnaść u jakaści abstraktnaha paniaćcia» i čym adroźnivajecca ŭjaŭleńnie niečaha ŭ jakaści abstraktnaha paniaćcia ad ujaŭleńnia jaho ŭ jakaści kankretnaha paniaćcia? Ci Dunin-Marcinkievič byŭ zdolny ujaŭlać Biełaruś jak abstraktnaje paniaćcie ci nie byŭ zdolny? A Zianon Paźniak — zdolny ci nie zdolny? A ja — skanfužany aŭtar hetych radkoŭ — zdolny ci nie zdolny? Nie viedaju. Katehoryja «byćcia zdolnym da abstraktnaha ŭjaŭleńnia nacyi» nastolki biednaja svaim źmiestam, što možna jaje prymianiać da čaho zaŭhodna.
U naš viek paŭstała šmat frazaŭ-miemaŭ, jakija amal aŭtamatyčna tyražujucca mas-miedyja i stanoviacca častkaj rytaryčnaha racyjonu mnohich pradstaŭnikoŭ akademičnaj supolnaści. «Sacyjalny kanstrukt», «postmietafizika», «postmadernizm», «śmierć fiłasofii», «śmierć subjekta» — voś niekalki prykładaŭ vyrazaŭ-pustyšak, jakija ŭtvarajuć alibi dla tych, chto nie ŭmieje abo lanujecca zajmacca karpatlivaj analityčnaj pracaj. Andersaenavy «ujaŭlenyja supolnaści» — adno z takich alibi. Ale, u adroźnieńnie ad niekatorych inšych «znakavych intelektuałaŭ», Andersan pakinuŭ dobry śled u abšary histaryčna-kulturałahičnaj analityki. I hety śled, spadziajusia, budzie stanavicca bolš zaŭvažnym.
* * *
Zahałovak ad Redakcyi. Aŭtarski zahałovak — «Prablemnyja ŭjaŭleńni Benedykta Andersana»
