Pobač z raźviedčykam
Biełaruski movaznaŭca Fiodar Jankoŭski ŭ vajnu ŭznačalvaŭ raźviedku HRU ŭ Minskim, Zasłaŭskim i Radaškovickim rajonach. Mnohija jahonyja pryznańni i vykazvańni zhadvajucca ŭ hetyja dni. Piša Anatol Sidarevič.
Biełaruski movaznaŭca Fiodar Jankoŭski ŭ vajnu ŭznačalvaŭ raźviedku HRU ŭ Minskim, Zasłaŭskim i Radaškovickim rajonach. Mnohija jahonyja pryznańni i vykazvańni zhadvajucca ŭ hetyja dni. Piša Anatol Sidarevič.
28 lutaha ja spačatku byŭ pryjemna ŭražany zajavaj Alesia Michaleviča, a potym dobra paśmiajaŭsia, pračytaŭšy kamientar Aleha Ałkajeva. U hetym kamientary mianie naśmiašyŭ nastupny pasaž: «Upeŭnieny, što supracoŭniki, jakija pracavali z eks-kandydatam u prezidenty, praduhledzieli mahčymaść «raskajańnia» novaśpiečanaha ahienta… Liču, što mienavita faktar nastupnaha «raskajańnia» i byŭ hałoŭnaj metaj «viarboŭki».
Nie razumieju, navošta śpiecsłužbie spatrebiłasia «nastupnaje raskajańnie». Pa-mojmu, ź Michalevičam HB jaŭna prakałołasia, bo ni śpiecsłužba, ni karparacyja, jakaja ŭtrymlivaje ŭładu, ad taho, što eks-kandydat davioŭ da viedama šyrokaj hramadskaści, nijakaj vyhady nie zajmieła.
My viedajem nie adnaho zavierbavanaha ci kandydata ŭ sieksoty, jaki publična admoviŭsia ad supracoŭnictva z HB. Dastatkova nazvać imiony paetaŭ Alesia Jemialjanava i Słavamira Adamoviča.
Śpiecsłužby prakołvajucca i sa štatnymi supracoŭnikami. Dziasiatki savieckich raźviedčykaŭ i kontrraźviedčykaŭ i z KHB, i z HRU pierajšli «na toj bok». Hienierał Aleh Kałuhin, pałkoŭnik Aleh Hardzijeŭski, Viktar Razun (jon ža viadomy aŭtar Viktar Suvoraŭ)... A ź imi ž pracavali, da siomaha kalena praviarali radavod: ci niama svajakoŭ za miažoju, ci nie słužyli ŭ Dzianikina i baćki Machno dziady-pradziedy, ci nie naležaŭ dzied da trackistaŭ, a dziedaŭ brat — da pravych uchilistaŭ... I ŭsio roŭna byli «osiečki», «niedosmotry», «upuŝienija». A pra toje, nakolki dyskvalifikavałasia HB u najnoŭšy čas, kaža letašniaja masavaja vysyłka rasiejskich «kratoŭ» sa Złučanych Štataŭ.
Zrešty, i raniejšyja prakoły, i ciapierašniaja durata rasiejskaj i biełaruskaj HB u niemałoj stupieni tłumačycca pačućciom biespakaranaści, usiodazvolenaści. Pra hetuju duratu ja nasłuchaŭsia ŭžo ŭ 1980-ja.
Staviŭ žučok i zabyŭsia akulary
Nikoli nie zabudu, jak razmaŭlaŭ pa telefonie i raptam pačuŭ hołas treciaha čałavieka — znajomca, jaki jakraz mnie telefanavaŭ. My paspačuvali «tavaryšču majoru», što ŭ jaho takaja pahanaja technika.
Pačuŭšy hetuju historyju, Lavon Barščeŭski raspavioŭ svaju. Hutaračy pa telefonie ź Zianonam Paźniakom, jon pačuŭ hołas treciaha dziejača BNF. Tak, dziakujučy «tavaryšču majoru», try siabry kiraŭnictva BNF praviali naradu.
