Sakrety zboru miodu dzikich pčoł zaŭsiody pieradavalisia ad baćki da syna. Siońnia ŭ Biełarusi zastajecca try sotni takich utajamničanych
U bortnikaŭ była svaja terminałohija i navat svajo piśmo — «bortnaje znamia». Usio heta zachavałasia. A jašče ŭ sučasnaha pakaleńnia tradycyjnych pčalaroŭ dadałasia fiłasofija: žyćcio ŭ harmonii ź lesam, z pryrodaj.
Bortnik dastaje ścielnik ź miodam z kałody i kładzie ŭ łaźbień. Lelčycki rajon
Tradycyjnaje bortnictva Paleśsia i Padlašša ŭ 2021 hodzie trapiła ŭ Śpis niemateryjalnaj spadčyny JUNIESKA.
Bortnik na lezivie. Hraviura XIX stahodździa.
Vybar stojła
Bortnaje dreva daŭniej mieła svaju nazvu. Jaho nazyvali stojła, stajlina. Lasny chutar Stojły ŭ Pružanskim rajonie, dzie žyŭ narodny skulptar Mikałaj Tarasiuk, musić, taksama atrymaŭ nazvu ad takich dreŭ. Dzikija pčoły sialilisia na vysokich starych drevach z dupłami.
Z časam ludzi prydumali vydzioŭbvać borci dla pčoł, kab rai siadali bližej da sieliščaŭ. Drevy šukali toŭstyja, kučaravyja, najlepš — sasnu ci dub, mahli być lipa i asina, ale tolki nie jełka. U jełki draŭnina smalistaja i kołkaja. Da taho ž u niekatorych rehijonach Paleśsia jełka ličycca «śviatym drevam». Pčołam treba, kab niepadalok była vada (pić) i kab pobač nie było vialikaha murašnika, bo murašy kraduć miod.
Na zacišnym i soniečnym boku na vyšyni 4—15 m nad ziamloj rabili vuzkuju prastakutnuju adtulinu (doŭžnia, vieka, łaziejka), praź jakuju vysiakali piešniaj kamoru borci. Doŭžniu zakryvali dubovym bruskom i dadatkova prykryvali dubovaj doškaj (śniet, śniot). Pobač sa śnietam śvidravali latok — adtulinu dla ŭvachodu i vychadu pčołaŭ.
Padmiatańnie i tvareńnie
Kalandar bortnika pačynajecca ź viasny.
Ad sakavika da Mikoły Viesnavoha (22 maja, da paciapleńnia apošnich dziesiacihodździaŭ paśla hetaha dnia ŭ Biełarusi zvyčajna byli niemahčymyja zamarazki) naležyć padrychtavać borci da siezonu: zrabić padmiatańnie i tvareńnie. Z usim ryštunkam bortnik rušyć da svajho dreva i najpierš ahladaje, ci latajuć pčoły. Kali pčoły latajuć i nie bačna vialikich paškodžańniaŭ, a samaje važnaje — bortnik adčuvaje, što turbavać ich nie varta, asnoŭnaja praca na tym i zakančvajecca. Zastajecca dahledzieć miaścinu vakoł — i lepš tak, kab pčoły ciabie nie zaŭvažyli.
Michaił, spadčynny bortnik ź Lelčyckaha rajona, hladzić pčoły
I tolki kali pčoł nie vidać, bortnik dastaje prychavanuju pobač z vosieni astrovu i zabirajecca na dreva, na samy vierch. Macuje leziva i spuskajecca da borci. Tut pierš stukaje: moža, azavucca? Kali cicha — naležyć adčynić śniet i doŭžniu i pahladzieć. Byvaje, što tolki adkryŭšy borć, ubačyš pčołak, u takim razie zabiareš staryja soty, pačyściš śmiećcie — i spuskajsia.
Astrova (astroŭ) — žerdka z chvoi abo duba ź niedasiečanymi halinami, jakija vykarystoŭvali jak prystupki.
