Pytańnie, «kamu naležyć staražytnaja Litva», nie maje sensu
Piša Aleh Dziarnovič.
Uziacca za hety tekst mianie padšturchnuła pačućcio nieparazumieńnia, jakoje časam uźnikała paśla publikacyi maich tekstaŭ. Tak, artykuł «Litoŭskaja mova ŭ Vialikim Kniastvie» byŭ uspryniaty častkaj čytackaj aŭdytoryi jak prasoŭvańnie sučasnaha litoŭskaha histaryčnaha mifa.Choć pry mienš emacyjnym pračytańni ŭ hetym tekście možna było znajści i spačuvalnaje da litoŭcaŭ staŭleńnie — na litoŭskaj movie kancylaryja VKŁ tak i nie vydała nivodnaha dakumienta, — ale taksama i pačućcio pavahi za toje, što hety narod zmoh pranieści svaju archaičnuju movu praz stahodździ dy zrabić jaje sučasnym srodkam kamunikacyi i tvorčaha myśleńnia.
Ach, tak, zusim zabyŭsia — nazva, voś što jašče moža tak mocna razdražniać biełaruskich čytačoŭ. Albo pa¬inšamu — kamu naležyć staražytnaja Litva? Tut, mahčyma, ja sapraŭdy krychu vinavaty. Vinavaty ŭ tym, što nie patłumačyŭ vyrazna svajoj pazicyi na etničnaść u danacyjanalnuju epochu. A sučasnyja kancepcyi etničnaści dazvalajuć pazbavicca ad mazachisckaha pošuku sapraŭdnych prodkaŭ.
Chto ž, naprykład, nasialaŭ Navahradak u CHIII st.? Z punkta hledžańnia aktualnaj sučasnaści, tam žyli, biezumoŭna, prodki biełarusaŭ. Ale jak vyznačyć toje nasielnictva z punkta hledžańnia CHIII st.— hety rehijon Biełarusi apynuŭsia na sutyku kałanizacyjnych chvalaŭ dryhavičoŭ, kryvičoŭ i vałynianaŭ, u samim horadzie jaŭna zaŭvažanaja stałaja prysutnaść mazaŭšanaŭ. A jak ža z «litvoj»? Pišu tut hety termin z małoj litary i ŭ tym sensie, u jakim jon užyvaŭsia ŭ daŭnich letapisach — jak paznačeńnie peŭnaha etnasacyjalnaha fienomienu.
«Litva» ŭ rešcie rešt, paśla dziesiacihodździaŭ vypłaty daniny «Rusi», uziała pad kantrol Navahradak. Hety akt byŭ pačatkam historyi toj dziaržavy, jakuju my viedajem jak Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Taja Litva zajmała dobruju častku Paniamońnia i ŭsiu Vilenščynu,i ŭ dalejšym z hetaj terytoryi sychodzili mnohija kulturnyja impulsy, što viali da farmavańnia admietnaści kraju, jaki stali całkam paznačać jak Biełaruś tolki ŭ XIX st.
Dyk «litva» tut — źniešniaja, starońniaja siła ci faktar unutranych etničnych, kulturnych i palityčnych pracesaŭ? Padobnaje pytańnie budzie dziŭnym ź jeŭrapiejskaj pierśpiektyvy. Nie kažu pra historykaŭ, ale francuzski školnik nie zrazumieje prablemy, bo viedaje, što francuzski etnas sfarmavaŭsia ŭ vyniku šmatlikich «mutacyj» — spačatku, dziakujučy ramanizacyi (łacinizacyi) miascovych hałaŭ, uźnikła starafrancuzskaja mova, potym, sa źjaŭleńniem novaj palityčnaj elity — hiermanskaha plemia frankaŭ, — ułasna i ŭźnik starafrancuzski etnas, a taksama i nazva krainy — Francyja.
