Znojdzienaje FOTA samaha epatažnaha biełaruskaha piśmieńnika XIX st.
Novyja materyjały pra Vojsłava (Vajnisłava) Kazimiera Sulimu-Saviča-Zabłockaha (da 1850 — paśla 1905).
Krakaŭ, Varšava, Vilnia, Lvoŭ, Kijeŭ, Miensk, Sankt-Pieciarburh, Maskva, Praha, Paryž — miesty, roznymi časami adznačanyja śladami prysutnaści Vojsłava Kazimiera Sulimy-Saviča-Zabłockaha (da 1850 — paśla 1905). Jahony zbor tvoraŭ skłaŭ by kolki tamoŭ, staŭšy vidomym dakoram rešcie biełaruskich piśmieńnikaŭ XIX stahodździa.
Heta byŭ adzin z najsupiarečliviejšych i najzahadkaviejšych piersanažaŭ ajčynnaha piśmienstva XIX stahodździa,
— hienijalny hrafaman, paet, jaki, pavodle sobskaha pryznańnia, nie lubiŭ huku/litary «a», čałaviek ź nieźličonaj mocaj vydumanych imionaŭ (Obywatel z Białej Rusi, Vsiesłav Konstantinovič Krivičanin, Hraf Sulima, Baron Rozen…), nośbit nadaryhinalnaha idyjalektu (pryraŭnać jaho možna chiba što da idyjalektu Vacłava Łastoŭskaha), uładalnik najunikalniejšaj biblijateki.
Naš hraf byŭ nie tolki nacyjanalistam, adnym z baćkoŭ kryvictva, zasnavalnikam i «hałavoj» navukova-kulturna-aśvietnaha «Kryvickaha Viazku» (Sankt-Pieciarburh, 1868-1870; pa vykryćci arhanizacyi ŭładami «hałava» musiŭ uciakać za miažu), a j pansłavistam.
Vytoki jahonaha pansłavizmu treba šukać u maładych hadoch Vojsłava. Vobraz paŭnočna-ŭschodniaha biełaruskaha kraju, jašče taho, daŭniejšaha, staraśvieckaha, šmatabličnaha i šmathałosaha, abciažany zasvojenymi paźniej pisańniami z temy roznych vučonych mužoŭ i ahulnymi pavievami času, vyzvaŭ urešcie idei «zamireńnia ŭsich z usimi», nie zrazumietyja blizu što nikim. Henyja idei, pieciarburskija i maskoŭskija słavianafiły (a jašče — niastača) zadali Saviču-Zabłockamu niamała biedaŭ.
Šmat dzie pabyŭšy-pažyŭšy (u Aŭstra-Vienhryi, Šviejcaryi, Hiermanii, Francyi, Jehipcie…), chvory, abčypany daŭhami, jon, madziejučy ŭ 1880-ja hady ŭ Paryžy i ŭ Bruseli, jon prasiŭ dazvołu viarnucca na baćkaŭščynu, viarnuŭsia, «papaŭ u apieku» słavianafiłaŭ, raspradaŭ svoj archiŭ-knihazbor, pamianiaŭ katalickuju vieru na pravasłaŭnuju, kanfliktavaŭ ź ziemlakami, adyšoŭ u cień…
Niespakojny vyhnaniec-pierachodzień, z prymusu i z ułasnaje voli, umieŭ mnoha moŭ, pisaŭ na ich, u tym liku vielmi šmat pa-polsku, pa-biełarusku i pa-rasijsku — ab Biełarusi.
Palaki, rasijcy nie zasvoli jahonaje spadčyny. Biełarusy taksama. Zrešty, apošnimi časami siakija-takija zruchi jość: jahony histaryčny raman «Połackaja šlachta» ŭ pierakładzie Žanny Niekraševič-Karotkaj siońnia moža pračytać kožny achvotny, ci to ŭ adnym z tamoŭ sieryi «Załataja kalekcyja biełaruskaj litaratury», ci to ŭziaŭšy asobnaje vydańnie sieryi «Maja biełaruskaja kniha».
Uletku 2013 hoda, u zborach Adździełu rukapisaŭ vilenskaj biblijateki Akademii navuk Litvy imia Urubleŭskich i Adździełu rukapisnych fondaŭ i tekstałohii kijeŭskaha Instytutu litaratury imia Šaŭčenki, mnie paščaściła vyjavić niaznanyja teksty hetaha piśmieńnika XIX stahodździa.
Da jahonych viadomych raniej vaśmi biełaruskamoŭnych tvoraŭ dadalisia jašče dva: mini-paema «Son hudara maładoha» (1870) i list (1886) da vialikaha ŭkrainskaha Kamieniara — Ivana Franka.
Pra svaje znachodki ja paviedamiŭ va ŭkładzienym u suaŭtarstvie ź Juryjem Paciupam artykule, nadrukavanym u časopisie «Połymia».
