Падарунак да Дня пісьменства, або Вяртанне Отана Гедэмана

Адзін журналіст, пасміхаючыся, нядаўна сказаў мне, што пэўныя глыбоцкія чыноўнікі перад Днём беларускага пісьменства перакваліфікаваліся ў гісторыкаў і занятыя цяпер стварэннем опусаў.

Што ж, дай Бог. Толькі б не пайшлі яны па шляху сваіх калег — ганцавіцкіх чыноўнікаў, якія летась да Дня пісьменства выпусцілі кніжку аб праваслаўных храмах раёна, а аўтарства яе прыпісалі аж двум аддзелам райвыканкама. З другога боку, я больш чым упэўнены, што чыноўнікі, пішучы пра мінуўшчыну Глыбокага, не ўтруць нос Отану Гедэману. Наадварот, будуць спісваць у яго.

Отан Гедэман?

Быў у міжваенны час такі даследчык. Генадзь Каханоўскі назваў яго (у другім томе Энцыклапедыі гісторыі Беларусі) беларускім гісторыкам, краязнаўцам, прыродазнаўцам і педагогам.

Думаецца, гэта памылка.

Otton Hedemann, сын дацкага немца, інжынера-меліяратара Магнуса Гедэмана, які прыехаў на заробкі ў Расійскую імперыю, і тутэйшай полькі Ядвігі Андрэеўскай (не Анджэеўскай!), народжаны ў Рэчыцкім павеце, Отан Гедэман да канца свайго жыцця пачуваўся палякам і быў польскім патрыётам-рамантыкам.

Трапіўшы ў 1935 годзе першы раз у Глыбокае, гісторык прысутнічаў там на жалобнай імшы з прычыны смерці маршала Юзафа Пілсудскага — стваральніка і магільшчыка Польскай Рэспублікі.

У беларускім горадзе Глыбокае Гедэман перажывае прыліў патрыятычных пачуццяў: «Бог і Айчына!». За чатыры гады да верасня 1939 года ён, як відаць, не прадчуваў канца Польскай Рэспублікі — хворай на шавінізм, ксенафобію, пыху, разадранай унутранымі супярэчнасцямі, эканамічна і тэхнічна адсталай.

Зрэшты, О. Гедэман тут не выключэнне. Яго выключнасць у тым, што ён закахаўся ў той край, у якім жыў, — у гістарычную Віленшчыну (дакладней, ва ўсходнюю частку яе), — вывучаў яго мінуўшчыну і пісаў пра яго кнігі. Няхай сабе ён глядзеў на край праз польскую прызму, для нас маюць каштоўнасць не ідэалагемы, не забабоны, а тыя аб’ектыўныя факты, звесткі, якія здабыў і апублікаваў даследчык.

Можна канстатаваць факт:

сёлета творчая спадчына О. Гедэмана ў значнай меры вярнулася і — больш за тое — збеларушчылася, бо чатыры ягоныя кнігі выйшлі на нашай мове.

Сем гадоў таму я пісаў пра тое, што Паставы — адзін зь нямногіх раённых гарадоў Беларусі, у якім ёсць неказённы культурны асяродак і ў якім ствараюцца духоўныя каштоўнасці. Пісаў пра тамтэйшых краязнаўцаў і кнігі, якія яны выпусцілі. Пісаў і аб краязнаўчым часопісе «Нашы карані». Часопіс вось ужо каторы год не выходзіць. Прычынай таму не гэтак брак сродкаў, як палітычныя абставіны. У нас у краіне лаяльнасць да рэжыму выражаецца ў адмове ад самадзейнасці, г. зн. ад дзейнасці, не санкцыяванай уладамі. А паколькі цяперашняя ўлада і беларуская культура — рэчы цяжкасумяшчальныя, дык некаторыя аўтары «Нашых каранёў» змушаныя былі спыніць супрацоўніцтва з часопісам толькі таму, што яго выданне не санкцыявана ўладамі. Аднак гэта не азначае, што праца пастаўскіх краязнаўцаў спыняецца.