Abo historyja pra toje, jak chłopiec z «kantory», pastaviŭšy «žučok» u telefon hienierała Paŭła Kazłoŭskaha, zabyŭsia pry tym telefonie svaje akulary...
U narmalnaj dziaržavie za takija štučki «kampietentnyja orhany» apraŭdvalisia b u parłamiencie, ich načalstva było b zhańbavanaje ŭ druku...
U narmalnaj dziaržavie, ale nie ŭ nas.
Adzin moj znajomy raźviedčyk, hrušnik, škadavaŭ, što ŭ dačynieńni da hebistaŭ nie dziejničajuć zakony vajennaha času.
Ci isnuje nastaŭnik Sidarevič
...Hetaja historyja pačałasia ŭ 1980-m. Mo ŭ listapadzie ci ŭ śniežni ja pryjechaŭ u Minsk i zajšoŭ u «LiM». Ledź začynilisia za mnoju ŭvachodnyja dźviery, jak ź limaŭskaha kalidora vyjšaŭ Mikoła Hil sa žmutom papieraŭ. Jon, biez sumnievaŭ, kiravaŭsia ŭ mašynnaje biuro z adredahavanymi, h. zn. pakremzanymi, tekstami. Ubačyŭšy mianie, Mikoła pazdaroŭkaŭsia i huknuŭ u hłybiniu kalidora:
— Dzie Fiodar Michajłavič? Sidarevič pryjšoŭ.
Praź jakuju chvilinu z taho ž kalidora ŭ viestybiul pavolnaju (ja b skazaŭ aściarožlivaju) stupoju vyjšaŭ nievysoki čałaviek...
Tak adbyłosia majo znajomstva z raźviedčykam, siabram byłych partyzanaŭ Alesia Adamoviča, Janki Bryla, Uładzimira Kaleśnika, fiłosafa Mikałaja Krukoŭskaha...
Raźviedčyku vielmi rupiła pierakanacca, što ja isnuju nasamreč, što Anatol Sidarevič — nie mistyfikacyja, nie psieŭdanim.
Reč u tym, što ŭ kancy kastryčnika 1980-ha ja nadrukavaŭ u «LiMie» vodhuk na padručnik biełaruskaj litaratury dla VIII kłasa. Padručnik, a dakładniej jaho aŭtary — Vasil Ivašyn dy Michaś Łazaruk, — byli vyłučanyja na atrymańnie Dziaržaŭnaj premii BSSR u halinie navuki i techniki. Pra charaktar majho vodhuku možna mierkavać pa adnym jaho zahałoŭku — «Vymahaje ŭdaskanaleńnia». Vasil Ivašyn byŭ pierakanany, što nijakaha nastaŭnika Sidareviča niama, a kali i jość, dyk niechta napisaŭ za jaho. Hety «niechta», nie vyklučana, pracavaŭ u Instytucie litaratury Akademii navuk, bo tam pracavaŭ i aŭtar raniej nadrukavanaj recenzii na padručnik Uładzimir Hniłamiodaŭ, jaki taksama «nakidaŭ» zaŭvah. Raźviedčyk ža, sam ciapier prafiesar i doktar navuk, vyrašyŭ vyviedać usio daskanała. I tak zdaryłasia, što na łaŭca i źvier prybieh. Byvaje ž takoje!..
Parukaŭšysia sa mnoju, raźviedčyk pierš-napierš pravieryŭ infarmacyju, atrymanuju ŭ «LiMie», i papytaŭsia, kim i dzie ja pracuju. Kali pačutaje ad limaŭcaŭ i ad mianie supała, pačaŭ kapać hłybiej.
U tuju chvilinu ja nie viedaŭ, što pierada mnoju raźviedčyk.