Vyjaviŭ - i na tym nie supakoiŭsia: vielmi chaciełasia znajści jašče što z napisanaha Vojsłavam Kazimieram pa-našamu. (Sam V.K. śviedčyŭ, što «pieśniaŭ», jak jon nazyvaŭ svaje vieršy, maje šmat. I źbirajecca «puścić ich u śviet» razam z aryhinalnym «Traktatam ab biełaruskaj (kryvickaj) movie».) Ale kolki ni šukaŭ — nie znajšoŭ. Traplałasia ŭsiakaje roznaje inšaje, źviazanaje ź piśmieńnikam, u tym liku źviestki pra rasijskamoŭny list (1905) da redaktara časopisa «Russkaja mysl» Viktara Holcava ŭ Maskvie…
Data maskoŭskaha lista, «1905 hod», asabliva važnaja: da niadaŭniaha času ličyłasia, što Sulima-Savič-Zabłocki pamior pryblizna ŭ 1893 hodzie (prynamsi paźniej jahonyja ślady hublalisia). Ažno, jak vyjaŭlajecca, litaraturaznaŭcy zaŭčasna pachavali piśmieńnika: Vojsłaŭ Kazimier jašče žyŭ u pačatku XX stahodździa.
Taksama karcieła znajści jaho fatahrafičny partret: z adnaho ź listoŭ (1889) Saviča-Zabłockaha da Stafana Hilera, małodšaha brata słynnaha «čyrvonaha» Ahatona, ja viedaŭ, što hraf Sulima (adzin ź piśmieńnikavych psieŭdanimaŭ) abiacaŭ dasłać u kališskuju Apatoŭku svoj zdymak. Tolki ci dasłaŭ?
Z apatoŭskaj Hminnaj Publičnaj Biblijateki imia bratoŭ Hileraŭ, na svoj zapyt, ci nie zachoŭvajecca jon tam, asobna ad epistalara i inšych papieraŭ, ja atrymaŭ admoŭny adkaz: raili šukać fota ŭ inšych knižniach i staraschovach. Što ja staranna i rabiŭ, pakul nie znajšoŭ jaho, dzie nie spadziavaŭsia: u polskich ličbavych archivach (źmieściva ich štodnia raście; rasijskija, biełaruskija archivy tym časam kormiać usich abiacankami), siarod skanavanych materyjałaŭ z zboraŭ Juzafa Ihnacyja Krašeŭskaha ŭ Nacyjanalnaj biblijatecy Polščy (Varšava).
Nadpis na advarocie: Z czści najwyższej wyrazem Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu przesyła swą fotografię Wojnisław Kazimierz Sawicz-Zabłocki. Rapperswil. 15.IX.79. (Z słovami najvyšejšaj pašany Juzafu Ihnacamu Krašeŭskamu dasyłaje svoj fotazdymak Vajnisłaŭ Kazimier Savič-Zabłocki. Rapierśvil. 15.IX.79: [15 vieraśnia 1879 hoda]).
Z «vizitovaha fotazdymka» na nas hladzić małady čałaviek, jakomu dasi nie bolš za 25-30 hadoŭ; adno barada jaho krychu zastarvaje.
Tak što raźbiežnaść u dacie naradžeńnia piśmieńnika - 1849-1850 hod — možna i praŭda razhladać jak raźbiežnaść u adzin-dva hady. Kartačka, jak dadatak da adnaho ź listoŭ (15.09.1879), adrasavanych Vojsłavam Kazimieram biełaruska-polskamu piśmieńniku, historyku i falkłarystu, nadasłanaja z šviejcarskaha Rapierśvilu na drezdenskim błanku. Hledziačy na jaje, prypaminaješ «słoŭny aŭtapartret», «narysavany» hrafam Sulimam Ahatonu Hileru: «błandyn z šviedzkaj baradoj». «Aŭtapartret», jaki zusim nie supiarečyć partretu fatahrafičnamu.
Znojdzieny zdymak V. K. Sulimy-Saviča-Zabłockaha — sapraŭdnaja padzieja dla historyi našaje litaratury pazaminułaha vieku, hetkaj biednaj na ikanahrafičny materyjał;
historyi, što naparú nahadvaje vializnuju prakudnuju knihu-albom z vyrvanymi, pierabłytanymi, šmat razoŭ klejenymi-pieraklejenymi, zapsavanymi i pustymi staronkami, vyrazanymi i zarysavanymi-zamalavanymi vyjavami.
Vajnisłaŭ Savič-Zabłocki
Z čužbiny
Zdaroŭ budź ty, stary moj dom,
Zdaroŭ budź, siadziba ajcoŭ!
Pakłon vam, rodnyja, kruhom:
Dzień našaj razłuki pryjšoŭ
Niadolnaja dola pryjšła,
Kazała z chaty iści.
Siardzita i hrozna jana,
Kručynaj zamšyła nam dni.
Niamnoha nam žyćcia dano,
I heta chacieła adniać,
Ciarniami parezać čało
I serca u šponach padrać.
I hniecca małojčyk, i płačać, ślazić,
Nie ŭvidzić juž bole svaich,
Ŭ čužbinie hałoŭku daloka skłanić,
Ŭzdychaje pa nivach radnych.
Tut ptuška latała, tut ptuška hruściła,
No tut to jana i ŭrasła,
Druhaja łastaŭka ptušynku ŭstračała,
I vietačka była svaja.
Nichto nie hruniŭ ź joj, nichto nie śmiajaŭsia,
Usie byli radnyja, svai…
Ciapier ja z taboju, ajčyzna, rasstaŭsia,
I źmiei mnie serca ssali,
I duma pryhnuła, i horka płaču.
Ŭ hniaździeńka ziaziula zakrałaś.
Ziaziuli ja hetaj niadobraj klanu —
Jana nam u znaki juž dałaś.
Ziaziula z Zatoku, nie ruska jana…
O bratcy! Jak smutna mianie.
Skažycie, prašu vas, ci heta strana
Jość Ruś naša Bieła, ci nie?..