На гэты раз краязнаўцы Міхал Гіль і Уладзіслаў Ляскоўскі вырашылі паказаць дасягненні міжваеннага краязнаўства, якое, што ні кажы, мела «пад палякамі» пэўныя і не абы-якія дасягненні. І яны звярнуліся да спадчыны О. Гедэмана.

Сёлета М. Гіль і У. Ляскоўскі пераклалі і выдалі ў бібліятэцы часопіса «Нашы карані» чатыры кніжкі польскага краязнаўца і гісторыка: гістарычны нарыс «Глыбокае», «Друя — магдэбурскі горад», «Даўнія пушчы і воды» (гаворка ў даследаванні не толькі аб прыродных багаццях усходняе часткі гістарычнай Віленшчыны, але і пра такія заняткі і промыслы, як выраб паташу, клёпак, бэлек і мачтаў (вядома ж, і на экспарт), паляванне, бортніцтва і рыбалоўства), а таксама пра «Валерыянаўскія школы айцоў піяраў лужэцкіх» — галоўным чынам пра школу у Лужках (націск на першым складзе) былога Дзісенскага павета.

Нельга сказаць, што ўсе чатыры кніжкі О. Гедэмана ў перакладзе на беларускую мову атрымаліся аднолькава якаснымі. Міхалу Гілю (і я казаў яму пра гэта), перш чым аддаць у друк кніжку аб Друі, трэба было паказаць яе гісторыку, бо нельга называць засядацелямі тых, каго ў нашых магдэбурскіх гарадах называлі лаўнікамі. Ёсць у перакладзе і іншыя тэрміналагічныя недакладнасці.

Не пашкодзіла б паказаць пераклад і добраму філолагу, каб той «пахадзіў» як стыльрэдактар. Добрая рэдактура не пашкодзіла б і кнізе пра лужэцкіх піяраў.

І ўсё ж не менш, а больш важна адзначыць тое, што кніжкі О. Гедэмана ў перакладзе на беларускую выйшлі ў год, калі Дзень беларускага пісьменства будзе адзначацца ў Глыбокім — у горадзе, гісторыю якога даследаваў польскі краязнаўца.

Да перакладу кнігі «Глыбокае: гістарычны нарыс» цяжка прад’явіць нейкія істотныя прэтэнзіі. Сама ж кніжка і праз 77 год пасля яе першапублікацыі застаецца найбольш каштоўным даследаваннем гісторыі Глыбокага. Упэўнены: глыбоцкім чыноўнікам, якія вырашылі перакваліфікавацца ў гісторыкаў, абысці і аб’ехаць гэтую працу О. Гедэмана не ўдасца.

Хіба што яны будуць пісаць пра савецкае Глыбокае… Тое самае можна загадзя сказаць і аб браслаўскіх чыноўніках, калі яны таксама надумаюцца пераваліфікавацца ў гісторыкаў ды пісаць аб Друі.

Застаецца пашкадаваць, што гістарычны нарыс Отана Гедэмана «Глыбокае» ўбачыў свет не ў друкарні з якасным абсталяваннем, а выйшаў самвыдатам накладам усяго 200 асобнікаў.

Выдадзеная на высокім паліграфічным узроўні, гэтая кніга — сама па сабе добры падарунак да Дня пісьменства — зрабіла б гонар яе друкарам. Але такія нашы культурна-палітычныя рэаліі…

Гедэман О. Глыбокае. Гістарычны нарыс / пераклад з пол. М. Гіля. — Глыбокае; Паставы, 2012. — 60 с. (Бібліятэка часопіса «Нашы карані»)

Гедэман О. Друя — магдэбурскі горад / пераклад з пол. М. Гіля. — Паставы, 2012. — 104 с. (Бібліятэка часопіса «Нашы карані»)

Гедэман О. Даўнія пушчы і воды / пераклад з пол. М. Гіля. — Паставы, 2012. — 96 с. (Бібліятэка часопіса «Нашы карані»)

Гедэман О. Валерыянаўскія школы айцоў піяраў лужэцкіх / пераклад з пол. У. Ляскоўскага. — Паставы, 2012. — 92 с. (Бібліятэка часопіса «Нашы карані»)

Анатоль Сідарэвіч

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй
ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару
«Нашай Нівы» ў ТГ