«Homa savietykus» suprać Stalina: jak cichi supraciŭ padtočvaŭ Savieckuju impieryju
Pieryjad stalinščyny malujecca nam časam maŭklivaha žachu, kali načami čornyja varanki zabirali ŭsich niazhodnych, jakija navat nie supraciŭlalisia. Nasamreč, savieckaje hramadstva aktyŭna supraciŭlałasia, i mienavita toj hučny abo cichi pratest zakłaŭ padmurak budučych pieramienaŭ. Pra heta ŭ Minsku raskazvaŭ francuzski daśledčyk stalinizmu Nikala Vert.
Adkul źjavilisia ŭjaŭleńni pra pasiŭnaść ludziej? Zachodnija daśledčyki, jakija vyvučali stalinskija časy, zvyčajna nie atrymlivali dazvoł dla pracy ŭ archivach (a ich savieckija kalehi nie mahli abjektyŭna vyvučać hetuju prablemu). Tym časam
ŭłady FRH rassakrecili bolšaść materyjałaŭ, pryśviečanych nacyzmu. Paśla ich vyvučeńnia skłałasia ŭjaŭleńnie, što kantrol u tatalitarnaj Hiermanii byŭ absalutnym i całkam efiektyŭnym. Tamu savietołahi pieranieśli hetyja pryncypy na Saviecki Sajuz.
Sapraŭdy, supraciŭ čaściej interpretujuć jaje uzbrojenaje zmahańniem sa zbrojaj u rukach. Jaho prykładaŭ u SSSR niašmat: sialanskija paŭstańni, a taksama antysavieckaja partyzanskaja vajna ŭ Zachodniaj Ukrainie i Prybałtycy, a ŭ mienšaj stupieni taksama na Zachadzie Biełarusi. Biełaruskija historyki ŭ lepšym vypadku źviartajuć uvahu mienavita na taki supraciŭ (naprykład, pracy Niny Stužynskaj).
Nikala Vert vystupiŭ ź lekcyjaj «Supraciŭ hramadstva ŭ stalinskim SSSR» u staličnaj halerei «Cech» (u ramkach prajekta «Jeŭrapiejskaje kafie: adkrytaja prastora Jeŭropy»). U adroźnieńnie ad kaleh, jakija budujuć miortvyja tearetyčnyja schiemy, jon zrabiŭ staŭku na zbor faktaŭ.
U Verta, darečy, cikavaja bijahrafija. Dva hady (1975-1977) jon vykładaŭ francuzskuju movu ŭ minskim Instytucie zamiežnych moŭ. Tady na jaho radzimie zamiest hoda słužby ŭ vojsku možna było prajści hramadzianskuju słužbu za miažoj. Hetak jon i zrabiŭ.
Vert pryznajecca: «Centr Minska vizualna vyhladaje siońnia amal tak, jakim ja jaho zapomniŭ u 1970-ja hady».
U časy pierabudovy Vert peŭny čas pracavaŭ ataše pa kultury ŭ francuzskim pasolstvie ŭ Maskvie. A paśla napisaŭ knihu «Historyi Savieckaj dziaržavy».
Viert ličyć uzbrojenaje zmahańnie tolki adnym z varyjantaŭ supracivu. Darečy, jon dosyć skieptyčna stavicca da jaho biełaruskich prajavaŭ i zaklikaje nie stavić znaku roŭnaści pamiž situacyjaj u Prybałtycy i Biełarusi.
U Verta, miž inšym, zapytalisia pra staŭleńnie da ajčynnych kałabarantaŭ i dyskusii, jakaja prachodziła na sajcie «Našaj Nivy». U adkaz historyk zaklikaŭ aryjentavacca na pracy historykaŭ, a nie publicystaŭ.
Daśledčyk vyłučyŭ jašče try koły supracivu.
Sacyjalnaje niepadparadkavańnie (abo admova ad supracoŭnictva).
Jano nie praduhledžvała admaŭleńnie savieckaha ładu, a časta źjaŭlałasia baraćboj za vyžyvańnie (raściahvańnie kałhasnaj majomaści, admovy vychodzić na pracu ŭ kałhasach, prahuły).