Pra heta i pra inšaje (naprykład, pra toje, adkul u jaho takaja aściarožlivaja stupa) ja daviedvaŭsia paźniej z apaviadańniaŭ jahonych siabroŭ, i navat paśla jahonaj śmierci, kali, pracujučy ŭ «Krynicy», braŭ udzieł u padrychtoŭcy 51-ha numara časopisa, pryśviečanaha jahonaj postaci. A tady, u 1980-m, ja viedaŭ, što hety nievysoki čałaviek z hustymi bryvami, jaki ŭvažliva hladzić mnie ŭ tvar, — fiłołah, doktar navuk, prafiesar. Jaho knižku prykazak i prymavak ja čytaŭ jašče ŭ 8-m ci to ŭ 9-m kłasie.
«Fiodar Michajłavič zrobić lepš»
Raźviedčyk zastaŭsia zadavoleny razmovaju. Ciapier jon moh skazać Ivašynu i Łazaruku, što taki nastaŭnik isnuje nasamreč i što jon sam napisaŭ vodhuk na padručnik.
U 1981-m ja staŭ štatnym supracoŭnikam «LiMa». Nie skažu, što sustrakaŭsia z raźviedčykam časta. Zdaroŭje ŭ jaho, pažyłoha čałavieka, da taho ž invalida Zimovaje (to bok saviecka-finskaje) vajny, było nie nadta kab dobraje. Aproč taho, jon byŭ čałaviek zaniaty (kafiedra, lekcyi, recenzii, knihi...), tamu nie chadziŭ biez patreby ŭ redakcyi, nie ŭčaščaŭ na roznyja imprezy.
A jašče raźviedčyk byŭ pracaholikam. Aleś Adamovič apaviadaŭ mnie, jak jon adnaho razu mižvoli naškodziŭ svajmu siabru. Jon staŭ śviedkam razmovy supracoŭnikaŭ Instytuta movaznaŭstva. U tych byŭ kłopat: jak padrychtavać i vydać niejki słoŭnik. Adamovič, pačuŭšy heta, uziaŭ i ščyra skazaŭ im:
— Chłopcy, dajcie Fiodaru Michajłaviču, jon adzin za vas zrobić hetuju pracu, i zrobić lepš.
Paśla Aleś Michajłavič pryznaŭsia:
— Skazaŭ i nie padumaŭ, što heta na škodu Fiodaru. Jany ž, instytuckija, i tak jaho nie lubiać...
Savieckaja ŭłada vychavała palicajaŭ
Jak ja zrazumieŭ, raźviedčyka ź pieršaha znajomstva zadavoliła ŭžo toje, što ja — z Zachodniaj Biełarusi. Da Zachodniaj Biełarusi ŭ jaho byŭ santymient. U vajnu jon, vypusknik Minskaha nastaŭnickaha instytuta, uznačalvaŭ raźviedku HRU ŭ Minskim, Zasłaŭskim i Radaškovickim rajonach.
Pracujučy na HRU, jon pierakanaŭsia ŭ zhubnaści balšavickaj palityki. Nackoŭvajučy ŭ mižvajenny čas adnych ludziej na druhich, ułada padrychtavała tych, chto padčas akupacyi pisaŭ danosy ŭ SD i ŭ palicyju. Dyj kadry palicyi ŭ značnaj miery taksama padrychtavała balšavickaja ŭłada, bo ŭ palicyju pieršyja pajšli mužčyny, pakryŭdžanyja hetaju ŭładaju. Vandrujučy pa ŭschodniebiełarusich rajonach, raźviedčyk zaŭsiody staraŭsia nanač trapić u zachodniebiełaruski — Radaškovicki. Bo, kazaŭ mnie, ludzi tam byli jašče nie razbeščanyja: nie navučylisia ŭdavać (mienavita ŭdavać, a nie vydavać) svaich susiedziaŭ i blizkich. Musić, dziela hetaj simpatyi pa vajnie raźviedčyk pajšoŭ vučycca ŭ Hrodzienski piedahahičny instytut.