Brytanskaja etničnaja i moŭnaja historyja vyhladaje jašče bolš zabłytanaj.Kielckaja spadčyna pakinuła nie tak bahata bačnych śladoŭ, choć kielckija plamiony brytaŭ, jakija dali nazvu krainie, uparta supraciŭlalisia praniknieńniu ź Jutłandyi (Paŭdniovaj Danii) i Paŭnočnaj Hiermanii anhłaŭ i saksaŭ. Zavajavańnie Brytanii hiermanskimi plamionami anhłasaksaŭ ciahnułasia zvyš 180 hadoŭ i skončyłasia na pačatku V st. Miarkujecca, što kolkaść brytaŭ da pačatku zavajavańnia składała kala 2 młn, a kolkaść anhłasaksaŭ — nie bolš za 200 tys.
Uvarvańni vikinhaŭ (danaŭ) dadali ŭ budučy anhlijski etnas novuju hienietyku i niekatoryja pravavyja normy.
Užo znajomy nam moŭna-etničny łandšaft Anhlii sfarmavaŭsia paśla zavajovy narmanami ŭ 1066 h. Byłyja vikinhi, jakija napali na Brytaniju z Francyi, pryŭnieśli ŭ Anhliju francuzskuju movu, bo na joj užo razmaŭlali. Praz doŭhi čas narmanafrancuzskaja zastavałasia ŭ Anhlii movaju carkvy, administracyi i vyšejšych stanaŭ. Ale pastupova siarednija i drobnyja ziemleŭłaśniki z anhłasaksaŭ nabyvali ŭsio bolšuju vahu, u tym liku praz demahrafičnuju pieravahu. Zamiest panavańnia narmanafrancuzskaj movy pastupova składaŭsia «moŭny kampramis», naradžaŭsia linhvistyčny fienomien, jaki my siońnia nazyvajem anhlijskaj movaju. 60% jaje słoŭnikavaha fondu składajuć francuzskija słovy, choć pa častotnaści ŭžyvańnia hiermanskaja leksika anhłasaksonskich prodkaŭ anhličanaŭ pieravažaje.
Ja nie vialiki prychilnik vytłumačeńnia historyi praź mietad anałohij. Ale zbočyŭ na hety šlach, kab pakazać, što biełaruski prykład etničnaj historyi mała što nie ŭnikalny, ale i nie źjaŭlajecca samym składanym. Prablema — u pračytańni hetaha histaryčnaha dośviedu i jaho interpretacyi.
Pakul u Biełarusi siarod humanitaryjaŭ panuje prymardyjalizm. Hetaja kancepcyja razhladaje etnas jak pieršapačatkovaje i niaźmiennaje abjadnańnie ludziej «pa kryvi», śćviardžaje, što ŭ taho ci inšaha naroda zachoŭvajucca stabilnyja charaktarystyki etničnaści.Najčaściej takim etničnym jadrom u našaj historyi akreślivajecca «Ruś» — z usim jaje kompleksam relihijnakulturnych prykmietaŭ. I hetaja «rusinskaja» tradycyja, sapraŭdy, vielmi hłybokaja ŭ kulturnaj historyi Biełarusi. Ale časta zabyvajuć, što i sama «ruskaść» była vybudavanaja na abšarach Uschodniaj Jeŭropy skandynaŭskaj elitaj z dapamohaj impartavanych ź Vizantyi i Bałkanaŭ kulturnych kompleksaŭ. Viadoma, u ChIV—XVI stst. heta była ŭžo ŭkaranionaja na našych ziemlach tradycyja, jakaja istotna roźniłasia ad maskoŭskaj, ale łučyła biełaruskija ziemli z Ukrainaj.
Viartajemsia da prablemy — što rabić z «Litvoj», ładny kavałak jakoj znachodziŭsia na terytoryi sučasnaj Biełarusi? Ale bolš važnaje toje, što mienavita ź Litvoj źviazanaja cełaja płojma kulturnych impulsaŭ i transfarmacyj, što paŭpłyvali na Ruś i spryčynilisia da farmavańnia samoj Biełarusi.