Stychijnaja krytyka režymu,
jakaja śviedčyła pra razychodžańnie ŭ pohladach z savieckaj uładaj pa niejkim pytańni.
Čaćviortaje koła — tradycyi, prajavy kultury i ładu žyćcia, jakija ŭkaraniłasia daŭno i źjaŭlalisia dla režymu čužymi
(śviatkavańnie relihijnych śviataŭ, zachavańnie ŭ vioskach samasudu).
Udzielniki ŭzbrojenaha zmahańnia z Prybałtyki i Ukrainy ŭrešcie trapili ŭ HUŁAH. Ale navat tam jany stvarali padpolnyja arhanizacyi źniavolenych.Jak ni dziŭna, hetamu paspryjała rašeńnie ŭłady.
Bo ŭ 1948 hodzie byli stvorany admysłovyja łahiery dla asabliva niebiaśpiečnych źniavolenych, u jakich adsutničali kryminalniki. Uśviadomiŭšy pamyłku, administracyja sprabavała pieravodzić nacyjanalistaŭ z łahiera ŭ łahier. Ale tyja i na novym miescy navodzili kantakty pamiž saboj.
U 1948-1953 hadach u HUŁAHu adbylisia dziasiatki haładovak i vystupleńniaŭ, nieadnarazova mieli miesca sproby ŭciokaŭ. Cikava, što patrabavańni pierahladzieć prysudy i ŭstanavić 8-hadzinny pracoŭny dzień, jakija vyłučalisia padčas vystupleńniaŭ, byli zadavoleny nieŭzabavie paśla śmierci Stalina.
U svajoj lekcyi Vert vyłučyŭ niekalki masavych formaŭ niepadparadkavańnia ŭ paślavajennyja hady, kali kantrol dziaržavy nad hramadstvam byŭ maksimalnym.
Adna ź ich — śpiekulacyja. U krainie dziejničali tysiačy pryvatnych kaviarniaŭ i restaranaŭ (apošnija časta byli zamaskiravanyja pad stałovyja). Tysiačy žycharoŭ zajmalisia nielehalnymi pieravozkami. Abłasnaja partnamienkłatura kuplała sabie harnitury, pašytyja ŭ pryvatnych cechach.
Padčas vajny ŭłada ŭviała na pradpryjemstvach asabliva drakonaŭskuju dyscyplinu. Za samavolny sychod z pracy možna było atrymać ad 5 da 8 hadoŭ źniavoleńnia. Ale pracoŭnyja, jakija evakujavalisia razam z pradpryjemstvami na Uschod, žadali viarnucca ŭ jeŭrapiejskuju častku SSSR. Letam 1945 hoda ŭ krainie (upieršyniu paśla 1932-ha) pačalisia strajki. A kali jany byli padaŭleny, pačalisia masavyja ŭcioki.
Za try hady ahulnaja kolkaść uciekačoŭ skłała niekalki miljonaŭ! Pryčym kiraŭniki pradpryjemstvaŭ nie paviedamlali ŭładam pra takija zdareńni. A prakurory i sudździ imknulisia nie rasśledavać hetyja spravy.
Vielmi pakazalny i prykład z relihijaj. Zhodna ź pieriepisam 1937 hoda, na piku stalinizmu, 57% darosłaha nasielnictva nazvali siabie viernikami. Choć ludzi i razumieli niebiaśpieku takoha adkazu.
Padčas vajny represii ŭ dačynieńni da carkvy asłabli. Tamu ŭ Sarataŭskaj vobłaści ŭłada aficyjna dazvoliła śviatkavać Vadochryšča. A dziela biaśpieki padčas kupańnia ŭ pałoncy navat mabilizavała miascovuju milicyju.
Razvažańni i prykłady, pryviedzienyja Vertam, pakazvajuć, što savieckaje hramadstva nie było manalitnym. U SSSR pakrysie budavaŭsia padmurak da źmienaŭ, jakija stali mahčymyja tolki paśla śmierci «pravadyra narodaŭ».