Pustuju borć najpierš čyściać ad śmiećcia, vymierłych pčoł i łatajuć dzirki: šmat škody mohuć narabić žaŭna (čorny dziacieł) i kunica. I tolki paśla hetaha možna tvaryć — stvarać pryvabnyja ŭmovy, kab prylacieŭ i pasialiŭsia roj. Dla hetaha kamoru borci nacirajuć travoj bahunom, pakidajuć usiaredzinie pučki bahunu, a taksama vaskadaviny i soty ź miodam. U śniet utyrkajuć karotkija halinki bahunu, krušyny, biarozy i volchi, pakul uvieś jon nie stanie zialonym.
Bahun (Ledum palustre) — bałotnaja trava z vyraznym durmannym pacham, jakaja vykarystoŭvajecca dla adstrašvańnia parazitaŭ u chlavach i pčalarstvie.
I dla bortnika, i dla lesu važna, kab u borci pasialiŭsia roj. Dziela hetaha ŭźnikali abrady: pieršy miod kaštavali, kaniečnie, siedziačy, «kab pčoły siadali». Uviesnu, padčas tvareńnia, pad drevam rasściłajuć ručnik i kładuć na jaho chleb. Les, ludziej niama, ale raptam chto nabrydzie, treba być hatovym pačastavać jaho chlebam i miodam.
Tradycyjny «abrok» bortnika padčas pracy z pčołami, Lelčycki rajon.
Paśla ŭsich viesnavych rabot bortnik tolki zdalok naziraŭ za dzikimi pčołami, nie tryvožyŭ ich biez pryčyny. Uletku, jak i zimoj, tolki vyrablali kałody na nastupny hod i vyciskali letašni vosk.
Nastupnym razam bortnik padymaŭsia da pčoł tolki ŭ kancy vieraśnia — pačatku kastryčnika. Pryčym kali roj sieŭ tolki sioleta, jaho nie čapajuć 2—3 hady. Dla raboty ž ź vialikimi siemjami raspalvajuć dymar, napchaŭšy jaho truchlavaj biarozaj (parachnom) abo asobym hrybam, jaki raście na starych drevach. Ad dymu pčoły stanoviacca sonnymi i mieniej kusajuć. Ale złoŭžyvać im nielha: kali pčoły nadta ahresiŭnyja, dobry bortnik prosta pakinie ich u spakoi.
Užo adkryŭšy borć i padhledzieŭšy pčoł, bortnik nadziavaje kapialuš ź sietkaj i admiaraje, kolki miodu možna zabrać, prykłaŭšy dałoń da vierchniaha kraju doŭžy: usio, što nižej, — jahonaje. Uvieś miod zabirajuć tolki ŭ tym vypadku, kali pčoły ź niejkaj pryčyny kinuli vulej.
Zdarałasia tak, što pčoły nie nazapasili dosyć miodu, i bortnik bačyŭ, što siamja, najchutčej, zahinie ad hoładu. Choć heta nadzvyčaj sumna, u hetym vypadku jon ničoha nie rabiŭ: fiłasofija bortnictva zabaraniała ŭmiešvacca ŭ pryrodnyja paradki. U pramysłovym pčalarstvie tak nie robiać — pčoł u hałodnyja hady padkormlivajuć.
Pčołki na sotach
Zakon i zvyčaj
Užo ŭ zborniku staražytnaruskich pravavych normaŭ «Ruskaja praŭda» (XI stahodździe), pryniatym pry Jarasłavie Mudrym, synie Uładzimira i Rahniedy, źjavilisia artykuły, što rehulavali bortnuju dziejnaść: pra bortnaje dreva, pčału, pakarańni. Naprykład, kali b chto ŭčyniŭ złačynstva suprać pčoł i bortnictva, to musiŭ by płacić štraf 12 hryvień (suma, za jakuju možna było kupić 4 koniej, 6 karoŭ, 24 pčalinyja siamji).
Siamja pad bortnym drevam.
Nie abminali pčalinaha pytańnia i Statuty Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. U trecim jaho vydańni (1588 hoda) bortnictvu pryśviečana 7 artykułaŭ z 488. Za źniščeńnie bortnaha dreva štraf tady składaŭ 600 hrošaŭ, na jakija možna było kupić vała i troch baranoŭ abo 160 pudoŭ žyta.