U supraćvahu maim vykładkam možna skazać, što, u adroźnieńnie ad francuzskich i brytanskich madelaŭ farmavańnia etnasu, na spadčynu Litvy majecca i inšy pretendent — sučasnaja Litoŭskaja Respublika. Što ž, i hety prykład nie ŭnikalny. Frankskaja impieryja Karła Vialikaha padzialiłasia, daŭšy pačatak trom sučasnym nacyjam-dziaržavam — Francyi, Hiermanii i Italii. Saksonija ž, z terytoryi jakoj saksy pierasialalisia ŭ Brytaniju, doŭhi čas isnavała ŭ Jeŭropie jak suvierennaja dziaržava ŭ ramkach Śviatoj Rymskaj impieryi niamieckaj nacyi.
Ale, praŭda, jość adzin sapraŭdy surjozny kontrarhumient da našych razvahaŭ pra «Litvu» i «Ruś».Kulturnyja dyfuzii «Litvy» i «Rusi» adbyvalisia paźniej, čym padobnyja francuzskija ci brytanskija: u poźnim Siaredniavieččy. A vyniki hetych pracesaŭ užo ŭ rańnim Novym časie (XVI—XVIII stst.) usprymajucca jak zusim aktualnyja — i siońnia na staronkach biełaruskich vydańniaŭ nie ścichajuć sprečki pra dziaržaŭnyja i relihijnyja unii, pra relihijnyja kanviersii elit, pra paŭstavańnie i los nacyjanalnych moŭ... Dy i piśmovych śviedčańniaŭ, u tym liku i palemičnych, hetyja źjavy epochi knihadrukavańnia pakinuli značna bolš. Mienšy pramiežak času i pazastały prysmak palemiki aktualizujuć u śviadomaści padziei čatyrochsothadovaj daŭniny i stvarajuć uradlivuju hlebu dla śpiekulacyj na histaryčnyja temy. Uvohule, heta instrumientalnaść histaryčnaj viedy jość admietnaściu histaryčnaj śviadomaści našaha rehijona Jeŭropy.
Padobnyja supiarečnaści etničnaha cieła vydatna razumieli aŭtary prajekta biełaruskaj nacyi XIX — pačatku XX stst. Zrešty, jany nie prosta razumieli prablemy składańnia hetaj mazaiki.Peŭnaja padzielenaść — kanfiesijnaja, šryftavaja (pamiž łacinkaj i kirylicaj), palityčnaja — była ich štodzionnaj kulturnaj praktykaj. Złučyŭšy «Litvu» i «Ruś», pryznaŭšy, što heta i jość našaja nacyjanalnaja historyja, pratahanisty Biełarusi palityčnuju prablemu pieraŭtvaryli ŭ kulturny patencyjał. I hetaja dziejnaść «stvaralnikaŭ» (pačynalnikaŭ) Biełarusi kładziecca ŭ rečyšča kanstruktyvizmu — sučasnaha razumieńnia teoryi etnasaŭ, procilehłaha prymardyjalizmu. Pavodle kanstruktyvistaŭ, etnas nie jość pieršapačatkovaj dadzienaściu. Etničnaść «kanstrujujecca» samimi ludźmi ŭ pracesie ich tvorčaj sacyjalnaj dziejnaści — pastajanna paćviardžajecca ci pierahladajecca, pierabudoŭvajecca.
Možna peŭna śćviardžać adno pałažeńnie — sam fakt haračych dyskusij na temu «Litvy» i «Rusi» śviedčyć, što biełaruskaja historyja poźniaha Siaredniaviečča i rańniaha Novaha času moža być zrazumietaja tolki jak uzajemadziejańnie hetych dvuch faktaraŭ. Prybiary adzin ź ich — i biełaruskaja historyja budzie zusim inšaj. Faktyčna, jana rassyplecca.