Taja razmova pra danosčykaŭ i kadry palicyi adbyłasia padčas abmienu dumkami pra«Znak biady» Vasila Bykava. U ramanie vyviedzieny zapaminalnyja vobrazy palicajaŭ Huža (pakryŭdžany) i Kałandzionka (davajenny danosčyk-sielkar). A jašče ŭ palicyju ŭ niemałoj kolkaści išli byłyja supracoŭniki NKVD. Heta patałohija takaja: u indyvida, nie zdolnaha da stvaralnaj pracy, jość patreba ŭzvyšacca nad inšymi, majučy zbroju ŭ rukach. I hetaha indyvida mienš za ŭsio cikavić, kamu jon słužyć: aby zbroja, aby ŭłada.
Vybar słovaŭ
Mabyć, atrymaŭšy infarmacyju pra mianie ad svaich siabroŭ-partyzanaŭ, raźviedčyk byŭ u razmovach davoli ščyry. Mo ŭ ho-dzie 1985-m my išli ź im z Doma litaratara na Niamihu. U razmovie dajšli i da nacyjanalnaj palityki balšavickaj partyi. I ja pačuŭ ad kamunista takoje, što nie kožny biespartyjny moh skazać. Što balšaviki pieraŭzyšli ŭsich impieryjalistaŭ padstupnaściu i žorstkaściu.
Tady jašče nichto nie havaryŭ uhołas pra vysialeńnie niemcaŭ Pavołža, krymskich tataraŭ dy inšych narodaŭ... Ja inšy raz dumaju: mo i dobra, što raźviedčyk nie dažyŭ da času, kali były jahony tavaryš pa partyi, biełarus, staŭšy na čale Biełarusi, na ŭvieś śviet źniasłaviŭ biełaruskuju movu? Dla raźviedčyka, jaki viedaŭ skarby rodnaje movy, heta było b jak nož u serca.
Ja nie kažu pra akuratnaść hetaha čałavieka. Daśledčyk, jaki pavinien byŭ vieści kartateki, raskładvać usio pavodle peŭnych pryncypaŭ, padstavaŭ dla dzialeńnia, jon nie dasiahnuŭ by pośpiechaŭ u svajoj dziejnaści, kali b nie byŭ na-dzieleny analityčnym myśleńniem, zdolnaściu pracavać mietadyčna. Musić, hetyja jaho jakaści zaŭvažyli tyja, chto ŭziaŭ jaho ŭ raźviedku. Hetamu čałavieku ciažka było tryvać razbersanaść u pracy inšych.
Za im sačyli, jaho padsłuchoŭvali. A kaho z bolš-mienš prykmietnych dziejačaŭ nie padsłuchoŭvali? Darma, što pierabudova! HB pracavała. Tut i toje treba mieć na ŭvazie, što HRU zaŭsiody supierničała z NKVD—KHB. Pra sutyčki vajskovaj raźviedki i ludziej Bieryi—Canavy na akupavanaj niemcami terytoryi, zdajecca, jašče nichto nie pisaŭ, a sutyčki byli. I voś adnojčy raźviedčyka «prarvała». Sutyknuŭšysia čarhovy raz z tapornaj rabotaju hebisckich telefonnych słuchačoŭ, jon znajšoŭ patrebny numar i pazvaniŭ u dom pad bielviederam. Adrekamiendavaŭšysia, vykłaŭšy sutnaść spravy i pačuŭšy, što jaho surazmoŭca viarzie abrakadabru, raźviedčyk skazaŭ hebistu:
— Kali b vy trapilisia mnie ŭ čas vajny, ja vas za takuju rabotu pastaviŭ by da ścienki.
Mo trochi nie taki paradak słoŭ u skazie byŭ, ale skaz mianie ŭraziŭ. Nie čakaŭ jaho z vusnaŭ razvažlivaha, akuratnaha ŭ vybary słovaŭ prafiesara Fiodara Michajłaviča Jankoŭskaha. Raz jon vybraŭ takija słovy — značyć, dastali.