Ale nie horš za dziaržaŭnyja zakony pčalaroŭ baraniła i zvyčajovaje prava. Z daŭnich časoŭ ličyłasia, što pčała — Božaja istota. Pakryŭdzić jaje, zabić — toje ž, što ŭčynić zło suprać čałavieka: taki ŭčynak adrazu vyklučaŭ złodzieja z hramady, staviŭ na im haniebnuju piačatku.
Na Paleśsi, kali zastavali złodzieja na drevie, to prybirali jamu astroŭ, pa jakim možna źleźci. Skačy tady z vyšyni — i tvajo ščaście, kali ničoha sabie nie złomiš.
Časam sa zładziejami raspraŭlalisia i bolš žorstka. U dakumientach zafiksavanyja i takija vypadki: kali łavili złosnaha raskradalnika miodu, u jaho vyciahvali z pupa kišku i pryčaplali jaje da dreva.
Miadovyja reki
U IX—XII stahodździach asnoŭnymi tavarami vyvazu z našych ziemlaŭ byli vosk i miod. Jany traplali ŭ krainy Zachodniaj Jeŭropy i Mižziemnamorja. A «miadovy viek» bortnictva pryjšoŭsia na XIV—XVI stahodździ. Tolki padumajcie: prybytkovaść zdabyčy miodu i vosku tady była ŭ 7—10 razoŭ bolšaja za vyvaz lesu!
Śviatlejšy miod — ź vierasu, a ciamniejšy — z krušyny.
Tak bortnictva ŭ VKŁ pieraŭtvaryłasia ŭ halinu dziaržaŭnaj haspadarki. Puščy stali pradpryjemstvami. U 1507 i 1508 hadach praz 5 asnoŭnych mytnych kamor było vyvieziena 66,1 tysiačy ton miodu ŭ sotach. Navat padarožniki adznačali: pa krai ciakuć miadovyja reki. Tolki zasielenych borciaŭ, miarkujuć jany, było bolš za miljon. Dla paraŭnańnia: siońnia na pasiekach Biełarusi naličvajuć 200 tysiač pčalinych rajoŭ.
Navat na kartušach staradaŭnich kartaŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha malujuć miod — i miadźviedziaŭ, što na jaho łasyja. Darečy, zaścierahčy pčoł ad miadźviedziaŭ i inšych škodnikaŭ: kunic, myšej, žaŭny, matyloŭ, murašak — musiŭ bortnik. Ad miadźviedziaŭ u ziamlu pad bortnym drevam zabivali vostryja štyry, dubovyja abo mietaličnyja (ospy). Taksama ładzili pastki nakštałt toj, što pakazana na karcie Ołaŭsa Mahnusa 1539 hoda.
Karta šviedskaha kartohrafa Ołaŭsa Mahnusa Carta Marina. 1539 hod. WIKIMEDIA COMMONS
Mabyć, u hety čas dla bolšaj efiektyŭnaści i raspaŭsiudziłasia kałoda (inšyja nazvy — korań, karaniok, karanik, daŭbiak, navaracień): štučnaje dupło ŭ kavałku stvała dreva, jakoje čałaviek sam viešaje na patrebnuju vyšyniu.
Adroźnivajuć dva vidy kałodavych vulloŭ: stajak i lažak (ležań). Pieršy ŭstaloŭvajecca prostastaŭna, druhi — paralelna albo pad vuhłom adnosna pavierchni ziamli. Zvyčajna kałody nie bolšyja za 2 mietry ŭ vyšyniu i nie mienšyja za 0,5 mietra ŭ dyjamietry.
Bortnaja sasna (stojła), kałoda na vyšyni 9 mietraŭ, Łojeŭski rajon.
Ciapier kałodu ŭściahvajuć na dreva z dapamohaj labiodki. A daŭniej vykarystoŭvali śpiecyjalnaje koła, da 2 mietraŭ dyjamietram, sa śpicami i doŭhaj stupicaj, na jakuju namotvali viaroŭki.
Borci i kałody, z pčołami i bieź ich, stali vykarystoŭvacca jak kaštoŭny abjekt abmienu. Try-čatyry borci z pčołami možna było pamianiać na kania abo karovu. Bortnaje dreva stała kaštoŭnym padarunkam i zajzdrosnym składnikam pasahu. Ale kali kałoda abo dreva z kałodaj nikomu nie było pieradadziena, a sam haspadar pamior, to takuju kałodu, zhodna sa zvyčajovym pravam, nielha ŭziać na svaje patreby, navat kali ŭ joj pčoły i miod. Nichto nie mieŭ prava ich dahladać, čapać. Urešcie pčoły źlatajuć, a kałoda psujecca.
Ryštunak bortnika: piešni, lazivy, kałoda, barty, ciosły, vosk, skura dla placieńnia ženi-laziva, łaźbieni, karabiec, dymar, maska, nož-miedarez, śviardzioły. Z takim «naboram» bortniki chodziać u les
Bortnyja znaki
Pakolki bortnyja drevy byli majomaściu, ich treba było paznačać i abierahać. Siońnia heta amal zabyta, a daŭniej vykarystoŭvali svajo ŭłasnaje piśmo — bortnaje znamia, abo klajno, — vysiakajučy jaho na drevie na ŭzroŭni vačej abo vyšej. Heta byli zasiečki siakieraj abo dołatam u vyhladzie kampazicyi rysak, trochkutnikaŭ i inšych fihur.
Dubu Mintusu z Homielščyny 500 hadoŭ. Na im addaŭna žyli pčoły. Było na im i bortnaje znamia.
Klajno jak znak prynaležnaści peŭnamu haspadaru stavili na kožnaje bortnaje dreva, a taksama na ryštunak bortnika: leziva, łaźbień i inš. Takija znaki stanavilisia admysłovym ułasnym podpisam na važnych dakumientach i zachavalisia ŭ sudovych knihach. A pakolki bortnyja drevy pieradavalisia ŭ spadčynu, to i znamiony pierachodzili ad baćki da synoŭ razam ź imi. Starejšy syn moh dadać u baćkava znamia niejki elemient abo karystacca im jak jość, a inšyja syny pavinny byli dapoŭnić spadčynny znak. Znamiony vialikich bortnych radoŭ byli składanymi, ale tym nie mienš bortniki viedali ich i mahli pračytać.
Znamia, klajno — majomasny znak bortnika, jaki stavicca na bortnym drevie abo ryštunku.
Bortnaje znamia taksama nakładała peŭnyja abaviazki na bortnika: prybirać śmiećcie, padhrabać travu, vysiakać chmyźniak i zaŭsiody kłapacicca, kab drevu rasłosia dobra i nichto jaho nie psavaŭ.
Bortnaje znamia było na 500-hadovym dubie Mintusie, što ŭ Homielskaj vobłaści. Jašče adno znamia zafiksavanaje na staroj saśnie na mohiłkach u Vilejcy, a inšaje, na kałodzie, zachoŭvajecca ŭ Muziei staražytnabiełaruskaj kultury ŭ Minsku.
Siońnia bortniki paznačajuć svaje kałody prościeńkimi kryžykami, a na drevie, jakoje nahledzieli pad borć, začesvajuć karu. Inšy bortnik, ubačyŭšy taki znak, viedaje, što dreva zaniataje.
Kali miod pierastaŭ karmić
Zaniepadała bortnictva pastupova.
Spačatku ad taho, što źmianšałasia płošča lasoŭ. Kolkaść nasielnictva rasła, čałaviectvu patrabavałasia bolej draŭniny, patašu, draŭnianaha vuhalu, pasiaŭnych płoščaŭ — i voś užo vysiečanyja jeŭrapiejskija lasy. U XVII stahodździ apošnija śviedčańni pra bortnictva hublajucca na terytoryi sučasnaj Hiermanii, u XVIII—XIX stahodździach źnikajuć apošnija nośbity tradycyj i praktyki bortnictva na terytoryi Polščy.
Leziva, abo žeń — viaroŭka daŭžynioj 20—30 mietraŭ z łavaj, na jakoj bortnik mościcca na drevie kala kałody abo borci. Viaroŭku plali z pałosak skury łasia abo karovy, a taksama ź piańki. Karotkaj viaroŭkaj z paŭkruhłym draŭlanym «kabłukom» — ležajoj — abvodzili stvoł dreva.
U XIX stahodździ paŭsiudna ŭ Jeŭropie (u tym liku na Biełarusi) pačałasia pramysłovaja vytvorčaść cukru — i heta stała druhim udaram pa bortnictvie. Miod pierastaŭ być asnoŭnaj krynicaj sałodkaha, popyt na jaho pamienšaŭ.
Spryčynilisia da zaniapadu bortnictva i praźmierna strohi kantrol za vykarystańniem lesu, i nieabhruntavana vysokija padatki.
U 1920—1930-ja hady lesam było pakryta tolki 20% płoščy Biełarusi (siońnia — kala 40%). Dalej — baraćba z pryvatnaj ułasnaściu, cisk na haspadaroŭ, što majuć šmat kałod. A paśla ŭžo tradycyi nie stała kamu pieradavać: adbyłasia ŭrbanizacyja, abiaźludnieli vioski.
A hałoŭnaje, pryjšli novyja technałohii, jakija dazvalali atrymlivać bolš miodu ź mienšymi vytratami času. Pčalary pierajšli na ramačnyja vulli, jakija dazvalali zajmacca pčalarstvam pry svaich siadzibach, mieć pčoł pad vokam.
Siońnia ŭ Biełarusi ŭ lasach staić kala 10 000 kałod (častka ź ich nie maje haspadaroŭ i nie absłuhoŭvajecca ŭžo na praciahu bolš jak 20—30 hadoŭ), tolki 1500—2000 ź ich zasieleny pčołami. A borciaŭ — na paradak mieniej.
Kałoda ŭ Dudzincach pad Barysavam, na razhalistaj lipie na ŭźlesku
Bortnicki promysieł zachavaŭsia ŭ asnoŭnym u Homielskaj i Bresckaj, a taksama Minskaj abłaściach, a siamiej, dzie jaho sakrety pieradajuć ad baćki da syna, i zusim mała.
300 bortnikaŭ
Ludzi, jakija praktykujuć bortny promysieł, abjadnanyja niapisanymi zakonami i pravami. Siońnia ŭ Biełarusi nie bolš za 300 bortnikaŭ, jakija zachavali pradziedaŭskija padychody i praktyki, abrady i prykmiety — uvieś niemateryjalny kantekst.
Bortnik vydzioŭbvaje borć, Łojeŭski rajon.
Daŭniej lasnomu pčalarstvu vučyli zmałku, praz dapamohu darosłym i nazirańnie za pracaj bortnika ŭ lesie. Adzin bortnik pracavać nie moža, u jaho pavinny być pamočniki ŭnizie. Zvyčajna heta chłopčyki, jakija pastupova avałodvajuć sakretami vyrabu kałod, vučacca tapić vosk i sukać śviečki, zasvojvajuć praviły pavodzin u lesie, nazirajuć za pčołami i słuchajuć apoviedy starejšych pra žyvioł, ptušak i nasiakomych, jakija lubiać miod. Kali ŭžo ŭzrost bortnika nie dazvalaje ŭźleźci na dreva, jon sastupaje miesca maładomu pierajemniku tradycyi i pačynaje vykonvać funkcyi pamočnika i nastaŭnika — tak promysieł pieradajecca z pakaleńnia ŭ pakaleńnie.
Achova ad murašak: abkorany kamiel zmazvajuć dziohciem abo sadovym varam.
Navyki vyrabu pryład ci kałod/borciej možna pieradać dosyć chutka, a voś ahulnyja viedy i tradycyi farmirujucca dziesiacihodździami. Ty ŭžyvaješsia ŭ ich — abo nie ŭžyvaješsia.
